VELLEMAN
GRAMMATICA
LADINA
D'ENGIADIN'OTA
I
BIBLIOTHECA RHAETO-ROMANA
Voi. I: Grammaticae Rhaeto-Romanae Oenaniae Superioris Pars I
Ed. ANTONIUS VELLFMAN, aa. ll. m.. Ph. D.
GRAMMATICA
teoretica, pratica ed istorica
della
LINGUA LADINA
d'Engiadin' Ota
da
Dr. ANT. VELLEMAN
Directur del Liceo da Zuoz
cun un pled d'accumpagnamaint
da
Dr. Felix Calonder
Cussglièr federèl
Prùma Part:
II Substantiv, l'Artiche^ l'Aggettiv, il Pronom
iO
ZURIG
ART. 1NSTITUT ORELL PÙSSLI
1915
b
Dal istess autur
Alchiinas remarchas davart l'Ortografia e la Grammatica della
Lingua Ladina. 80 p,
Samedan 1912, Engadìn Press Co. Predsch Fr. 1. —
Grammatica della Lingua Ladina d'Engiadin' Ota. Pruina Part:
11 Sul 'stai itiv, ["Artiche]. l' Aggettar, il Pronom.
Ediziun da Biblioteca, cui) eomplet register alpha-
betic. Lio in taila.
Zttrig. Art. Institut Orell Fùssli. Preciseli Fr. 12. —
Grammatica della Lingua Ladina d'Engiadin' Ota. Semionda
Part: 11 Verb, l'Adverl). la Preposiziun, la Con-
juneziun, rinterjecziun, Sintassi generéla.
Ziirig, Art. Institut Orell Fìlssli. (In preparaziuu).
Churwàische Sprachlehre.
ZQrig," Art. Institut Orell Fìlssli. (In preparaziun).
Pled d'accumpagnamaint.
La t'avella romauntscha a> Svaglia |ilauii sieu da sia letargia
nellas valledas grischunas. Dad an in an crescila l'inte
per nos linguach erto* da uosa babuns ed il sentimaint da
noss dovairs per sia conservazinn. Prova ami ais la fecondited
litteraria da diversas societeds: la Societed Etatoromantscha.
la Romania e 1 Tniun dels <;ri>ch>. con Inr numerus sCrittuors
in prosa e poesia; prova ami ais il cult del romauntsch eir
nellas famiglias roraauntsehas as chattand in otras contredg
della Svizzera u al ester. E quels chi haun uieu occasiun
d'assistei- a noss - da cliaunt saun dia lios pSvel ex-
prima in >ias clian/.uns romauntsclias -ieus ptl profuon
jii'i intiins sentimaint-. (lii-t la chan/.un romauntscha non
ais pii bod me gnida cultiveda con taunf amur e taunta
passiun cu nels ultims decennis.
E que ai- vairamaing temp dia il sentimaint romauntsch
svaglia con t'orza, perche nos linguach ais daspo pii cu
ìm decenni greivamaing imnatseho in sia existenza. Multifarias
circnnstanzas da nossa vita moderna con nouvs interess e qouys
_us. prinzipèlmaing rimmigraziun da bgers demaints tu-
dais-chs ed italiauns. mettan nos romauntsch in una lidi
diflicila e delicata posiziun. Uossa essans entrós in un' epoca
decisiva: Inavaunt o inavous, quaist ais il dilemma. Ma
per ir inavaunt. per superèr tauntas difficnlteds, per salvèr
nossa lingua dalla decadenza e dalla perdiziun. non bastali
il slauntsch paschinnò da singuls scrittuors e las bellas pre-
staziuns dellas societeds litterarias. Que voul la lavur continua
da tuot il pòvel ed avaunt tuot un' instrucziun raziunèla e
solida del romauntsch nellas scoulas, na he primarias. ma eir
— IV —
iiì quellas pii otas. Con granda satisfacziun haun perquè
tuots romauntschs saliidò la decisiun da nos Grand Cussagl
da render l'instrucziun nella lingua romauntscha obligatorià
per ils scolars romauntschs nella scoula chantunela. 1 n
nossas scoulas sto la sort da nossa lingua.
Que chi renda taunt diffidi ils studis del romauntsch nellas
scoulas, specièlmaing in quellas pii avanzedas, ais il maungel
della lavar scientifica cun sia immediata applicaziun al scriver
e discuorrer da minchadì. que ais avaunt tuot il maungel da
bunas e completas grammaticas, saja nel idiom d'Engiadina,
saja in quel della Surselva.
Quaista lacuna vain uossa finélmaing implida. Da Zuoz.
dalla veglia e nobla chapitèla d'Engiadina, vain l'importanta
rifuorma. 11 ..Lyceum Alpinum", chi edilchescha giuvens
scolars da tuottas naziuns. quaista nobla instituziun ais dvan-
teda un important centro da scienza e dad ideèls eir per la
vita engiadinaisa. Sieu direttur, Signur Prof. Dr. Velleman,
ais hoz (ina dellas pii robustas forzas della lingua romauntscha.
El ho, da genièl fìlolog ch'el ais, ed inspirò da profuonda
simpatia per ils Grischs, imprains a perfecziun l'idiom d'Engia-
dina. El l'ho approfondieu scientilìcamaing e sto lavurand
daspò ans vi ad una grammatica completa ladina. 11 primi
volimi da quaist" important' ouvra, alla quèla il suottaserit
dedichescha con viv plaschair quaists pleds, sto per gnir
stampò e tratterò in 400 paginas il substantiv, l'adjectiv, il
ninnerei, l'artichel ed il pronom.
]n tuottas vals romauntschas ed in pruina lingia in Engia-
dina sarò quaist' ouvra saludeda con profuond' algrezcha.
Que non ais da mia competenza dad analisèr la valor
scientifica da quaist' ouvra ne dad explichèr in detaigl sia
applicaziun pratica. L'impressiun ch'and he riporteda ais
quella d'ini cudesch complettamaing all' otezza da sieu grand
e nube] scopo. Ma bainschì am saint obliò e legitimò d'ex-
— \ —
primer al Signur Prof. Velleman ils sentimaints della pii viva
recognuschentscha da tuots ils Grischuns, na be dels Grri-
schuns romauntschs, ma eir da noss coBYsehins tudais-chs ed
italiani». Eir quaists liaim ailiìna demussó lur sincèra sim-
patia per nos cher romauntsch. Prepotenza^ e meskinas
dschìgliusias non haun me disturbò l'armonia e bainvoglientscha
traunter ils Grischuns romauntschs, tudais-chg ed italiani».
E d'otra part stovains dus aduna esser penetrò* da qnaista
vardet : scha vnlains esser e restér qualcbosa d'inandret, sdii
avains in pruina lingia da restér lidels a nus svess. In conse-
guenza stovains cultivar e mantegner nos romauntsch, il quél
constituescha lina part essenziéla del caracter e dell' orma
da nos povel romauntsch,
Scu rinlaunt ama sia mamma, uschea minclia povel ama
sia tavella. Qschea nus Grischuns amains nossa lingua
romauntscha, nossa modesta pitschna mammigna. circondeda
da duos grandas e richas signuras, dalla lingua tudais-cha e
dalla lingua italiauna. Nus savains Cicli bain cha nus ro-
mauntsch non ans basta e cha essans sforzós dad imprender
otras linguas e nus acceptains con recognuschentscha ils duns.
a nus indispensabels. da lui- richas culturas. Ma nos romauntsch
vnlains conservèr scu una lingua della famiglia grischuna.
Il priini volum della grammatica del Signur Prof. Velleman
crouda in iin* epoca dellas pii tristas per ils probléms della
pèsch e della concordia. L'umanited as sbatta in terriblas
convulsiuns e trais dels stedis confinante al nos sun in guerra.
Tuots noss sentimaints as concentrali in ima direcziun, in un
pissèr: l'integrited da nossa chera patria svizzra. E las chan-
zuns da noss sudòs, currieus al confin, pronta al suprèm sacri-
fizi, as volvan ed as ozan vera la mamma elvetica. Pocha
piazza resta in simils temps per aspiraziuns da cultura regio-
nòia e per questiuns linguisticas. Ma con il retuorn della
pèsch resusterò, pii pur e pii approfondieu, il sentimaint
VI
romauntsch e l'interess per ils problèma da nossa lingua
materna. Ed allora la grammatica del Signor Prof. Velleman
poderò ter valair tuotta sia importanza e tuotta sia influenza.
Eau consideraseli quaisf ouyra scu il punct da partenza d'Un
nouv e vigurus movimaint vers la consolidaziun e la perfecziun
della lingua ladina, con ferma e saliidaivla ripercussivm eir
siin ils oters idioms romauntschs. Mieus meglders giavtischs
accompagnan la grammatica Velleman. la quèla merita la
simpatia ed il sustegn da tuots ils romauntschs e da tuot
ils amihs della favella ladina. Ch'ella saja hainvgnida
Bern, ils 1!» Marx 1915.
Calonder. (ìissglièr tederei.
VII
Praefatio autoris.
Hoc opus hodie eo raaiore levatione aft'ectus in publicum tradìdì, quod,
quamquam amplili- duobua annia expletum paene et perfeetum est, tamen alii>
quibusdam rebus importunJB impeditus perpolire illud et absolvere din non
pntui. (uni milii persuadimi habeam linguam Ladinam non minorem verborum
aut copiam aut elegantiam capere po<se quam sorores eius lingua Latina
ortas, vehementissime cupio grammatica inea Ladina Oenaniorum in linguam
guani amorem augeri et diligenter excoli. Perincomniode autein fit, quod haet
lingua inter -umilia sua genera, in quae est divisa, singulN vicis multas
varietates praehet atque praecipue in Oenania Inferiore sermonem litterarum
agnosci nondum po>se dedendum est. '^uarum rerum condicionein. ex quo
libri quidam scholarum usui apti editi sunt, meliorem redditam es-e gaudeo.
Quns onines cive- boni sequantur!
(,)uale ceterum tempus futurum huius linguae factum iri cogitein,
quaeque res mini ad perficiendam illam idoneae videantur, anno p. Ih. n.
millesimo nongentesimo duodecimo fine mensis Sextilis duabus orationibus
exposui.
Ut leges loquendi cognoscerem, sola inductione usua sum, cuin primum
materiam collegi, deiude ex hac regulas duxi. Quas in libro ipso etiam una
cum parte aliqua materiae probavi locis, e quibus regulas petivi. dili-
genter aliati- Neque tamen totani materiam hoc libro recipiendam
pittavi. Exempla autem mininie ex Oenania Superiore sola reputivi, sed, quam-
vi< seiuncta et singillatim designata, multa quoque exempla Oenania
Inferiore orta recepì.
Quod attinet ad scripturam rectam. assentiente Emilio Pallioppi, parocho
optime merito, nonnullos accentus institui. Quae tamen res nova non est,
sed restitutio usu- veteris, de quo aliis locis copiose dixi. Sed cum priora
plagulae iam impressae essent, priusquam assensio illa cum parocho Pallioppi
oreretur. scriptura libri recta, quod attinet ad accentus, non omnino una
fieri potuit.
Onines, l( ui hoc opus diligenter spectant. sibi persuadebunt me linguam
Ladinam non corpus mortili medicatimi putare, quod in museo aliquo pro-
ponatur, sed corpus vivimi me indicare, quod usui vitae communi serviturum
sit. Qua de causa in capita ea, qua.' ad legendum et ad exercitationem
pertìnent, res de vita hominum media sumptas recepì, velut numerorum
— Vili —
divisorum explicationem eaque capita, quae nomina numeralia secuta de men-
suris ponderibusque sunt. Huius modi capita buie libro multa inserta sunt.
Exemplis e litteris linguae Ladinae petitis usus unamquamque pronuntia-
tionem tam plenam afferre studili, ut haec e contextu verborum exempta
non solimi complexione verborum sed etiam arguraento maneat natura viva.
Quae cmii ita essent, saepe opus erat me pronomen aliquod nomine pronun-
tiationis autecedentis, quod idem piane signiheet, explere aut alia supple-
menta, contextu non necessaria, facere, quae e verbis ipsis exemi. Ilaiul ìniuus
saepe autem pronuntiatio siae ullo detrimento contraili poterat. Cuius modi
contractiones qua ratione fecerim, his exemplis, quae attilli vocabula tractans
homonyina, demonstretur.
Pronuntiatio pristina pronuntiatio contraete
La ebani é'1 saiv sun alìmaints 11 saiv ais fin alimaìnt beh nu-
fich nudritivs. II, 101. dritiv.
f Iiinua chia nun ais iinguna f Imma chi nun ais linguiia
saiff, schi vain la posscschiun saiff, sdii vain la posseschiun
sebdrappaeda, e chi nun ho muglier schdrappaeda.
suspira, & ais vagabund. L. P. 313.
In iis, quibus in hoc amplissimo opere perbeiendo gratis aliqua obst ric-
tus sum, gratissimo animo nominare me oportet Clementinam Gilly (Clio)
Zuozensem , Elisabettiani Hottinger St. Moritzensem , redactorem Nital
Scanfsensein, Petrum Lansel Genovanuin. P. ('. de Pianta, tribunum militum,
Zuozensem, Doctorem Ganzoni Churensem. consiliatorem rei publicae, Cani-
peli Zuozensem et Vonzun St. Moritzensem, utrumque borimi inspectorem
disciplinae, Franciscum Roctlel, magistrum, Ziiozensi'in.
Doctor Gottofredus Hartmann, professor universitatis Monacensis, paro-
ebus Lechner Zuozensis, pergratum mihi fecerunt, quod plagulas corrigendas
perlegerunt. Ilio nonnullorum quoque incitamentorum, quae res spectant.
auctor mihi factus est. Cum bello exorto cursus publici retardati sint. ex-
trema quoque duo capita professori Hartmann probanda me traderc non
potuisse maxime doleo.
Zhoz, id. Mart. MCMXV.
A. Velleman.
IX
INDEX.
Prtim chapitel: Il substantiv. i 138
Def iniziane 5 — 8. Noma propria e noma cumOns 5. Noma comons
e noms propris ch'Qn scriva grand 5—6. Noma appellativa, coUectiva,
materiél8 6 — 7. Noms concreta ed abstract* 7 — 8. Lectura 5». Exercizw9 il.
Aggs., verbs, adverba druvda bco noms 12—16. Parti-
cip- chi dvaintan noni- 13—16, u agir-. 1(1 17 Fonnaziuns analoga- 17.
Il gener del substantiv 18—54. Gener grammatica! e gener
natii rei 18. Noms da persuna- e bestiaa con daoa differenta- foormaa
per il gener m. e. f. IN— 20. Noms da personas e bestiaa ehi ruorman il f.
cun -a. 20 — "io. Exercizi 24. Noms da peraonae chi nun indichan il gener 24.
Plurals ms. druvda por personas da tnota daoa genera 24. Noms da bestiaa
chi nun indichan il gener 24 — 27. Cu ch'Oli exprima il gener tar quaiats 27.
Lectura 27 II gener dels noms da chosas 28 — 52. Chosaa similas
denotedas tres nom- da dift. gener 2s — 29. Noma da chosas chi glivran
cun un conaonant 29—40, chi gtivran cun -«;• .'!2. cun -iun 33, cun -un
36—37, cun -det e -ted 37 — 38. Fa divera "> s —40. — Noma da chosaa
chi glivran cun -a 40 — 45. cun -<? 45 — 4(5, cun -e 4(>— 47, cun -i 48 — 50,
cun -o C-i)) 51 — 52, cun -u (-il) 52. Noms da diff. u r ener iHomonims
subst.) 52—54. Coincidenza verbéla 54—56. Divisinn verbéla 57—58.
Sinonims 59 -60. Lectùras 61 — 63. — Exercizi (i ! i
Substantivs cun desinenzas diminutivas ed augmentativas 64 — 72. -in, -et
(-ina, -etta), -un, -atsch (una, -atscha) M — 70. Otras desinenzas diminutivas
ed augmentativas 70. Diminutivs ed angmentativa chimftdanlor gener 68 — *ii>
I>im-. ed augs. con specióla significaziun 69 — 70. Lectùras 70—72.
Substantivs composts (e pleds composts in generél) 72 — 88. lls elemaints
della composizinn 72 Compoaiziuna cun prefiss (inseparablas) 73 — Ni.
Prefiss-preposiziuns 73 — 76. Prensa-adverb8 76 — 78. Formaziun da subst-
da significaziun contraria 78 — 80. Otera pleds da significaziun
contraria 80 — 81. — Compoaiziuna cun pleds indipendente (sepa-
rablas) 81 — 88. Pleds composta estera 82. Pleds composts ibrids 82.
Subata, composts cun un verb N3 — N4. cun un agg., adverb u park N4, cun
un «iter nom sainza preposiziun 85 — 86. cun ini otej noni tres prepo-
siziuns 86 — 88 Lectura 88.
Il plural dels substantivs 88 —120.
Il plural ordinari dels subata. 88 — 102. Noms chi pigliali simpla-
maiiiL; -s 89. Il plural dels substs. composts 89 — 90. Plural dels noms
chi haun già nel sing. -s 90—91. -è dvainta -els 91 — 92 Exeepziuna 92—93.
-ur dvainta -uors 93 — 94. Exeepziuna 94. Diversas ìrregolariteda 95 ;>•;.
Noms chi existan be nel sing. 96 — 100. Noms chi existan be nel plur.
100 — 101. Plurals cun differentas siirnificaziuns 101 — 102.
Il plural collectiv dels substs. 102 117.
Noma chi haun be un plur. ordinari 103—104. Noms chi haun daapér
il plur. ord. eir un plur. collectiv 105 — 107. Noms cun be iin plur. collec-
tiv 108.
Il plural collectiv glivra cun -a sainza mudeda 10N, cun miìdeda 109.
11 plur. glivra in -amaìnta (-mainta) 110, in -"glia, ir/Ha, -acaglia 110.
- - X —
Plurs. collectivs trattòs scu sings. survegnan la desinenza del plur. ord. 111.
Differenza isterica fcraunter fems. sings. e plurs. ords. Ili — 113. Exaimpete
mixts 114 — 115. Plur. collectiv scu subject 115 — 116. Lectiira 116.
Origine dellas desinenzas ladinas del plur. 116 — 120. Noms da
persunas derivòs da nominativs latins 119.
La declinaziun del substantiv 120—130. La deci, in lingua latina 120 — 121
11 cas 122. Deci, dels substs. mascs. 122, dels substs. fems. 123 — 124.
Remarchas complementarias 124 — 130. Lecturas 130—138. (La perizimi
dels fabricants da chandailas 135 — 138).
Seguond chapitel: L'artichel. 139—188
Definiziun 139. Las f u o r m a s del artichel determinò ed in-
determinò 139 — 140. Il neutro 14'). L'art, indet. in composiziuns 141.
Davart l'adòver del artichel 141 — 163. L'adòver del artichel det.
141 145. Lecturas 146-148. L'adòver del art. indet. 148—150. L'art.
cun noms materiòls 150 — 151, cun noms abstracts 151 — 154, cun noms
appellativa 154 — -155, cun noms propria 155 — 157. L'art, det. cun noms
chi designeschan qualiteds corporélas u morèlas 157. Lecturas 158.
L'art, det. scu pronom demonstrativ 159 — 160. Adover distributi v del
art. det. 160 — 161. Cas specièls per l'adòver del art. det. 161—162.
Exaimpels divers 162.
L'omissiun del artichel 164 — 175. Subst. sainz' art. in connexiun
cun un verb 164 — 167. Art. omiss zieva preposiziuns 167 — 171, in copu-
laziuns 171 — 174, in proverbis 174, zieva negaziuns 174, avaunt il seguond
da duos noms as referind all' istessa chosa 174 — 175, in enumeraziuns 175.
Posiziun del artichel 17(5.
Repetiziun del artichel 176 — 177.
Exaimpels divers 177. Lecturas 178 — 179.
Artichel compost 179—181.
Protesi 181 -182. Epentesi 183. Epitesi 184. Aferesi 184—187,
Sincopa 187 — 188 Apocopa 188.
Origine del artichel 188.
Lecturas 189—190.
Terz chapitel: L'aggettiv (ed il numerai).
Definiziuns 191 — 193. Aggs. qualifìcativs e determinativs 191—193
Adòver predicativ ed attributtv 191. La piazza del agg. 192 — 193. Adòver
retoric u decorativ 193. Lecturas 194 — 195.
Concordanza traunter aggs. e substs. 195—198.
Fuorma femmina dels aggs. 11)8-228. Aggs. chi nun as mudan nel
fem. L98— 200. Aggs. del tuot invariabels 200—201.
Il fem. glivra cun -a sainza mtideda del tschep 201 — 203. Exercizi 203.
Lectiira 203—204.
Avaunt la desinenza -a il consonant finèl vain duplichi 205 -207.
Exercizi 207.
Avaunt la des. -a l'è debel dell' ult. silba cromia davent 208—213,.
Exercizi 213. Lectiira 213 — 214. Il masc. glivra cun -ieu u -ò, il lem.
cun -ida u eda 214-216. Exercizi 217. Il feminin dels aggs. = parti-
cips 217—220. Il fem. glivra cun -ia 220-221. Il fem. glivra cun -già
XI —
u -cha 221 — 222. Kxercizi 223. Il fem. glivra cun -a a -• 223 224.
Fuormas femmina- diversa* 224 — 226 Exercizi 226 — 227. Gas dnbins
227—228.
Formaziun del plural 228-234. PI tir. ordinari 228—232. Plurals
irresnilrrs 232. Lecturaa 232 — 233. IMur. collectiv 233 — 234.
L'aggettiv druvò scu substantiv 234 — 2.'!*. L'agg. scu sul>-t. abstract
2:U— 2;'»iì, scu subst. concret 236 238. Lectiir Ì43 <J'n bagni
fo <lan a desch povera" 239. «Da nirls e malattia* - 24n 24 ! >).
Aggettivs cun desinenza feminina druvós da per se 243 — 245.
Substs druvós scu aggs. 245 — 247.
Laggettiv druvò scu adverb 247 248 L'adverb druv<> 248.
Desinenzas augmentativas e diminutivas del 262. -un, -atsch 24'.»
-hi, -et 249—251. -aint 251—252.
Aggettivs composts 252 — 253.
Aggettivs da significaziun contraria 2U. 1 !— 266. Duo- ;iL r i;> distints da
signif. contr. 254. Composiziun con in- 255 — 257. cun mei- 257 — 251»,
cun dìs- 251», cun na (non, min) 259 — 260, cun extra- 265. Observaziuns
complementarias 260 — 266 Exercizi j
Graduaziun del aggettiv 2<i7 — 291. II positi v absolut 267— 268. Posi-
tiv da congualazinn 2Hs — 269. Comparativ da superiorited 269, d'in-
feriurited 269—270. Terms da congualazinn colliòs cun cu u da 270.
Seguond term da congual. laschò davent 270. Adverba 271. Comparativ
da coordinaziun 271—272. d"inversiun 272. Il superlativ da congua-
laziun 272 — 275, absolut 275 — 277. Gradoazian irreguléra 277—278,
completta 277— 281. defedava 281—288. Superlativs e comparativa dobels
287—288. Exercizifl 289—291.
Aggettivs determinativs 291 — 348. Aggs. nomerete cardinèls
293—301. Expressiuns idiomaticas 301—302. Lecturaa 302—304. (_Il
tunnel del Gotthard" 302. „Ils lavuraints nella vigna" 303. .,La divisimi
del temp u 304.)
Ds numerèls or din èia 305—312. Ruot* 309—312. Lectiiras
(mnnaida, pais ed imsùras) 312—320.
Numerèls multiplicativs 320 — 321.
S u bs tanti v s n u m e r è l s 321—324. A d ve rbs n u m e r è 1 s 324.
Exercizia 325—326.
A gge t tiv s dem ons t r ati va ..27 — 330.
Aggettiv- possessiva 330—337. Fuormas da politezza 332.
Egen, propri 333. Articbel determinò ed indeterminò in connexiun cui
Rgg. pus-. .534. La piazza del agg. 335—337.
Aggettivs indef inieus u i nd e t erm inòs 333—348.
indefinieus quantitativa 338 — 347. La- duoa aignificaziuna d*alchiin
345 — .34*i. Ungiin cun u sainza negaziun 346. La piazza dels aggs.
indef. quantitativa K4»; Aggs. indef. invariabela 347. Agga indeterminos
ordinèla 347—348.
getti va interrogativa 348—350. Che 348. Quél M9. Quaùnt
349. Quauntèvel 350. Lectùra (L'ambir del umaun) 350 — 352. Exaimpels
mixts 352—365.
11- agg-, della lingua latina 365—366.
— XII —
Quart chapitel: Il pronom. 366.
D e f i n i z i u n e e 1 a s s i f i e a z i u n 367
Ils pr onora s persunéls 368. Laspersunas grammatica la s
368. Il pronom per su nel congiunt 368—381, 387 — 392. Sia de-
clinaziun 369 — 370. ('ombinaziuu da duos pronoms congiunts 371 — 373.
La piazza del pronom congiunt scu object 374, scu subject 374 — 375. Pro-
nom persunel e n eli tic 375 — 378. Pronoms subjects laschòs davent
378— 379. Pronoms chi as refereschan ad iin nom collectiv 379. A, ad, que
379—381. L'. la substituescha ad 380—381.
Il pronom persane! absolut 381 — 392. Sia declinaziuii 382.
Sieu ailiiver sainza verb 382, emfatic 383, zieva adverbs 383, cun apposi-
ziuns 384. cun aggettiva 384, avaunt iin pron. rei 385, zieva preposiziiins
.';<s.">. colliri tres una prep. cun iin oter pronom u cun iin subst. 385 — 386,
scu complemaint d'un agjj;. u part. 386.
Pronom congiunt druvò dasper pronom absolut nel istess cas 387.
Pronom congiunt druvò daspèr pron. abs. in iin oter cas 388 — 389. Fuorma
da politezza 389 — 390. Vussignoria 390. Pronoms scrits grand 389 — 391.
Nussas, vussas 391. La persuna del verb suainter pronoms-subjects 3112.
Ils pronoms reflexivs 392 — 401. Se in locuziuns adverbiólas 394. Pron.
reti, as referind al sub], della frasa principèla 395. Pron. refi, miss duos
vouras 395. Pron. refi. sursilvan 395. Adover reciproc del pron. refi.
395 397. Traunter per 396. Vicendevolmaing etc. 396 — 397. As — un
397. Verbs reflexivs propris 3!)7 — 400. Verbs reflexivs casuèls 400 — 401.
Il pronom and 401 — 4()2.
Ils pronoms ste*s e svess 402 — 404.
Exaimpels niixts 404.
Exaimpels vegls 407-40!».
Ils pronoms possessivs 409. Plural da lur 410. Differenza traunter
atrirettivs e pronoms 410 — 412. Exercizi 413.
Ils pronoms relativs 413—419. Chi, cha 414. Chi e cha as referind
ad iin neutro 415. Chi sainza antecedami 415 — 416. Que chi, que cha 41 (i.
// quél, la quéìa 416 — 417.
Il che 417—418. Pronom relativ laschò davent 418 — 41!).
Ils pronoms interrogativs 41!»— 422. Chi? Che? 41!)— 420. Quél? Quaunt?
Che n'&n? 42Q. Quél? 420. CV*é>fer421. Chi chi, che chi 421— 422.
Ils pronoms demonstrativs 422 — 431. Quaist, quel, medem, tei 423 — 425
Quel chi (quels chi) 425. Que 425—431. Que = a, ad 425— 426. Que antici-
peseha un infinitiv etc. 426. Que substituescha un subst. 426 — 427. Que
= subject incontschaint 427—428. Que substituescha una frasa 428. Quecò,
'judo, quetaunt 428—429. Quaist irapè da que in stil elevò 430. Que bcu
antecedaint neutrél 4. : i0— 431. Què = que cha 430. Que miss duos voutas 431
Pronoms indefinieus 431—436. Aggettive indefinieus druvò< bcd
pronoms 431— 433. Un 432— 433. L'iin, Poter etc. 433. -un scu segn
distinctiv ila pronoms indefinieus 433 434. Scodiin 435. Qualchosa, Un-
guotta 435 -436. Plural collectiv dels pronoms 437. Exaimpels mixts
'4;;7_440. Exaimpels vegls 439—440. Lectiiras (La senchited dell' im-
promissiun 440. La calma da Newton 441. Il tschuvlarot 441 — 443. Ils
pronoms nella lingua latina 443 — 444.
Erruors da stampa 444.
GUSTA DELLAS ABBREVIAZIUNS.
II. Cudesch ila tectara per las aeonla* primaraa d" Engiadin* ota.
II. Anneda. Samedan 1896.
III. Cudesch da leetura per las Bcotdas primaras dell' Engiadin' ota.
III. Anneda. Samedan :
IV. Cudesch da leetura per la- BCOUlae primaras dell' Engiadin' ota.
IV. Anneda. Samedan '. -
V ( 'udesch da leetura per las scoolas primaraa dell' Engiadin' ota.
V. e VI. Anneda. Samedan 1900.
VII. Cudesch da leetura per las BCOulas primaras dell" Engiadin' ota.
VII. e Vili. Anneda. Samedan 1901.
Ahyss. Aliyss da Taeternitat in 8 cudesehs. Our da divers authurs clet
insembel, tras : Johannem Martinum, miniate? da las Baselgias
da S''in à da Remnoadi et Andream V. Ranch minister da la
Baselgia da Scuoll. Turi Hi'.i.'l
Ann. Annaias della Societed Rhaeto-romantsrha Coirà 1885, 1913
Balaster. Poesias da Gian P. Balaster. Cuira liK)5.
Barblan, Par. Parablas mitos religius etc da Gaudenz Barblan < unirà 1909.
Barblan. Seom. Barblan, Seomissa fatala.
Biblia E. B. La Sancha Biblia in Lingua ladina d"E. B. Società biblica bri-
tannica. Colonia 1870.
Bifrun (Bifr.) L'g nuof testamaint. gnainter Bifrun. 1560 1607
Bifrun X. T. pref. Bifrun, nuof testamaint. prefaziun.
Biihler Grammatica Elementara dil Lungati* Rhàtoromonsch j>er diever
dils scolar< en claasas superiuras dellas Scolas Ruralas R<>-
monschas, scritta da J. A. Biihler, Actuar della Societat Rhatn-
romonscha. Onera 1864.
Bundi. Parevlas Engiadinaisas. iiuintedas da Gian Blindi, illustreda< da
Giovanni Giacometti. Turi;:. 1909,
C. C Cateehismus catholic (Pitschen e grond catechismus della Doctrina
catholica ad adover dels Bcolars catholics cPEngiadina I
Immensee 1910.
Caderas, Fluors. Fluors alpiuas. Kimas da G. F. Caderas. Samedan :
Caderas, Sorrirs. Sorrirs e larmas. Rimas da G. F. Caderas. Samedan 1^-7
Chal. 1823. Chialender d'Endadina per Pan 1823. Coirà.
Chal. 1824. Chialender d'Enjnadina per quest ann basest 1824.
Chal. PUl— liti."). Il Chalender Ladin, I. Anneda 1911. Samedan 1910,
li. Anneda 1912. Samedan 1911 etc.
Cronica. La Cronica, suainter la Ràtorom. Chresturuathie «la 0. Decurtili*,
V. Band, 1. Lieferung, pp. 299—324. Erlangen 1899.
I> S. Dumengia Saira. Supplemaint al F5gl d'Engiadina. 1911—1912.
Samedan.
Dyscli aeteds. La Historgia de las dysch aeteds, suainter la Ràtorom.
Cbrestomathie daC. Decurtins, V. Band. 1. Lieferong, pp. 129 — 145.
Filli. Giachem Bifrun da Rudolf Filli, Referat salva noli' Uniun dels Grischs
a Samaden, ils 16 December 1906. Samaden 1907.
FI litri. Alchunas Rimas Romaunschas revisas et augmentedas da Conradin
de Flugi. Coirà 1861.
Fogl. Fògl d'Engiadina. Organ da publieaziun generél per l'Engiadina
e contuorns. Sameilan.
Form. Formular per las baselgias da Engiadina zara. Scuoi Kit;.").
Gianzun, D. Ch. R. Gianzun, Durieh Champell, Cuera 1912.
Hist. da Lazarus. Historgia dalg arik hum et da Lazarus. suainter la
Rhàtorom. ( hrestomathie da C. Decurtins, V. Band, 1. Lieferung.
pp. 145—191.
J. B. Istorias Biblicas per las scoulas d*E. (3. Terza ediziun. Samedan
1901.
Lansel Cullana. La collana d'ambras. Poesias da Peider Lansel (P. J.
Derin). Cuoira 1912.
Lansel. Musa (M. L.) La Musa ladina, antologia da la poesia engiadinaisa
moderna da Peider Lansel. Samaden 1910.
Lansel Ni It. ni Tud. P. Lansel Ni Italiane, ni Tudais-chs! Sani. 1913.
Lansel Noss punct. Xoss punct da vista svizer. Discuors tgno tras Cari
Spitteler. Tradueziun ladina E. B. tres P. Lansel. Samedan 1915.
Lansel Tschant. Aldi observaziuns sur ils tschantamaints per l'Union dels
Grischs. Samedan 1914.
Lit. Liturgia o saia oraziana et agendas per las baselgias evangelica^ in
Rezia. 1842.
L. P. La Sabgiénscha da lesa filg da Sirach. Miss» e schantaeda in lìu-
maunscli traes Loci Papa minister da la baselgia da Jesu Cliristi.
Turieh 1628.
Matyr. Martyrologium Magnum, oder il cudesch grand dels martyris Yerti
& contract. Da Conradino Riolano. strada 1718.
Menni. Il Noov Testamaint traliit nel dialect Romauntsch d'Engiadina
Ota tre» J. Menni. Samedan 1883.
Menni Saluz. Philipp Gallicius Saloz, tres .1. Menni. Samedan 1878.
Z l'ali. And. Vetter Anduochel. Farsa in un act da Zaccaria Pallioppi.
Coirà 1902.
Pallioppi. Dizionari dels idioms romauntschs d'Eugiadin* ota e bassa etc.
da Zaccaria Emil Pallioppi. Priim toni. Samedan 1895.
Pallioppi IL Worterboch der romanischen Mandarteli des Ober- ond Unter-
engadins etc. Deutsch — Romanisch von E"mil Pallioppi. Samaden
1902.
/.. Pallioppi, Ortogr. Ortografia et Ortoepia del idiom romaontsch d'Eu-
giadin* ota. da Zaccaria Pallioppi
Pallioppi, Ovs. Ils Ove da Pasqua da Christof Schmid. Revais tres Signur
Revil. Emil Pallioppi. Samedan ISSI.").
Z. Pallioppi, Poesias. Poesias in part proprias. in part libramaing vertidas
da Zaccaria Pallioppi Coirà li>00.
Philom. Referat e meditazians religiusas sur chanzans vel materias della
Philomela publichadas in pia memoria a Job. Martinus ex Martinis
da 0. Gaadenz. minister. Samedan 1899.
Porta. Mag. Il magister amiaivel, chi m infanta a lear e ad incler
quai ch'els lean etc . tres A R. Porta, Fettan. Secunda Ediziun.
Coirà 1831.
Predgias. Predgiaa evangelica^ Baivi Lnton Mohr, minister.
Samaden
Pr. Cud. i'rùm cudesch da sconta per il- infamità nel cbantnn GriBchun.
I>u in stampa tres la Bocieted per la megliorazìun dellaa Bcoulaa
publicas. Yertieu in romannsch d'Engtadina Sura. Coirà
Puorger. Sacrifizis, da 1!. Puorger. Cuora 1913.
Robbi Ang. Anguoscha. In queder engiadinais in 3 seta da Hoffniaun.
Libramaing tradttt in Roniauntsch d'Emr. 0. tres Jules Robbi.
Coir» 1909.
Robbi Tes. Il Tesori da'la infannts. Miss in romauntsch trèa Andrea B.
Robl.i. Segl 1834. Samedan :
Schuchiaun. Informatimi christiauna con -ias expUcations sun tuotts prin-
cipaels puonks da la vaira religiun, tres Zachariaa Crsinus, Silesins,
aachanto in noas Rumanntscb da aengiadìna aura tres me Peidar
Shimun Schuchiaun da Zuotz. Tignri 1613.
in. Grammatica Romontscha-Tndestga per diever «Iella scola e de
privata, componida da P. Orsictn Simeon <) 8. B Solothurn 1 V< »4.
tts E. 0. Statuts del Circuì d'Engiadin' Ota. litll
Osp. Statuts e Reglamaìnts per t'Ospidel d'Engiadin' ota. Samedan 1910.
T. Taefla trae- Jachiam Bifrum, Samaedan 1571. Turich 1629.
Tondury (Tònd.) Gio las Armas. da Bertha von Suttner, tradueziun ladina
da G. Tondurv bap. Samedan.
Travers, Chianz. La Chianzun da Joseph, suainter la Ràtoromaniscbe
Cre-tomatie da C- Decurtino, V 1, pp. 100—128.
Travers, Filg La Histoargìa dalg. fili: pertz, suainter la Ràtorom. Chrestom.
da e. Decurtiris. V 1. pp. 42—99.
Travers, Jos. La bistoargia da losef siand che sies frars ilg haun agieu
vandieu in Egipten etc. suainter la Ràtorom. Chrest. da C. De-
curtins. V 1. pp. 17 — 42.
Travers, Mtis. La chianzun della guerra dagl Chiaste da Miis, suainter la
Ràtorom. Cbrestomatbie da C. Decurtine, V 1. pp, 1 — 17.
Tromm. Trommeta spirituala ].er excitar tota dormenzata pecebiaders.
In Special quels chi dormen in Baselgìa & Chiasa da I>eis. In
nos Romansch tschantà da Conrad. Riola. E. B. 17o'.».
Tscbant. Zuoz. Tschantamaints e Regolativs della Vschinauncha da Zuoz.
Samedan 1905.
I raziuns. Cudesch da devoziun contenent Uraziuns e chanzuns. Las prii-
mas vertidas our dal tudais-ch, las otras raccoltas our da scrip-
turs romantttebs. Coirà 188L
\ idi. Rem. A. Velleman. Alcbunaa Remarchaa davart l'ortografia e la
grammatica della lìngua ladina. Duos referata -alvòs al Liceo da
Zuoz abi 28 e 30 Avnost 1912. Samedan 1912
Vulpius & Dorta. La sacra Bibla tradutta in Lingua Rumanscha d'Inga-
dina Bassa trae Jacobo Antonio Vulpio et Jacobo Dorta Scuoi 1»>7V>.
^ iètzel, Guerra da Vutlina. Gioerin Witzel. Guerra da Yutlina. suainter
Alfon- von Rugi, zwei historische Gedichte in ladin. Sprache aus
dem 16. und 17. Jahrbundert. Chur 1865 pp 55-
4 —
-f- = Exaimpels pigliós our dalla Utteratura veglia.
X==Secziuns da laschér davent nellas scoulas elementarias.
Abl.
ablativ
acc.
accusativ
age.
aggettiv
alid.
althochdeutBch (vegl tudais-ch superiur)
ann. (annot.)
annotaziun
chap.
chapitel
cfr. (cunfr.)
cunfrunta
coli.
eollectiv
dar.
dati?
«Uff.
different
E. B.
Engiadina Bassa
E. 0.
Engiadin 1 Ota
e. n. i.
ed uschè inavauiit
f. (fem.)
feminin
gen.
genitiv
inf.
innnitiv
tn. (masc )
masculin
mlat.
latin del medio evo
».
neutro
No. (Xr.)
numer
noni.
nominativ
npl.
neutro plural
P
pagina
park
partici) i
1)1. (plur.)
plural
rem.
remarcha
Bffig.
sinuular
SS.
sursilvan
subst.
substantiv
voc.
vocativ
Las istessas abbreviaziuns cun iin s zieva stami per ils respei
pleds nel plural. p, ex. aggs
, = aggettivs, fs. = feniinins, substs. = :
stantivs, etc.
sub-
PRUM CHAPITEL: IL SUBSTANTIV.
§ i.
Il substantiv ais un pled, chi denotescha Una persuna,
una bestia u Una chosa, scu Duri, Mengia, lavùraint;
Bello (chaun), chavagl, vacha: Val Miistair. bus-di.
ni ti r.
Nus disferenziains noms pTopris e noms cumdns.
ai Noms propris sun quels, chi nonman he srogulas per-
sunas. bestias u chosas e las distinguali da tuottas otras, p. ex.:
Gian , M ari a, Pei der; Fi d o l'chaun i. L i 8 a (chavagl), 1 !
(vacha): En già din a, (I ri se li un. S vizze a. — I. du ve e
(museo a Parisi. Fògl d'Engiadina fgiasetta i. Crusch
A Iva (albierg).
b) Noms cumòns indiehan persunas, bestias u chosas con
contrasegns cumdns, j). ex.: ho ni. sehnedra. giarsun,
scolara: armai ut. nii'il. vuol]», trii p: in ai sa. lat.
e barn. god.
Annotaziun 1. lis oorns cumòns, chi denoteseban iina naziu-
nalited. scu ils Svizzers, una Franeesa etc. e tuot ils
noms propris vegnan scrits cun un custab grand. Grand scriva
un eir oters pleds, exceptuò l'artichel e preposiziiins. ehi
servan a formèr iin noni propri, p. ex.: Punt Dia, Fui: la-
dina Bassa, Val .Mela. Grand Cassa gì. Lia del las
Desch DrettQras, P12 Quatter Vals, Stedis Unieus
— 6 —
d e 1 T A ra e r i e a d e 1 No r d , ìls P a j ài s H a s s , U n i u n d el s
Gr r i 8 e h s , Confede raziun Elvetica, Ferrovia R e -
tica.Crasta Mora.
L'ova del Mer Mort ais fich insaleda ed amara III 97.
Il Munt Sinai ais situò sun lina penisla trianjjulèra del Mer
Cotschen HI 99.
L'Asia Pitschna. J. B. 151.
Sur Samedan as presainta il Piz Ot cun sia imponente piramida V 98.
Buenos Aires ais la citted chapitela della Republica Argentina.
VII 372.
Annotaziun 2. Cur ch'una preposiziun occupa la pruina
piazza in iin noni propri cumpost. u ch'ella piglia la piazza d'un
aggettiv, allura vain eir ella scritta cun iin custab grand, p. ex.:
Podi suot las Agnas scaturescha ima fnntauna, nomneda Fontauna
Merla, chi divida l'Engiadin' Ota in Sur Fontauna Merla e Suot
I-onta una Merla. V 104. — Traunter il Piz Michel e'1 Tinzerhoin
as chatt' una pianura largia d'un mez kilometer, nomneda A i n t i 1 s L a j e t s.
Il commovent roman „Die Waffen nieder" da Bertha von Suttner. ais
sto tradiit in lìngua ladina ila G. Tóndury, suot il titul Gio las Armai.
A Bernina Suot ais iina staziun della Ferrovia della Bernina.
L'Engiadin' Ota vain qualche vouta nomneda Engiadina Sur. La Lia Sur
u Lia Grischa (Pr. e, 212) fut giireda nel 1424 suot il venerabel asolici-
da Truns.
f Elg eran duos paiate chi s'anumneuan Galilea, Galilea Zuot et
Galilea Xura. Bifr. annoi. Matt. IV. pag. il 12.
/
§ 3-
Qtramaing pò iin classifichér ils substantivs in:
a) Noms appellativs. chi denotescha?) singals represen-
tants Tindividuos u oggets i d'una spezcha, scu Liizi. Maria,
j) ur , p a t r u n a . predi e h ant, ni a gì 8 tr a ; ( \ e n e v r a .
Lej da San Murezzan, cudesc li . banneb . sai ra . ir ut:
Zarabo (elefant), Toni (canarin), utschè, ratina, giat.
e h e vra;
b) Noms collectivs. chi denoteschan iina quantited icol-
lecziun) ila representante dell' i^Tc>sa categoria, scu Cus-
8agl da Stcdis. Societed Retoromauntscha, pòvel.
arm ed a, past riglia, uni a ni te il; - muaglia,
ut se h eli a in . muos-cham, pullam; las Àlps, las
Karpatas, god, daintadfira, peonam, fierramainta.
bos - e h a ;
e I Noms materiels. chi d'ian generelmaing da che ch'Una
chosa consista, e rais qoels eir la ptt pitschna part ho
medemmas qualiteds e porta Pistess noni scu l'inter. p. ex. or,
.ient. fier, lain. madreperla, uva. vin. lat. pan,
linoleum, v a p u r . n a i v . p e t r o 1 i '.
La pii pttachn» part d'un lain ho p. ex. noni lain. scu il lain intòr;
un unic guot d'ora pigliò our dal mer ho nom ova scu tuot la materia
chi cumpuona il mer. Pigliand percunter un singul sudò our d'un' armeda,
un singul bes-oh our il'un tnip, u un stagni l>òs-ch our d'un god, nun ho
quel pò nom armeda. tròp u god.
§ 4.
Od parta in terz lo ils su listanti vs in noms concreta e
aoms abstraets.
ai Ils noms concrets denoteschan collecziuns. individuos
u oggets, chi haun ini" esistenza da per sé. scu god. hom.
muntagna, lain, ova. ajer.
In Ils noms abstraets percunter nomnan chosas. chi existan
be scu qualiteds, condizinns u attributs dad otras chosas
(udapersunas u bestias), scu durezza, amarezza, fra-
gtlited, avarizia, ubedientscha. malattia, cu-
raseli i. porerted e. u. i.. u chi denoteschan iin stedi o fin!
aeziun. chi nun fi'issan possibels u ìmaginabels sainz* una
persuna, bestia u chosa chils posseda u eseguescha, scu
liberted. temma. amur. odi. son. partenza, arrivo.
battagli a. far sa, co lo ni sazi un. pcho, descripziun.
opinimi, sentenza, idealismo, collisi un. colur,
grandezza, regularited. abnormited. Qmidited,
e. u. i.
§ 5-
Un nun pò s'hnaginèr una battaglia, una farsa, un pcho etc. u l'ava-
rizia, il curaschi, l'ubedientscha etc. sainza las persunas chi cumbattan, fatschan
spass, pechan, u chi sajan avaras, curagiusas, ubediaintas e. u. i. Similmaing
tin nun pò as representér una malattia, la temma, il sòn etc. sainza (ina
persuna u iina bestia ammaleda, tniuossa u chi dorma. Istessamaing iina
collisiun, (ina colur, un' abnormited nun paun esser sainza las persunas,
bestias u chosas chi s'incuntran, chi sajan alvas, nairas, cotschnas etc, u
chi preschaintan qualiteds abnormas.
Ad onta da quaista indispensabla connexiun traunter l'acziun e l'in-
dividuo, la qualited e l'ogget, l'impissamaint umaun pò fer tin sforz (nomnò
abstracziun) per considerér l'acziun u la qualited independentamainc dal
individuo u dal ogget. L'abstracziun disferenziescha ils substantivs al>stracts
dals aggettivs, chi indichan eguelmaing qualiteds, mo faun adiina penscr
alias respectivas persunas. bestias u chosas chi las possedan, e vegnan del
rest generelmaing druvós insembel cun iin substantiv concret, al quél els
as refereschan, scu il scolar d a s e h ii t e 1 , la v a e h a ammaleda,
il prò veni (aggettiv attributivi u il scolar ais daschùtel. la
va eh a ais ammaleda. il prò ais verd (aggettiv predicativa.
Annotaziun 1. Cur cha l'aggettiv vain druvò sainza substantiv. dvainta'l
stess un substantiv. Cunfruntra losupra §§ 211 — 213.
Annotaziun 2. Un solaiva pii bod sovenz dir cha'ls sulistantivs abstraets,
per ils disferenziér dals substantivs concrets, denotessan chosas ch'ini nun
podaiva percepir culs sens. que voul dir ch'ùn nun podaiva vair, udir, sentir.
odurèr u gustèr. Un momaint da refless basta per as persvader cha quaista
distineziun ais tuottafat fosa: iin vezza p. ex. iin tramegl, unsot. una
colur; iin oda la chanzun, il bragizzi, il plaunt; tin sainta la
dolur, il fraid, il chod; un odura l'aroma u la no se ha savur,
iin gusta l'amarezza della masdina u la duts chezza del ziicher e u. i.,
— e tuottuna tuot quaists substantivs sun abstraets.
Bgeras voutas ais una chosa bod visibla, bod invisibla; „glùna u fiiss
alluni iin substantiv concret, cur cha la gliina ais plaina, abstract, cor
ch'eli' ais voda. e mez concret. mez abstract, cur ch'eli' ais nel priim u nel
ultim quart. ils chamuotschs cha'l chatscheder nun vezza, fussan denotós
tres un substantiv abstract, e quels chi vegnan avaunt sieus ògls. fcrefl iin
substantiv concret. 11 leder chi vain clappò dal polizist, fiiss concret, e
quel chi fugia, abstract
Lectùra.
§ 6.
Che t'iiss lìimaun. schei min ave88 sia lavur e sieus do-
vairs? Unguotta dapii cu iina hestia. La votimainta chi
ans cuverna. las cheeas, clii. ans reparand da fraid e stra-
temps. ans procurali iiii' agreabel bainstèr. la glii>ch. chi ans
sclera las »-chiiras oots, las scuulas chi ans guidan al bòn ed
ans sviluppai! l'intellet. las grandas acquisiziuns da scienza,
tecnica ed arte, ils friits dels quèls nu> giodains, scu niincha
minima chosa chi hozindi ans ais necessaria, tuot ais il friit
duna lavur instaneabla da noss perdavaunts. chi da generaziun
a generaziun ans ho mnòs siili iìn s-chalin saimper piì ot da
cultura e civilted. Xos il pii sench dovair ais dimena quel da
continuer assiduamaing la grand" ouvra. imminch' iìn seguond
sias forzas e capaciteds. La lavur ais la missiun dell* umanited
siin terra e be ella do valur a nossa vita. Ella min ais be
iina necessited, ma iìn vair plaschair. perchè iina lavur con-
scienziusamaing eseguida ans perfecziunescha ed annoblescha.
ans adoza in noss egens ogls. ans do tidaunza in nus -
ed ans cumparta cotres vair* algrezcha e felicited. L'oziusited
percunter degradescha l'umaun, il renda melcontaint ed ingrat.
d'aggravi a se stess ed ais oters. Nossa mira saja dimena
quella da render nossa vita iitila. lavurand aduna e cun gust.
e la recompensa sarò l'intima satisfacziun cha be Taccompli-
maint del dovair pò procurèr. Ura e lavora, dschaivan ils
- muongs. Carlyle. un filoso! inglais. disch: Lavurèr
ais urèr.
§ T.
Exercizi 1. Indicha per minchiin dels suhstantivs seguaints.
sch"el ais ai nom propri u noni cumòn. b) nom appellativ.
10
noni collectiv u noni materièl, e) noni concret u noni ab-
stract :
armeda
ramaglia
quint
Bravuogn
grammatica
republica
bastimaint
giaviisch
roba
baselgia
lej
radunanza
battagliun
Moses
Segantini
chalender
munaida
Schlarigna
concert
muraglia
sablun
concordia
naziun
solagl
cumpra
not
scoula
Dufour
oli
servitiid
Dumengia
pass
sommi
Dieu
puolvra
tribunel
famiglia
jisalm
udida
Favrer
pardunaunza
uniun
furmaint
personel
vschinauncha
fam
plaschair
vestimainta
§ 8.
Exercizi 2. a) Indicha substantivs abstraets, chi cor-
respuòndan als seguaints substantivs concrets, p. ex. : predi-
chant — predgia ; magister — instrueziun ; pas-cheder —
pas-cha.
agiidaunt - educatili- - niarchadaiint -
artist - nudiseli - meidi -
chatscheder - guerrièr - munaida -
contadin - lavuraint - pcheder -
cumpreder - leder - serviaint -
directur - manzneder - uffiziant -
§ 9.
I) i Nomna ils, substantivs concrets, chi correspuondan als
seguaints substantivs abstraets, p. ex. : l'invenziun — rinventur;
il cussagl — il cussglièr; il confort — il conforteder.
l'adversited - la contentezza - la fortuna -
l'amicizia - la misericordia - l'inimicizia -
11
l'avarizia -
la beadentscha -
la beneficenza -
la oretta -
la mediaziun
la copalaziun
la daschQtlia -
la dOisenza -
rijrnoraunza
la malattia -
il uiisfat -
l'ouvra -
Tschercha ils substantivs abstracte, chi eorrespuondai]
ate segnaints aggettiva p. ex.: forni — la fermezza, la forza:
curagius — ilcuraschi: raloros — la valurusited.
amiaivel -
greiv -
rigorus -
bel -
grand -
<al>i -
buntadaivel -
gentil -
scort -
charitataivel -
lontaun -
sul -
capace -
one-t -
testard -
dut^eh -
pietus -
vegi -
empi -
rer -
vicin -
§ 11.
di Scriva ils substantivs cnncrets ed abstraets chi*s refe-
uan als seguaints verbs, p. ex.: scriver — il scrivaunt.
la scrittura, la scrivanda : chanter — il chantunz. la chanzun.
il chaunt; tradir — il traditur. il tradiinaint:
confort ("r -
giirt-r -
mtéjr -
combatter -
ingiannèr -
mrvagliér
• ompuoner -
libere r -
spendrèr ■
«rajer -
pap-r -
summèr -
cumandér -
propuoner -
surrnm-r -
cumpròr -
sai vèr -
vender -
guardrr -
-ervir -
12.
Scu substantivs pò un eirdroTér aggettiva, verbs e qualche
voutas ad verbs; quaists bud allura generelmaing accumpag
dal artii-bel.
— 12 —
a) Per l'adòver dad aggettivs scu substantivs mera
§ 211—213.
In Las fuormas verbelas chi dvaintan sovenz substan-
ti vs sun l'infiniti v ed ils particips, scu il dovair, il parair.
il giantèr, l'ir ('dell' tempi, il spuntér (dell' alva), i'avanzèr
della priimavaira (dell' alva). l'elet dite e fats CWorte und
Taten |. —
Quaist sfortiinó ho pers tuot sieu ava ir. Al traniuntèr del so-
lag] las tluors serran lur calisch. Zieva un' ahsenza da trais ans, turnet
Nicolo ber saira in chesa paterna; que eira un allegrus re va ir. — Cur
tii fest (in past, invida povers. strupchòs, zops, oro, e tii sarost beò.
(Menni, Lue. XIV, 13-14.)
Al fer del di III 69.
Al imbrunir della not III 109.
Sieu nobel agir III 9.
Nel principi da sieu public o per ór gnit Gesù eir a Nazaret, inua el
eira sto allevò. J. B. 92.
f Els Cumanzen a s'agravèr,
In guotta giidet lur radschunèr. Travers Mas 441 — 442.
Co bgers oters dallas Lias s'ehiataun,
(hi per lur fatts eiran stos a Milaun. Travers Mas 427 — 428.
f Un dutsch f a f f 1 a e r s'eungiista bgiers amichs. L. P. 45.
Filgs, tadlè l'g parair dalg bab e mettèlg in exequutiun, per chia vus
vegnas cussaluos. L. P. 39.
L'g chantór dalg gial. Bifrun Marc. 13, 36.
L's paiauns paissen che trés lur bgier schàscher ch'els uignen adadlós.
Bifr. Matt. 6.
Et cura chel aurit sii l'g s^tteuel sagilg, schi és è duanto un taschair
quai<l in schil bunamaing mezza una hura. Bifrun Apoc. 8, 1.
cj Ils adverbs ch'uri pò druvèr scu substantivs sun
podi numeros. Las proposiziuns seguaintas exemplilicheschan
un tei adover:
Povers vus ipocrite, perche vus nettagiais il dadour
del bacher e della besla, mo aint dadains sune plains da
rapina e d'ingtistia! Nettagia il prilm il dadains del baclirr
e della besla. acciò ch'eir lur exteriur dvainta net, (Menni
Matt. XXI11. 25—26). Tieu schi o tieu na sajan sincérs.
— IH —
Il progei da ledscha tilt respint cub 60 aas cuflter 39 schi8.
Us praders liaun hoz lavuró lì n hun pn.
f Hunssa uus phariseers l*g dadonra delir tachier e da la beata
natagiés nus, e aqaè chi ea dadaìns in nus, es plain d'arob e d'maliz. Bifrun.
Lue. 11. 39.
L'g dadainz dalg nari- ai- Beo Un vasche aroot, boo miei ehi min
tain anguna scientia. /. V. 187.
X % 13.
l.a Lingua ladina posseda ìin grand numer da substantivs ed ag!£etti\>.
chi eiran originariamaing particips, pustiit del preschaint e del |
ma differente motivs min ina permettan pfl da*ls considerar e classifichèr scu
tris. In primi lo il pòvel, adusò daspQ seculs a'is drorér scu substantivs u
aggettiva, min sainta pii cleramain<r la connexiun traunter ils verbs in questiun
e lur particips da pii bod, ad onta eha'ls ultims haun in l>«jers cas intera-
maing u quasi interamaing conservò la fuorma regolerà d'un partieip masculin
u feminin (1). — Sovenz eir ils verbs stess sun ieus pers u sun stos in
tei mód transfurniòs, ch'ini nun cusnuoscha pii a priima vista ils respeetm
air«. r ettivs u sultstantivs scq lur particips (2) — Eir il cas contrari succeda
na darer. cioè chal verb ho pii u main conservò sia fuorma originaria, mo
cha'l partieip ais sto miidò u nel tsehep u nella desinenza, da maniera ch'el
nun ho pii l'aspet d'un tei (3).
La significaziun da quels sulistantivs u aggettiva s*ho in pan
considerabelmaing allontaneda da quella dels respectivs verbs.
Pii reraiiiaing cu'l partieip pel preschaint u del passò ho il partieip
del futur u il gerundi do audit alla forniaziun da -mbstantivs u aggettivs :
tels sun p. ex. o r i u n d . mnribuml, s t u p e nd , f a 1 8 e h e n da . ventu r,
f u t u r etc.
a) Substantic*.
X .^ 14.
1. Particips regulers u quasi regulèrs da verba chi existan nel stedi
actuel della lingua :
Tarmeda la eretta l'indetta
l'aspirant la cuverta la finta
l'assistent ils descendents l'intrapraisa
la bastuneda la distaila il lavuraint
la biageda la dormida la mudeda
la blichida la dureda l'offaisa
il condot l'extract l'offerta
la condotta la ferida il postulai
— 14 —
il prodot hi reuschida il success
la pretaisa la scoperta il succuors
il permiss la scumandeda la surpraisa
la proposta la sortida l'uschida
il regent la sttierta Pudida
e. u. i.
Kir ils verbs, dals quèls sun derivòs ils seguaints particips, existan
actuelmaing nella lingua; be cha'ls particips d'hozindì tunan differentamainir,
survivand lur veglia* fuormas be nels respectivs substantivs.
l'assalt (dad assaglir. part. : assaglieu, -ida)
l'applaus (dad applaudir, part. : applaudir, -ida)
il discuors (da discuorrer, part. : discurrieu. -ida)
il progress (da progedir, part. : progredieu. -ida)
il process (da proceder, part.: procedieu. -ida')
la perdita (da perder, part. : pers, -a)
il recess (da receder, part. : recedieu, -ida)
il substitut (da substituir, part.: substituieu. -ida)
la vendita (da vender, part. : vendieu, -ida)
e. u. i.
Sieus figls gnittan e fettan finta da'l conforter. Ili, 38.
Silvio in sia melcuntezza get culla testa suot la e averta. Ili, 78.
f Che auaunza l'g hum sch'el aguadagna l'univers muond; e perda
se sues, ù fo iina persa da se sues. Bifrun Lue. 9, 25.
L'g Chiapitanni dimandò chel (Paulus) des gnìr examinò cun p èr-
ebi e das. par chel sauès par che chiaschun che aquels bragissen in aquella
guisa incunter el. Bifrun Ad. 22, 24.
Da te scodunn' aura dea gnir cumàzeda,
Par havair bun Metz e Meildra gli vr e da. Travers. Miis .!— 4.
Alla praisa dalg Chiaste da Clavena wOelg cumanzer,
Et saitza dubbi- la pura vardat iiser. Travers, Mus 7 — 8.
(^uindasch milli Curunnas lg gnissen dedas
Et in sieu Chiaste connsignedas,
A largeda da ls praschuners la Mitaed,
Alg reist alhura vi la sted. Travers, Miis 659- 662.
In lavuraint avvriard nun vain a gnir arick. L. P. 168.
La fatscha ais signael da la mudaeda dalg cour. L. P. 319.
Mo che pò piti promover '1 saltit & beadenscha dal Crastià col "1 pked
da Deis et l'udida da quel? Tromm. 34.
— 15 —
X § 15.
2. Participi da verbs extints u transfurmòs nel linguach d'hozindi:
il respettiv verb latin u la fuorma aetuela del verb ladin ais do in parentesi,
l'advent (advenire) il district (distrinirere)
l'advocat (adrocare) l'esit (exire)
l'affect (afficere) Tintellet (intellegere)
il consonant (consonare) il mess imittere)
il contìict confligere) fohject (obicere)
il congress (congredi) l'ogget (obicere)
la conquista (conquirere) il past (pasci)
il contact (contingere) il prefet (praeficere)
il crucifix (crucitìgere) il pretext (praetexere)
il decret (decernere) il proget (proicere)
il defunt (defungi) il postscrit (postscribere)
il delict (delinquere) il sogget (subicere)
il delinquent (delinquere) il secret (secernere)
il desert (deserere) il suddit (subdere)
il dilet (diligere) il suffiss (suffìgere)
il dispet (despicere) il suppleant (supplere)
e. u. i
il credit (da crajer, in latin: credere)
il debit (da dovair. in latin : debere)
il dbit (da dovair, in latin: debere)
il paziaint (da patir, part. latin : patientem)
il predichant (da pred^rer, in latin praedicare)
il student (da stiidger, part latin: studenteui)
il supplicant (da supplicher, in latin: supplicare)
X § w.
Neh cas seguaints il particip regolèr del verb represchainta la fuorma
veglia (latina); il particip drovò scu substantiv ais da formaziun pfl rezainta :
la revaisa (da revair, part. : revfa, — part. latin : revisum, — ■ un drova
tuottiina eir il particip revais)
la survista (da survair. part.: survis, — part. ladin: supervisum)
la vziida (da vair, pan : vis, — part. latin : visum)
Remarcha. Formaziuns similas a „ vziida" sun „vgniida ,i . derivo da gnir,
pchuda". derivò da savair. lls relativs verbs latin, venire e sapere, nun
avaivan participi del passò all' epoca classica.
— 16 -
f L'g signer ho tramis me ch'eau predgia ais preschunyrs l'aremischiun
e als orps la ueziida. Bifrun. Lue. 4, 18.
Vos babuns haun amazo a quels, chi haun profetizo uiuaunt de la
uegniida da quel giùst, da quael che uus isches huossa stòs tradituors &
amazedars. Bifr. Act. 7, 52; interuegniida Bifrun, Art. 24, 7; la
sa'ppiida Bifr. N. T. 512 (Rom. 2, ann).
Prouidintia es la s a p p i ti d a da Dieu quaela chel so ourauaunt
tuottes chioses, e las urdaina. Bifr. 396. (Act. 2, annot.)
b) Aggettivi.
X § 17.
1. Particips regulers u quasi regulers da verbs chi oxistan nel stedi
actuel della lingua:
abundant excellent seguaint
aderent exorbitant soddisfat
commovent, III 51 important solvent
dispost obediaint tolerant
divergent perseverant intolerant
distinct persistent vivaint
dependent precedaint
independent preponderant
(^uaista melodia eira zuond cornino venta, ed il mat la chantaiva
con vusch amabla e clera scu una brunzina. III. 51.
Dieu ais iina ab nudami ta sabgienscha. la quela assaduolla la lieud
cun seis friitts. L. P. 28.
I us isches lg taimpel talg uiuaint dieu. Bifrun. 2. Cor. 6, 1G.
X § 18.
2. Particips da verbs extinets u transfurmòs nel linguach d'hozinrìi ;
il respectiv verb latin u la fuorma actuela del verb latin ais do in parentesi,
absaint (abesse. part. : absentem) exquisit (exquirere)
competent (competere) . iminent (iminere)
conse^uent (conseijui) inclus (includere)
decent (decere) indulgent (indulgere)
diligiaint (diligere) innozaint (in -|- nocere)
distant (distare) intelligiaint (intellegere — incler)
doct (docere) intermittent (intermittere)
eloquent (eloqui) occult (occulere)
eminent (eminere) pérfet (perficere)
evident (cvidcri) precis (iiraecidere)
— 17 —
prernhaiot (praeease, pari.: prae- riraot (removere)
sentem) stupefai (atupefacere)
e. u. i.
X § 19.
3. Nels exaiinpels seguaints l'infiiiitiv actuel tana qnaai istess scu
l'infinitiv latin, be il particip passò s*ho sensibelmaing allontanò da ^ia
fuorma originaria u ais ieu pera, ila respectm aggettiva repreaehaintan la
veglia fuorma da medem :
abstract (dad abstraher, part. actuel : abstrahò)
concret (da concerner, actuelmaing un particip passò nun exi-ta)
direct (da diriger, part. actuel: diret, -ta, u dirideu. -ida)
discret (da discerner, sainza particip p
dissolut (da dissolver, part. actuel: dissolt, -a)
exact (dad exiger, part. actuel : exigieu, -ida u esat. -ta)
innat (dad in -f- nascher, part. actuel : naschieu, -ida)
pulii (da pulir, part. actuel: pulieu. -ida)
cognit (da cognuoscher. part. actuel : cognuschieu, -ida)
potent (da podair. part. actuel : podiand)
omnipntaint (da podair. part. actuel : podiand)
pazchaint (da patir, part. actuel: patind)
impazchaint (da patir, part. actuel : patind)
f Dalg tschiel et terra Omnipotaint Dieu
Doni gratzchia da cumplir lg perpòest mieu. Tiavers, Miìs 1 — 2.
Remarcha. Ils verbs conquister, crediter, debiter, decreter, processer,
progetter, rispetter, s*absenter, preciser, as pazchenter, preschenter e. u. i.
sun derivos dals substantivs credit, debit, decret, process, proget. rispet etc.
u dals aggettiva absaint, precis, pazchaint. preschaint, e. u. i., na ils sub-
stantivs ed aggettivs dals respectivs verbs. Lur particips sun : ereditò, debito,
decretò etc. na credit, debit, decret etc, chi sun dimena las fuormas partici-
pielas da verbs uossa extinets.
X § 20.
Formaziuns analogas. Sovenz iin substantiv ho la fuorma d'un particip,
sainz' esser vairamaing derivò d'un verb. Que ais per exaimpel il cas curi
ila noma seguaints :
anneda cheseda òglieda
basleda curtelleda sduneda
bratscheda furcheda vacheda
bucheda maiseda etc.
— 18 —
Exaimpels mixts. f Tuot que chi t'assaglia piglia sii gugend, in la
dolur t'amuossa paciaint, e giaglard in la mudaeda cun la quaela tu
vainst abasso. L. P.
Nun impraster iinguotta ad iin hom plii pussaunt co tii. ma scha
tu imprastast schi tain sco per pers. L. P. 85.
r In tuottes tias fatschendas saiast diligiaint e spert, e ma-
lattia ùnguna nun vain à t'assaglir. L. P. 270.
Il gener del substantiv.
S 21.
Nus disferenziains duos geners del substantiv. il gener
masculin e'1 gener feminin. fDavart il neutro confronta S 211,
davart l'artichel § 133.1
11 gener grammatical correspuonda tar persunas ordinaria-
maing al gener naturel, p. ex. il pur, il magister, il fale-
gnam, il taglialaina, la massera, la schnedra, la
e li ii r un za, la muglièr. Excepziun da quaist a regia fami
be ils substantivs la guida, la guardia, la perdiitta.
la sentinella e la spia, chi designeschan generelmaing
persunas masculinas ed haun tuottuna il gener feminin. Eir
la s-cheppa e la p rat e ha designeschan indifferentamaing
una persuna masculina u feminina.
Il consistori tscherchaiva perdiittas cunter Gesù per il fer murir.
ma nun chattaiva alchùna. J. B. 133.
E per temma dad el tremblettan las guardias, e dvantettan sco
mortas. Menni, Matt. 28, 4.
Accumpagnò da duos expertas guidas, as mettet el in viedi vers
il vadret. V 108.
§ 22.
Bgers noins da persunas e bestias haun duos cUfferentas
fuormas per il gener masculin e feminin. p. ex.:
il barba Tamda
— 19
fantschè i
il bapsegner
il bap
il camper
il ilieu
-;- deus (Bifr
il dschender
il fa mairi lil
il frer
riioni
il marid
il neiv
il padraster
il padrìfi
il predicbant i il pla\ an i
il pur (il contadìn >
il raig
il mes-chel
il buoch
il bouv |
il tor |
il bumatsch ì
il gì
i
il chod
il ver iverl )
la mammaduonna
la mamma
la cumér
la d»
f dea Bifr
la brut
la fantscheUa
la soni-
la duoniia
la muglier
la nezza
la madre
la madriitscha
la plavanessa
la contadina
la regina
la forma
la chevra
la vacha
la nuorsa
pa giallina
(la cluotscha
la sema
t Ad Efeso eira iin renomnò taimpel della deessa Diana. J B. 157.
La regina da Mezdi vaio ad alvi-r su nel godisi culs crastiauns da
quaista generaziun. e vain a'is condannar. Mettiti, Lue. 11,31.
L*ir taimpel dela granda die. la Diana. Bifrun Act. 19, 35.
— 20 —
Diels & dielas, dees ù deas dals paians. Biffini Ad. 19. Anno-
taziun p. 467.
Lur pchiós sun arriuòs infina siin schil, <; deus s'ho algurdó da
lur nusthdaets. Bifrun Apoc. 18, 5.
§ 23.
Sovenz
il femhiin vaili furino
in niettand tiers
sculin la i
iesinenza -a.
l'abitant
l'abitanta
l'amatur
ramatura
l'auditur
l'auditura
il
benefactur
la benefactura
il
ballerin
la ballerina
il
ì)uob
la buoba
il
chantunais
la chantunaisa
il
chantunz
la chantunza
il
eoniìrmand
la confi rmanda
il
cravunér
la cravunèra
il
cumpagn
la cumpagna
il
curant
la curanta
il
cuschinunz
la cuscbinunza
il
chiirunz
la eburunza
il
lìglioul
la figlioula
il
lilunz
la lilunza
il
lavuraint
la lavurainta
il
marus
la marusa
il
melfattur
la ìnelfattura
il
mulinér
la mulinerà
il
non
la nona
il
preschunér
la preschunéra
il
sotunz
la sotunza
il
s(M'\iaint
la serviainta
il
si'ir
la sòra
21
il SpOS
la spasa Lue. V. :;
il tregant
la treganta
il tramagliunz
la tramagliunza
il rechili
la vschina
il Tudais-ch
la Tudais-clia
rAmeriean | -ami i
rAmericana i -amia )
il Fra tiro
la Fraii.
l'Inglais
rinuhii-
ritaliaun
ritaliauna
lil Taliaun i
l la Taliaunai
il Milanais
la Milanaisa
Paul
Paula
il steri
la sterla
il nmj
la muja
il pulschain
la pulschaina
il tschierv
la tschierva
e. u. i.
t Eau arcumand a uus Phoeben. nossa sour. quaela chi e» una
seruiainta da la Basel.iria. Bifrun. Rom. 16, 1.
A quel chi arunipa l'alaig ho nom adulter, ed ella adultera
Bifrun, Annoi. Muti. V.
§ 24.
Anna cu piglièr la desinenza femmina -a. il substantiv
subescha sovenz Lina miideda. la quèla in bgers cas ais analoga
a «inolia del aggettiv i cunfrunta § 192 — 203), p. ex.:
l'abiedi Tabiedgia
il basat la baratta
il chatscheder la chatschedra
il cimipreder la cumpredra
il tiii'l la Sglia
il figliaste!" la figliastra
22
il leder (ledari
il magister
il manzneder
il mai
l'orfen
il pcheder
il quinò
il schneder
il S vizze r
il taf
il vendeder
il cunigl
Teseli (Tesali )
il giat
la ledra
la magistra
la manznedra
la matta
l'orfna
la pchedra (la pchadritscha)
la quineda
la schnedra
la Svizzra
la tatta
la vendedra
la cuniglia
l'esna
la giatta
la puledra
la tigra
il puleder
il tiger
il trini la trimma
f Et nos filgs & nossas f iglias uignen prophetizér. Bifrun Ad. 2,17-
La duonna era stèda (ina pchiedra in la cittéd. Bifrun Lux; . 7,37.
X Annotaziun. La desinenza -er dels substantivs pcheder, leder,
vendeder etc. gniva pu bod sovenz scritta cun a. Istessamaing chattains
eir sovenz e s a n, impè da esen, egian per egen, servezzan per
serve z zen etc.
f Vhè eau uing sco un ledar. Bifrun Apoc. 16, 15.
Eau nu uoelg lascher uus orphans, eau uoelg gnir tiers nus. Bifrun
Joh. 14, 18.
Nus sauain che quaist hum es un pelli e dar. Bifrun Joh. 9,24.
a m a z e d a r Bifrun Act. 7, 52.
pledèdar (oratur) Bifrun Act. 24, 1. Saluédar. Bifrun TU. 2, 10.
Bifrun 1, Cor. 1,5: e g i e n & egian.
§ 25.
La mudeda clia las seguaintas fuormas femininas
su-
beschan aunz cu piglièr la termiiiaziun -a, nun preschainta
iinguna analogia cun quella dels aggettivs:
23 —
§ 22
(luca i
l'amia
la deessa icfr.
la dttchi
l'ero*
la fantschella
la giuvintschella ila giuvna i
la granduci ti
l'imperatrice
la mastralese
la pchadritscha fpchedra)
la profetessa
f la profetisa (Bifrun)
la stria
la vaidgua
l'agnella
la chavalla
la chagna
la chavrioula III 108
la liunessa
la purschella
l'uzoula
la vdella
Las giuvintschellas imprudaintas pigliettan lur lampas, ma nun
pigliettan oli cun se. J. B 121.
Traunter ils richs gnit eir una povra vaidgua e mettet aint duos
pitschnas munaidas. J. B. 127.
Il chavriol ais iina bestia fich plaschaivla. Cun sieu bel pail briin,
sias cornas ornedas da vuorchs, sieus ògls vivs e prus e sias chammas stiglia*
e lestas ais el iina dellas pu bellas bestias. La chavrioula cun sieu uzol
nun pò fiigir uschè spert dal inimih: perchè las chammas del uzòl sun
aunchia deblas. Ili 108.
f Prov. 1,10. Mieu figl, scha'ls pchaduors at vóglian surmnèr,
schi nun acconsentir. J. B. 42.
Eli admoniva bainschi qualvoutas sieus figls; els continuettan però a
mnèr una vita ligcra e pchadr it scha. ./. B. 42.
A il eira co eir una profetessa, Anna, figlia da Januel, dalla schiatta
d'Aser. Menni. Lue. 2,36.
l'amili
il dieu
il «lucila ni
l'eroe
il fantschè
il iiiuven
il granduca
l'imperatur
il mastre]
il pcheder
il profet
il strimi
il vaidg
l'agnè
il chavagi
il chaun
il chavriol
il liun
il purschè
l'uzol
il vdè
— 24 —
§ 26.
Exercizi. Scriva proposiziuns per illustrar mine h ima dellas
regias explichedas nels paragrafs 22 — 25.
Exaimpel. 11 li un posseda lina comma maestusa, chi. onda-
giand, al cuverna scu un mantel regel spedlas e pet; la
li un essa al incunter ais priveda d'iin tei ornamaint.
§ 27.
Bgers noms da persunas nun indichan il gener da quaistas,
p. ex. ils substantivs persuna, infaunt, commember etc. deno-
teschan indifferentamaing persunas masculinas e femininas.
Sch'iin voul, in iin tèi cas, expressamaing denoter il gener
e IT ini managia, sto iin drover oters substantivs ehi faun
quetaunt.
Exaimpels: Nossa societed quinta 65 commembers. 40
homens e 25 duonnas. Al coro mixt faun part 41 persunas,
26 chantunzas e 15 chantunzs. Mieti amili ho 3 infaunts.
2 mattas ed iin mai Els sun in 7 fradliunzs, 4 frers e
3 sours.
§ 28.
Sovenz iin substantiv, chi nel singular denotescha ex-
pressamaing una persuna masculina, vaiti drnvò nel plural
per persunas da tuots duos geners.
Exaimpels: Nossa scoula ho 35 scolars, 18 mattas e 17
mats. Al gianter da nozzas pigliettan part 40 creschieus
e 6 infaunts. Alla tschaina cumparittan 18 invi d OS. La
vschinauncha da S-chanf avaiva als priims December 1910
457 abitants.
§ 29.
Eir tar differentas classas da bestias nun eAistan noms
apposta per indichér il gener da medemmas. L'elefant ]). ex.
pò denoter indifferentamaing il mes-chel u la femna. eguel-
— 25 —
maing ..la vuolp- min disch sena que as tratta d'ima vuolp
masculina u femmina. Tels substanths sim:
masculins:
feminins:
Taliineri
Panda
il canario
Tantilopa
il cliameil
la balena
il chamnotech
la
chambla
il cor?
la
cigogna
il crocodìl
la
corvi gli a
il fringuel
la
giazella
il gorilla
la
grigiauna
il gUÌ8
la
leivra
il lai
la
lindorna
il musclmn
la lodola
il muos-chin
la Intra
il passler
la
muos-cha
il papagagl
la muntanella
il pesch
la
miir
il pichalain
Toc lia
il piierch
la
peruisch
il pluog]
la
quaglia
il piilesch
la
rauna
il pili'
la
ra va la una
il rat
la
Bchhngia
il rossignol
la
serp
il ruos-chel
la
talpa
il sagli iidt
la
tarma
il spler
la
tartaruga
il struzzi i
la
tschuetta
il ì
la
vipra
t'ostar
la
vuolp
il verni
la
zebra
e. u. 1.
— 26 —
Exaimpels: Al avanzer del inviern as retiran las munta-
nellas in lur fouras, las serran bain cun crappa, terra e fain
ed as raettan gio nel fain sedi rammassò la sted, lina sper
l'otra tuot ils members della famiglia, per lur lung son dinviern.
Da sted la vuolp banduna sieu quartier e vo a stér Bttllas niunta.unas.
Allò ais vistas, da elapper qualche bun baccun. La beschia maxiaiata
nel stevel. La chamanna del biis-chèr ais un bun tòch dalóntseh. Co
s'approssnia al imbrunir della not la vuolp alla scossa e clappa un bel
a g n è. Siils munts sun eir ravulaunas e g i a 1 1 i n a s s u 1 v e d g i a s.
Da quaistas, sperescha la vuolp, da podair bain eir sagér. Perfin las mun-
tanellas non sun sgtiras da quella melpriiveda ledra. La vuolp las sur-
prenda daffat in lur fouras. Sullas muntagnas as saint' ella bger pQ sgiira
cu nel god. As pastuors e turists lasch' ella gnlr bain ardaint, scu seli' ella
savess, cha quaists nun sa Jan da tmair.
D'inviern ais eir per la vuolp a fin culla cuccagna. L a s m ù r 8 dor-
mali nella terra suot la naiv. Ils pulschains sulvedis suri gnieus pfl
grands e pii prudaints. Las leivrinas saun uossa eir fugir dalla vuolp.
Niauncha gigludras nun survain ella pii. Ella nun ho ptì tevla da mulinò,
ed uossa tuocha soven/ eir alla vuolp dad indiirer fam. Ili, 109.
f Eau dun a uus pusaunza da zappér sii las zerps e sii l's scorpi uns.
Bijnm, Lue. 10, 19.
Nu daed aque chi es saenc ais chiauns, ne bittò perlas auaunt l's
porcs. Bifr. Matt. 7, 6.
La cumpagnia chi ho l'g luff cun l'g agne, taela ais eir l'amicitia
dalg nosch cun l'g prua. L'g consentimaint chi ais traunter la zerp e l'g
chiaun, quel ais intraunter l'g rick e l'g pouver. L. P. 124.
Remarcha. Il pled alimeri avaiva pii bod iina significaziun tuot
generela per bestia, scu cha muossan ils seguaints exaimpels :
Scodiin a lima eri anima sieu sumgiaunt e scodun hom sieu prossem.
L. P 124.
Et dalg thrun gniuan liiischeruas, e thuns. & uusths. & set aumplas
dfoe chi ardaiuen auaunt l'g thrun, quaelas chi sun l's set spierts da dieu.
Et in la ueziida dalg thrun sco Un mèr d'uaider sumgiauiit alg Christalg,
& in mezza l'g thrun & dintuorn l'g thrun quater a lime rie plains d'oeilgs
dauaunt & dauous. Et l'g priim alimeri era sumgiaunt ad un li un. & l'g
seguond alimeri sungiaunt ad tini uidilg, & l'g ters alimeli hauaiua
lina fatscha sco un hun, & l'g quart alimeri era sumgiaunt ad tini eaula
chi sthuola. Et l's, quater alimeris scodun hauaiua sijs elas dintuorn, à
— 27 —
aint da dains eran plainas d"oeilgs. Et nun haun pòs ne d'di ne d'not, dschant:
Saenc, Saeac, saenc Bignet dena omniputaint, quael ehi tu eras. quael che
tti ist, & quael ehi uain agnir. Hifnni A por. 4. f> — 8.
Et vezet l'g Bchil avert e gnand ziu à Be un Bchert oaschilg, bco
un grand linziiL lio insemrael cun quater [>izs, e gnit Lascilo gin da sdii!
in terra, in aquel eran tuots alimeris da quater pèfl de la terra, e da
tuottas bestchias e da tuots a linieri* chi briflan uia per la terra, e da
frotta utschlina dalg schil. Bifrun Act. 10, 11—12.
§ 80.
Sch'on voul tar quaists substantivs indichér il gener,
gtu iin aggiundscher ils aggettiv> masculin u feminin,
1». ex. iì n gorilla masculin. iin gorilla feminin. Sena
la bestia ais già steda nomneda, la distìngua iin simplamaing
tres ils pleds mes-chel u femna. Tar tscherts rumagliérs
vaili la tellina eir designeda tres il pled la chevra.
Exaimpels. Las rennas. tar las quèlas eir la femna
porta armadiira. schabain pu pitsehna. sun stedaa domesti-
chedas dals povels del nord, als quèls ellas sun dvantedas
indispensablas tres ils ourdvart buns servezzans, ch'ellas als
rendan in tuots rapports.
La vuolp ho si' abitaziun in fouras suot terra, Lo
naschan eir ils pitschens. trais fin tscliineb alla vouta; la
i e ni n a ils chiira cun grand' amur e cur ch'els sun tanni
inavaunt. cha paini sortir da lur tanna, ils instrueschan ils
vegls in tuot las finezzas necessarias per lur ventura carriera.
La ledscha da chatscha permetta da elapper chamnotschs,
ma scumanda da schluppetter chevras fque voul dir: e ha-
lli uot se hs feminin si. Xos museo contegna una bella
chevra da stambuoch impaglieda.
§ 31.
Lectura.
A. In India e nellas islas Ceylon, Sumatra e Borneo, inua
cha dalla pianura fin sii ot nellas muntagnas s'extendan
— 28 —
immerisgods primitive, lo ais da diesa l'elefant. Viva chalur
e grand' umiditeci del terrain haun allò favorieu iina vege-
tatimi exuberanta. Traunter Tota bos-cha del god crescila
spessa frus-chaglia. Ferraas e grossas plauntas rampicantas
s'intretschan intuorn troncos e frus-chèrs e rendali il god d'tina
tela spessaglia, dia l'umaun, cui agiid della sgttr, pò be sten-
tusamaing penetrar in quel. Las bestias lattentivas (ils inanuni-
fers) da quaists gods abiteschan perquè in granda part las
tschimas della bos-cha: quellas però, chi vivan per terra, sun
uschè pitschnas, ch'ellas paun facilmaing as fer via traunter
our il labirint della richa vegetaziun, oppiir bestias gigan-
tescas, chi sun in cas da romper tres sia spessur. Un da
quaists gigants ais l'elefant. El viva in trops da 20 — 30 tochs.
Alla testa del tròp as metta scu conductur tin dels pti grands
e pii ferms mes-chels. Per tscherchèr lur nudrimaint fami
els sovenz lungs viedis e drovan per il pii strettas semdas
battidas dad els stess u dad oters trops. e chi pels umauns
sun sovenz las unicas vias chi'ls condiian nels gods primitiva.
Las bestias gigantescas vaun pacitìcas iina zieva l'otra tres il
god, pacitìcas as separan per ir a tscherchèr lur nudrimaint,
pacificas piglian un bagn rinfrais-chant u posan alla sombriva
del god. Appaina cha'ls elefants s'inacordschan (da) qual-
chosa suspettus, as mettan els in f ligia. Sch'els cotres sun
sforzòs d'abbandunèr lur semdas battidas, allura pur as muos-
san els scu ils vairs patruns del god primitiv.
§ 32.
Il gener dels noms da chosas.
Tar ils noms da chosas nun exista quasi iingiina relaziun
traunter il gener grammatical e lur signilìcaziun, scu dia
muossan ils exaimpels seguaints, inua las istessas u tuottaffat
similas chosas sun denotedas tres duos substanti vs da different
gener :
9<|
il badi ul
il bastimaint
il crap
il fó
l'Ogg
il rispli
il 8-chabè
il stram
il stridi
il taimpel
il trOp
1* uscii
TllZUM
il vili
a pela
a nev
a barella
a peidra
a fiamma
a eli
a penna
a cliadregia
a paglia
a lingia
a baselgia
a scu—
a porta
a gigliiilra
a vschinauncha
e. u. i.
Las re«_Has. eh'iìn pò stabilir davart il gener dels nums
da ehosas, a- basesehan dimena be si'm la fuurma exteriura
del- pled>.
X § 33.
1. Ils nonis da chosas chi glivran eun un consonant
s u n m a s e u 1 i n s. Siand quaista classa fich numerusa, la glista chi segua,
preschainta be lina tscherna relativmaing pitachna:
abandun
adiis
alum
tbÌN
adverb
t aluschaniaint
ablativ
affer
albierg
abiis
affrunt
amid
accent
aggettiv
anè
access
agi
ananas
accord
aguagl
andit
accusativ
agiid
anim
acid
alber
appetit
acquist
albierg
applaus
act
album
aram
actuariat
algord
argient
adover
allarm
srfld
— 30
arvagl
confili
f exschaimpel
aschaid
confrunt
examen
aschigl
congress
femnam
assegn
contact
fier
atlas
contract
fliim
atschél
contrast
fògl
badi gì
coragl
frod
bain
cram
front
bai
crap
fuonz
bambèsch
craunz
fuogn
battagl
cravun
fuorn
battòz
crid
ftis
barbuloz
cridiiz
galop
bavroz
cròch
guaffen
benzin
culaischem
imgiiiramaint (T. 18)
bestiam
cumand
import
brancloz
cumbat
imbuttamaint
broch
cuogn
improepchamaint
biigl
cuolm
(L. P. 64)
bunamaun
cuolp
inchaunt
biimaun
cuost
indriz
catalog
cuotsch
ingian
chal
cussagl
interval
champ
custab
invid
chanv
CUV
inviern
char
daint
larsch
chaschol
dalct
latun
chastih
dan
lej
chat
danèr
lod
chiiram
dativ
mais
clam
decret
malam
circuì
deliet
manch
clamaint
disegn
mantun
clavazin
disuorden
maini
clech
dschambun
meglioramaint
cling
dschember
mer
club
dscherm
metal
comet
dschermugl
mintun
conerei
estim
miid
condot
exaimpel
mulin
31
muond
reguard
tagl
muos-cham
.una
temp
Nadel
re tuoni
terra
nes
rìspargn
tet
nom
ter
nominativ
sain
tiraum
nord
Batoefa
tol
nuf
salud
tormaint
numer
tr8p
ninnerei
-avun
trun
obli ir
sbagl
lièi
s-eharp
tschep
omnibus
scrutili
tsthularot
or
-dratseh
iiert
orizont
sei
US
t'ÌY
sejel
tìsch
pais
seni
ut
pajais
sen
uorden
paragraf
servezzan
ordegn
pél
sforz
usufrut
pennam
siruard
utschellam
perfiim
sot
uzun
petten
spelm
vadret
pìgn
spredsch
vaider
plom
stailam
vagun
sterniid
vainter
pbvel
stinv
vent
pollesch
stragliisch
verdaram
pos
stram
vduogn
predseh
succuors
zappun
pretext
BAd
zindel
protest
-in
zùcher
puogn
-vilup
zuorpel
puoz
sustegn
zurplin
reginam
tach
e. u.
re gii
tact
t Et e- duanto in aquels dijs, che eilg es ieu oura una crida da Caesare
Augusto che gnis fat iin estim da tuot elg muond. Bifr. Lue 2.1.
Innua ais un aluschamaint (- - albiers), innua ch'eau mangia la
pasthqua cun mes discipuls? Hi finn Marc. 14.14.
32 —
Uus isthes stós un exschaimpel à tuots aquels chi craien in Mace-
donia, & Achaia. Bifrun, 1, Thess. 1, 7.
Uro (= urè) che uosso frigia nun duainta ilg (= in il) i n v i e r n.
Bifrun Marc. 13, 18.
Ingurel scu tiers un saschin isches ieus oura cun spedas & guaffens,
à m' apiglièr. Bifrun Marc. 14, 18.
X § 34.
Excepziun della regia precedainta faun : a) Substantivs abstracts chi
glivran cun -ur, scu
l'aniur la lavur la savur
l'ardur la maindonur la sgrischur
la candur l'ordur la spessur
la chalur l'onur la spendur
la colur Fornir la stupiti-
la dolur la rigur la terrur
la fervur la rossur la valor
la frantur la rumur la vigur
e. u. i.
f Ad un chi metta spias ad un oter per l'g trapplaer, l'g vain dsieua
una granda maind' hunur. L. P. 62.
Aque causèt in las Lias granda <1 u 1 u r.
Et a lur causa s'pardót bgierra favor. Travers Mite 271 — 272.
Re mar eh a 1. Ils substantivs concrets chi glivran cun ur, denoteschan
quasi tuots persunas masculinas, lur gener grammatical correspuonda dimena
al gener natiirel, scu l'actur, l'agri cultur, ambaschadur (imba-
schadur, Bifrun, 2 Cor. 8), l'auditur, l'explora tur, il destruc-
tur, l'imperatur, l'inst ructur, il melfattur, il pur, il tradi-
tur, il vigna dur etc.
f E. B. Scha (in vignadur tras negligentia lascha las iies madù ras
sun la vigna, & piir cur ellas sun marschas las elegia gio, & metta sot il
torcal, schi vaine landroura tin vin usche nausch, & mal gustaivel, chia quel
non pò gnir sport ad ingiiin, nianca ad un chi ais inebria. Abyss, IV 51.
f Scha tii eist tscharnieu on aridschadur d'un past, schi nun t'in-
grandir, ma saiast inguael als oters. L. P. 279.
Be la flur, la sujur e la va pur denoteschan chosas; eia >un ils
unics substantivs concrets del gener feminin in -or.
Remarcha 2. Dalfl substantivs abstracts in n r ais be (in sulet mascolio
nemjie errur.
— 33 —
Onur ais femìnin tenui- Pallioppi, ma as diritta eir aravo sou masculin,
p. ex.: Comparta'ns la grazia, da padair chamioer cooformamaiog a nossa
rocaznra, amò cha tieu onur e timi sen<-h Don min regna vitupero a eausa
da Dosaas iniquiteds. Ut. 21 — 22.
X § 35.
b) Substantivs eolia desinenza
l'abitazion
l'admissinn
l*aml)iziun
Tannotaziun
f l'anootaciuo (Bifrun)
la benedicziun
la chanzun
la condiziun
la collazion
la commiscbioo
la contìrmaziuii
f la cunfirmaciun (Bifrun
Ileb. 6,16)
la eonfederaziun
la confusimi
la congratolaziun
la eongreiraziun
la demissiun
f la decorino ( B> f r. Jac. 1,26)
la disposiziun
la di<|iutaziun
la distincziun
la divisiun
la do mina zi un
redueaziun
l'emanzipaziun
l'emigraziun
revacuaziun
l'exi-avaziun
l'excepziun
rexcursiun
I'expatriaziun
-iun, scu
l'exploraziun
l'explosiun
l'expnrtaziun
l'exprearioo
IVxtensiun
la fundaziun
la furino
la generaziun
la <ru>tincaziun
ridentifk-aziun
rilluminaziun
l'illustraziun
rimaginaziun
l'implantaziun
Finspccziun
l'installaziun
rinstrucziun
la liquidaziun
la manipulaziun
la mediaziun
la modificaziun
la multiplicaziun
la muniziun
la naturalisaziun
la naziun
l'nmissiun
l'opinimi
Porazioii
f perf eetiun = la fin(Z?//r. Heb. 6,11)
la petizitin
la populazhin
la posiziun
34
la possessiun
la precisìun
la preparaziun
la provisiun
la questi u n
la relaziun
la reformaziun
la revoluziun
la sadullaziun
la satisfacci un
la secziun
la sediziun
la seducziun
la separaziun
la sessiun
la significaziun
la soluziun
a suspensiun
a subscripziun
a taxaziun
a terminaziun
a tradiziun
a traducami
a transformaziun
a transplantaziun
iimiliaziun
iitilisaziun
a veneraziun
a ventilaziun
a verificaziun
a versificaziun
a violaziun
a visitaziun
a visiun
A vegnan ad esser fos dottuors, ils quéls introdueron suot maun
dissensiuns perniciusas. Menni, 2 Petr. 2, 1.
Il Segner so spendrer ils pietus our dalla tentaziun. Menni.
2 Petr. 3, 9.
Scodiin artschaiverò la retribuziun dal Segner, per il bain ch'el
ho fat, el saja famagl u liber. Menni, Ef. 6, 8.
Tres la deposiziun da duos u trais perdiittas vain ogni chosa con-
firmeda. Menni, 2 Cor. 13, 1.
Un fidel amih ais (ina ferma p r o t e e z i u n . J. B. 82.
Onura bap e mamma, acciò cha lur benediczlun vegna sur te.
J. B. 82.
Quels chi eiran stos dispers tres la persecuziun naschida per amur
da Steffano, passettan fin in Fenicia e Cipro ed Antiochia, e nun annun-
ziaivan il pled ad tingun oter co sulettamaing als Gudevs. J. B. 150.
Eau's lod, frers, cha vus salvais las instrueziuns, ch'eau's he do.
Menni, 1. Cor. 11, 2.
Our da vossa buocha nun giaja ungiin pled disonest, ma pleds, chi
servan all' e d i f i e a z i u n. Menni, Ef. 4, 29.
L'g principi da la superff già ais la r e b e 1 1 i u n dalg hom incunter
Dieu. L. P. 96.
— 35 —
Remarcha 1. Ils substantivs rarindichds in -imi sun quasi tuots ab-
straets, be qualchiins sun concreta, -cu l'abitaziun, la confederaziun, la
naziun, la populaziun etc. Ils substantivs e ani pi un (== der Sieger, der
Kampfgenoase), striun, spiun, liun. «hi donoteschan na chosas, ma
persunas u bestias. haun il gener natiirel (cunfrunta ìjs -1 >- 2h). Campino
denoteseba però eir una chosa (daa Muster), mo ais adiina masculin. Oters
noms da chosas ilei gener masculin sun: il bastino, il burri un,
il friun
Ils Filistins, vzand lur campi un principel vandsebieu e mazzo d'iin
giuvuet, fiigittan in tanta malur. J. B. 49.
Vuss me nu pranaits giuo da quella opinium,
Ko scodun d'uus nun saia un spiun. Trarers, Filg, 470, 1.
Davart ils substantivs battagliun e medagliun cunfrunta re-
marcha 4
Remarcha 2. Ils substantivs chi glivran cun sun na precedieu <lad i
sun femmina, sch'els sun abstraets, e masculins, schVls sun concrets :
Feminins ed abstraets Mattutina e coni \
l'arazun il bacun
la chanzun il ballun
la ebaschun il channun
la clamaschun il chantun
la guarischun il chardun
l'ovazun il chartun
la preschun (Gefangenschaft. il citrun
Gefangnisstrafe) il cordun
la radschun il cucun
la raschun il fur<*un
la -asebun il furmentun
etc. il ginn
il maschun
il mantun
il sablun
il zappun
etc.
Dals substantivs concrets sun be la guarnischun, la squadrun
feminins, dals abstraets snn be trais masculins, il sun, il strasun ed il
tun. La preschun ais bod abstract (= la preschunia), bod concret
(das Gefàngnis). sieu gener ais però adiina feminin.
— 36 —
f Ls praschunèrs, significhiandt lur p ras eh un,
Ruvaiven, eh' nun gnissen laschòs siin lg band un.
Trarrrs. Mas 107—108.
Cuntuot des scodiin operer,
Ghia la r ad s eh un poassa regnier. Trarers, Mm 347— .'Un.
Ls f et metter in sias maschuns,
Chi sun us eh io mellas praschuns,
In lg Chiastè zura et zuot la mattét
Et aint in tschéps als arantèt. Trarers, Mas 4SI — 484.
Aint in l'g Cumoen d'Bragaglia
P'at fiit 'na svargugnusa e h i a n z u n ,
Da quels pouvers chi eiran in praschun. Trarrrs. Mas 624—626.
Metz ann diiret la lur praschun.
Sumgièt ad els lumgia saschun. Trarers. Mìis 673 — 674.
Remarcha 3. Ila substantivs abstract» in -un eiran pù bod pti fre-
quaints cu hozindì. Bgers chi glivran tinssa eun -iun, avaivan nella veglia
litteratura he la desinenza -un, p. ex. arcumandaschun L. P. 898, ben-
dischun Biffini Gal. '>,14, cumpartischun Bifrtm Od. 1.25, eundanaschun
Biffini Mare. 12,40 e dal. 5,10. impromischun Bifrun Hèb, 4,1 (eir pro-
mischiun, Bifr. Gal. 3,18), maldischun Bifr. dai. 3,13, perdizun Biffini
Pkil. 1,28 e 1 Thess.0,'0, sprendrischun Biffini. Lue. 1, 68, schraaledischun
L. P. 149.
f Exaimpels. E. B. Tu savessas amò melg scha tu tadlessas, è tia
cognoschéseha gnis perfectinnada, tenor tia ci a ma se h un da desser brich
solum auditur, mo eir factur dal plaed da Deis. Tromm. spirti. 114.
Vn hom sabbi vaio a taschair infinna alg drett temji, mu un tschà-
schaedar ed iin narr vain a surpasser la dretta sas ehun dal temp L. P. 177.
La terra chi pardùia spinas e chiarduns, es arpruueda e prus-
maunta à la maldischun, da qinela la sia fin un sun aquaist, che la
uigna arsa. Bifr. Heb. 6, 8.
T'us hauais udieu la cumpartischun de la gracia da di*m, quaela
chi e> stéda dèda a mi in uus. Biffini, Eph. 3, 2.
Promischiun Gal. 3, 18. Christus ho spendrò nus da la maldi-
schun. Biffini, Gal. 3, 13.
Ad Abraham sun ditta» las p r o in i se h u ns & a sieu seni. Bifr.
Gal. 3, 16.
Èr l'g filg delg bum nun es gnieu, per che uigna seruieu. à si,
dimpersè par che'l seruis e des sia uitta in s p e ndr i se h u n per bgiers.
Biffini Mare. X 45.
37
Et aquaista es la cu ndanasch u n, che la liusth es gnida ilg muond,
e la lieud haun amo plfl fick la sckiiirezza co la liusth. Bi fruii Joh. 3, 19.
Kt in tieu sem haueraun benedischun tuottas las sciattai de la
terra. Bifr. Act. 3, 25.
La scientia dalg sabbi vaili ad esser abundaunta sco lina vazun, e sieu
eussalg ais sco (ina netta funtauna da la vitta. L. P. 187.
Remarcha 4. Xels substantivs battaglimi, medagliun. cu piglino
ed oters l'i ais be miss aint per der al gì il tun lam. t'n pò dimena quinter
quaists pleds traunter ils substantivs chi gitavi be cun -un. Lur gener vo
tenor la regia precedainta. Il substantiv gì un quinta eguelmaing tar ils
niiins in -un, siand cha'l i apparteirna al tschep.
X § 36.
e) Substantivs culla desinenza -det u -ted, scu
f bistchialitaed (Bifr. Tit. 2,12)
la fosdet
f humilitaed (Bifr, Col. 2,18)
la nardet
la noschdet
la prusdet
la s-charsdet
la vardet
la Bandet
la dignited
l'eted
la faculted
la maggiorited
la minorited
la mitted
la naziunalited
la sted
la tranquillited
la vanited
la varieted
la valurusited
la volunted
l'umanitfd
l'absurdited
la bunted
la citted
la cordialited
la crudelted e. u. i.
Sch'eau distribuiss tuotta mia faculted a nudrir ils povere, e dess
mieu corp a gnir ars, ino nun he charited: schi nun am giida què un-
guotta. La charited ais tarda all' ira, e benigna; h charited nun invilgescha,
la charited nun ais insolenta, non's scuffia sii, nun operescha disonesta-
maing, nun tschercha il sieu, nun s'inaspreschn, non imputescha il mei, nun
s'allegra dell* ingustia, anzi s'allegra della vardet, ella cumporta tuot,
sperescha tuot. La charited nun vain me al main; mo las profezia»
cruderon davent, ils linguachs tascheron, la scienza sarò annulleda. Menni,
1. Cor. 13, 3—8.
— 38 —
O Segner, fo'm grazia ed usa benignited vers Abraham e sieu
figl Isac. J. B. IO.
In Aten, nella chapitela della Grecia, s'indegnet Paulo, vzand la
citted plaina d'idols. J.B. 155.
Dieu nun lascha iingiina iniquited sainza chastiamaint. J. B. 83.
Pero scodun des saimper amér.
La prudóntia et me abandunèr
Et a sia Patria in vardet
Servir cun tuotta f i d e i 1 1 a e d t. Travers, Mus 641 - 644.
Lo tierz agiùda la senchia T r i n i t a e d
Et hoasta scodun da mael è da laed.
Travers., dysch aeteds Ms. Gr. 56 — 57.
La tia buntedt ais a nuss pruueda
Ad in tuot als kufins araseda. Travers, Jos. 480 — 481.
f Che cuuigna ho la giùstia cun la nustdaot ? Bifr. Cor. 6,14.
In hom da bain vain ad esser sgurtaed per l'g amich, ma chi ho
pers la verguogna, vain ad abandunaer l'g amich. L. P. 259.
X § 37.
d) lls substantivs
chi seiruan :
l'alp
la glieud
la punt (cfr. rem.
l'arsentiim
la gluni
la put
l'art
la gliisch
Las rains
la blais
la mess (cfr. § 46)
la rait
la chanel
la mort (cfr. § 46)
la riseli
la eh ara
f muort (Bifr. Marc.
la said
la clev
14, 55)
la saiv (cfr. $ 46)
la crusch
la naiv
la sclavitùd
la cuort
la nev
la servitoci
la cut
la not
la sort
la damami
la nusch
la s-ehurdum
la fam
la paliid
la schmordiim
la fin (cfr. § 46)
la paraid
la stanglentum
la flur
la part (cfr. § 46)
la suldùni
la forsch
la pel (cfr. § 46)
la trev
la fotsch (f fòtsth)
la pésci) (cfr. § 46)
la tuor
la giuventùm
la plaiv
la tuorp (#///•. Lue. 1,25)
— 39 —
l;i tUOM la vart la reti
la vai la vegblum la virtiid
la valiseli la verniseli la vnscli (f uusth)
Dobs' entret Duonua Lina con Una valiseli e mottet in quella robas
mangiativa* e vestiniainta. Ili, 80.
Las arts magicas. Menni, '•al.b, k 20.
Maria ho tschernieu la butta p a r t : quella min la sarù piglieda. J. B. 118.
Vo our siili las vias e sper las saivs. ed ineiteseba tuots d'entrer,
dia mia diesa regna pktina. Menni, Lue 14, 23.
Fingiò ais missa la st;ur vi alla risch dels bos-chs. ./. B. 89.
Simon ed Andrea buttaivan la rait noi lej. •/. B. 92.
Ipocrit, tira il ]iriim la trev our da tieu ogl, ed allura poust guardèr
da trèr la spina our dal ogl da tieu frer. ./. B. 98.
Dna riseli da tuot il mei ais l'avarizia. J. B. 114.
Eau Bun la glùsch del muond; quel chi'm seguiteseha, nun cha-
minerò nella s-chiirdiim, mo averò la gitiseli della vita. J. B. 122.
Sch'alchiin voul gnir zieva me, ch'el renunzia a se stess, e piglia sia
cr uscii, e'm seguiteseha. Menni. Matt. 16, 24.
Chi nun cognuoscha la grusaida. la celebra e taunt dechanteda flur
alpina? V, 196.
Maglia svess la put cita tii hest condieu. IV, 33.
Per il pii resta l'erva nella regiun alpina taunt cuorta. cha la fotsch
min la pò bain clapper. V, 168.
Stillas Alps las pii otas nun ais la chalur niauncha sutfiziainta da
sted, per alguenter la naiv ed il glatsch. V, 165.
f Eau am tgnet sulevó vi dal las duos parai ds d'glatscha, in mod
ch'eau eira auncha suravi l'ova del vadret. Pr. Cud. 61.
E. B. Lazarus eira piti vanterai vel in sia miseria, co il rick hom in
sia richezza; l'on indiireva fom in qnaist muond; l'auter indura tina sait
excessiva t V: aeterna in il infiern. Abyss, 1, 80.
E. B. Tu vains a contemplar la perfetta beltezza dals angels e
dallas virtuts. Aby.ss. 1. 105.
La virtut da ls Grischuns min pos'n els sufrir,
Mu tuots bód es matten à fiigir. Travers, Miìs 229 — 230.
0, ch'unna bunna So art, chel havet! Trarers, Mas 424.
In tieu payass ngin nuss palagrins;
Par la fam hauains abandunoa noss wschins. fracer.s, Jos. 834 — 835.
Par tia obedientzchia, singer mieu,
Sun eau a la cuort ngieu. Travers, Jos. 339 — 340.
40
f Deus uain à batter te, tu paraid implanchida. Bifr., A et. 23, 3.
Et un oter augel es ieu our delg tainipel clamàd cun granda u u s t h
ad aquel chi sezaiua sii la niifla ; metta la tia fòtsth, & seia: perche
elg es gnieu l'hura à ti, che tu seias, perche che la mès de la terra e
gnida secchia. Bifrun, Apoc. 14, 15.
Et Jesus uezet duos n è f s stand ilg laech, e pesckiaduors eran gnieus
oura da quellas, & lauéuan las araits. Bifr., Lue. 5, 2.
La 1 i u s t h dalg chioerp es l'g oelg. Bifr., Matt. 6, 22.
Et l'g hauiand crucifichio, sebi partitten els sia uesckimanta, traiand
la s o r t. Bifrun, Marc. 15, 24.
L'g signer m'ho arguardó par prender uia la mia tuorp traunter
la lieud. Bifrun, Lue. 1, 25.
In l'g temp da l'abundaunza cuschidra in tieu cour l'g temp da 1 a
famm. L. P. 165.
L'g temp s'miida da la da ma un à la saira. L P. 165.
In sijs dijs ho Dieu fatt l'g tschel, la terra, la m e è r , e tuot aque
chi ais alluaint. T. 6.
Remarcha 1 . Hs substantivs cmoposts anticuort, cuntrapart,
mezzanot sun eir feminins, be stragliisch e par a gitiseli sun mas-
culins. Cunfrunta eir § 67, No. 3, 7, 12 e § 81—82.
Remarcha 2. Il substantiv punt eira pii bod masculin.
Lg cunt da d'Ark cun l'otr' avanzadiira
Nun vous aspattèr lur sepultura;
Vi zur lg punt nouf, chie el havet butto,
Fii'l dals bun Grischuns scurantó. Trarers, Miis 235 — 238.
X 38.
2. 1 1 s n o m s da e h o s a s chi g 1 i v r a n cui vo cai - a s u n f e m i ■
nins, scu:
abundanza
abundaunza (Bifrun)
acade mia
acazia
accia
achusa
algebra
alva
annunzia
apoteca
balla
bandera
bandusezza (Bifr.
2 Cor. 10)
barba (cfr. § 46)
barbiroula
bassezza
beffa
besla
blastemma
brama
brinzla
chamischa
charestia
f charinezza (Bifrun)
f cbialastria (Bifrun)
charta
chascha
chastagna
chatscha
41
chavagna
chotscha
chiidera
chùna
eh iira
ehfitschina
eUmglia
coffra
collina
conquista
conseguenza
eontaisa
contreda (contredgia)
controlla
copcha
coppa
corda
eosta
cravatta
eretta
creppa
••rida
erotecha
criija
compra
t cumpurtynscha (= pa-
zienza, Bifr. Gal. 5.22)
cuntentezza (Bifr. 2
Cor. 7,11)
eoolpa
cupicha
curagia
curaglia
curtasehia (Bifr. (ini.
5,22)
curuna (Coruna)
cuschina
cuverta
data
debatta
depeseha
diligenza
f diligijntia (Bifr. Man.
14, 14)
disputa
dmura
dumen^ia
eia
erva
fermezza (Bifr. Cor 2.5)
flaivlezza(/^//>-.2'"o;-.in
fnestra
foglia
foura
freja
frizza
fruonzla
fuorma
fuorcha
furtezza ( Bifr. 2 ( or. 10)
fuschina
trara
genna
pervasa
giazetta
gilgia
giurisprudenza (juris-
prudenza)
glima
jrlista
gloria
f gloer<na (Bifnm)
gòvgia
gomma
grascha
grusaida
t hustaria {Bifnm,
2 Lue. 2, 7)
f hutezza (Bifnu,.
2 Cor. 10)
impazienza
imprudenza
imslira
t imztira (Bifr un.
2 Cor. 10, 13)
f inirualezza == egualited
Bifr. 2 Cor. 8, 14)
f increschentiina
(Bifr. 2 Cor. 7, 1)
t inimiaunza
(Bifr. Eph. 2, 16)
inimicizia
t inuilgia (Bifr.
Tit. 3, 3)
invilgia
insegna
inimicizia
infanzia
la rarezza
f largiezza (Bifr. Eph .
3, 18)
larma
lavina
launa
laungia
lentiglia
lingia
lingua
linterna
lungezza
t lungiezza {Bifr. Eph.
3,18)
luxuria
luxuergia (Bifr.
Apoc. 17, 4 1
maisa
malizchia (Bifr. Tit. 3,3)
manera
manestra
manzogna
— 42
f masleda (Bifr. Marc.
polenta
sconfitta
14,65)
porta
scongiira
memoria
possaunza
scorza
f memoergia (Bifrun
f pusaunza i
[Bifr.
scua
Marc. 14, 9)
2 Cor. 8)
semda
micha
posta
soprastanza
mie via
potenza
sostanza
misericordia
f praistezza
(Bifrun
scoula
t misericorgia (Bifr.
2 Cor. 8)
spaisa
Lue. 1, 72)
presella
speda (Bifr. Marc. 14,48)
multa
presenza
staila
munaida
f preschinscha (Bifr.)
stainta
muntagna
prontezza
stalla
naschentscha
proposta
staunza
natura
prumavaira
spia
nouda
pultruna
spilla
novella
puolvra
spraunza
nozza
quadriglia
strofa
nudritura
quaidezza
stiiva
nuschpigna
quarantena
sumbriva
niivla
quinquaglieria
sundscha
òglieda
rabgia
taglia
offaisa
radunanza
taila
oliva
regia
tariffa
orangia
resgia
tazza
orma
rima
temnia
orvezza
ritscha
temperaunza (Bifrun
ova
riva
dai. 5,23)
pardunaunza
rocha
tenda
partenza
ròsa
testimuniaunza (Bifr.
pazienza
ruina
Marc. 14,55)
penna
sadella
tinta
perdita
saida
tola
pigna
sajetta
tomba
peidra
saliva
trapla
pleja
samda
triicha
plovgia
s-charpa
tschaina
f ploefgia {Bifrun
t sckiiirezza
(= s-chùr-
tschaira
Beh. 7,6)
dum Bifr. 1 Thess. 5,4)
tschera
piuma
schiatta
tschiera
— 43
vama
vita
vendetta
uitta {Hip- un)
t uendetta
{Bifr.
.dia
2 Cor. 7,11
vopa
vendita
vouta
verdura
v^rhinauncha
vergu< >trna
vgniida
vespra
vzuila
via
zappa
vigna
zaungia
viola
zipla
viriija
zinsla
visita
ziicha
vista
etc. ete.
tschendra
t schema
tschima
tschirescha
tschinta
tschiviergia
tschiiclia
tuaglia
iisaglia
ungla
uonda
uraglia
urbe j a
uzua
Remarcha. Stand cha la desinenza -a ais la pii cumòna pels sub-
stantivs ladins, s'inclegia cha la glista precedainta represchainta be lina pitschna
part da medems.
David mettet una p e idra in sia s eh lincia e la slantschet uschè
fermamaing cunter il fruut del gigant, cha quel erode* lung e distais per
terra. A dura al pigliet David spertamaing sia speda ed al tagliet già
la testa ./. B. 49.
t Tscheia cun pochia s a b g é n t s e li a las Lias saridschen,
t'hia dal bain cumoen iingiun pisser aven. Traverà M&s 31 — 32.
singer, nuss aruain pardunauntza.
Sulamaing in te sto noassa spraunza,
Nnassas chatiwergias hoa dieu apalantoa.
Vii tei chiastiamaing ans ho '1 doa,
Xus d"uulain seruir. singer ehier,
Tuotzs cun quel, chi ho iwuloa alg bachier;
Nuss yschan crudoas in in unna mella e 1 1 a
(Dieu wol da nus prendar quela wendeta.) Tracers Jos. 686—693.
Filgs, uuss usaitz, pa la granda chialastria
A stoua murir alg póeuel. pa la fé mia. Tracers Jos. 436—437.
A quelas la Pelafiga tschintaun
Et cun granda fargia in quell intraun,
Cun armas guaffens d'inminchia soart,
Per mner la poara glieud a Mei poart. Travers MA» 433—436.
t La t e m m a da Dieu ais la g 1 ii e r g i a , e la grandezza, e l' a 1 -
grezehia, e la curuna da l'allegria. L. P. 27.
>.' un t'agritantaer incunter l'g prossem per iuiminchia i n g ù e r g i a. L. P. 95.
— 44 —
El ho arguardo la base zza de la sia fanschella. Bifr. Lue. 1.4S.
Et in aquella guisa cura che tii daes a 1 m u o s n a , sebi nu uigna
sunò cun tiibas auaunt tè sco faun l's hijpocrits illas lur synagogas,
et per la uias, par ch'els uignen ludòs della lieud. Bifr. Matth. 6,2.
Guardò intuorn di me par set hummens our d'uus duna aprueda
prudinscha, plains dalg sainc spiert et d'sabijnscha, ad aquèls nus
uulain cumetter aquaist fat. Bifr. Ad. 6,3.
Eau m'ues stiidg da d'auair saimper una netta cùschinscha sainza
intup uia à dieu, et uia alla lieud. Bifrun Ad. 24,16.
Els nun haun acchiato ungiuna chat iuijr già aint in me. Bifr.
Ad. 24,20.
Chi voul imsuraer 1 ' u t e z z a dalg tschèl, e la 1 a e d e z z a da la terra,
u la chiafuollezza dalg maer ? L. P. 25.
Un dess sebekinir la grandaschia e la superfgia. L. P. 93.
Scha l'g rick ho ingiirgio, schi stoua un sur que l'g aruaer p e r -
dunaunza, nur scha l'g pouuer ho ingiirgio qualchiiin schi vain el bòd
ad udir amnatschas. L. P. 121.
La lasche ri ti vezza ho amusso bgiers vicis L. P. 292.
X § 39.
Excepziun da quanta regia faun ils substantivs chi seguan :
l'anatema il flegma il rumpatesta
l'alfa il levatesta il schema
l'aroma l'omega il schisma
l'astma il panorama il sofà
il clima il paradigma il stigma
il dilemma il paraplovgia il tema
il dogma il parasaetta il trema
il drama il pichaporta etc.
L'iva ho un stupend aroma, sumgiaunt al mùsch. V, 193.
Il clima d'un pajais dependa in buna part dalla richezza da gods. VII 206.
Il Piz Guglia ais accessibel a tuots ils tnrists e vain eir ascendieu da
bgers per motiv da sieu stupend panorama. VII, 98.
L'è piglia in pleds esters qualvoutas duos punctins, chi's nomnan
trema, p. ex. aéronaut, ortoepia. Z. Pallioppi, Ortogr. 24.
f Eau sun alpha & omega, l'g principi & la fin, disth l'g signer:
aquel chi es, & aquel chi era, & aquel chi uain a gnir omniputaint. Bi-
frim, Apoc. 1, 8.
f Schi iinqualehiun nun ama l'g Signer Jesum Christum. saia ana-
thema. Bifr. 1. Cor. 1(5,22.
— 45 —
Remarcha 1. Ils noms da persunas chi jrlivran cun -a haun il srener
natlirel. Masculins sun dimena: il barba, il collega, il doga, il ducha (duca),
il landamma, il taglialaina, il parricida, t il parzura, l'omicida, il regicida
e. u. i.. feminins sun la patruna, la magistra e. u. i.
Davart la guardia, la guida, la perdutta, la s-cheppa. la sentinella
la spia cunfrunta Jj 21
Alla nova elecziun as disunittan ils jirincips tudais-chs : ils uns ele-
gettan per raig il diicha Ludovic da Baviera, ils oters il diicha Frederic
d'Austria. Pr. Orni. 201.
t Lg Diichia de Milaun min flit brik cufdus
Da la tregua languaneda cun nus. Travers Miis 319 — 320.
L'arciduca da d'Oesterich. Travers Miis 161.
Saulus giet tiers l'g parzura dels sacerdots. Bif ritti Act. 9, 1.
L'g parzura dals sacerdots es a mi parduta. Bifrun Act. 22,5.
Remarcha 2. La slista dad fxcepziuns del $ 39 min ais brich com-
pletta: un tsohert numer da pleds i-ster- poca druvos <cu iota, enigma,
etc. sun omis-
Remarcha 3. Eir comma gniva pii bod druvó scu masculin: hozindi
disch un pii chontsch. la comma.
Remarcha 4. Tenor la pronunzia locala in diversas vschinaunchas trlivra
■■ir il substantiv reverendo cun -a.
E. B. Mas Alesch sto gnir ravarenda. eir sch*i vess da distar una
chavra intera. Barbìan. Par. 86.
X .§ 40.
n. Ils noms da chosas chi glivran cui vocal -è (accentuò)
sun m a s e u 1 i n s . scu cha muossan ils exaimpels seguaints :
l'autodafé il romite
il baruntsclu- il dschimè
il binde il filadè
il caffè il flagè
il canapè il fumé
il chanè il giivè
il chapè il marte
il chastè il pane (il pine)
il chavè il pè
Il giodimaint excessiv da bavrandas alcoolicas causeseha sovenz ma-
lattias del tschervè. VII, 279.
il ras tè
il sagè
il tè
il trapè
il tschervè Vii, 27ì»
il vasche
il violontschè
etc.
— 46 —
Battand las elas cun grand schuschuri, s'elev' un grand utschè s-chur
nel ajer e svoula giò vers il god. IV, 7B.
In immincha vasche d'aviòls domina un' unica regina. VII, 267.
Remarcha. Las unicas excepziuns sun la fé, la marschè (u mersché)
e la cade.
Operescha cha creschans da di in di in qualsia grazia, acciò dia
restane zelants nella fé e nella charited. Lit. 25.
f S'allegro & stéd da buna uoeglia, per che la uossa merschè es
granda in schil. Bifr., Matt.b, 12, mertschè: Bifr., Matt. 6. 16.
La fé in Dieu. Bifrun, Heb. 6, 1.
A Chiastasegnia in glieud d'ia Chiade fiit imbatieu
Et preist cun furtiinna par praschun tgnieu. Trarers Miis 109 — 10.
Per chie ad oters h'vais ruot la fé,
Ais eir à Vus dvantó aque. Travers Miis 465 — 466.
E. B. Nella seguonda mittà del XIV. secul ininatschaiva a tuot 1 a
cade un grand prievel, e que da parte dels ducas d'Austria, dels inimis
eir della Confederaziun Svizzra. V. 68.
X § 41.
4. Ils nonis da chosas chi glivran cui v oc al -e (na accen-
tuò) sun f e ni i n i n s.
la base (la mercede)
(la consuetudine) l'olimpiade
la criso l'origine (cfr. rem. 1)
(la gratitudine) (la plebe)
(l'incudine) (la prole)
l'ingratitudine) la solitudine
(l'indole) (la sollecitudine)
la latitudine (la superficie u superfizia)
la lite (u lita) la vece (generelmaing ilruvò nel plorai)
la longitudine e. u. i.
Misericordia e charited
Haun lur mercede qui e nell' eternited. Pr. Cud. -\ò.
Neir la pu granda ingratitudine nun il podaiva render vacillant.
Menni. Salii? 36.
Bancozedel ais una specie d'obligaziun, e vain druvó nel commerzi
scu daner effetiv. Pr. Cud. 133.
La gratitudine considerescha e sainta la valur d'ogni benefici.
Pr. Curi. 270.
— 47 —
A Ztirich edifichet Cari la granda catedrale. Pr. Cud. 178.
( t >uels crastiauns chi hauti eguela origine, eguel linguach, costiims,
religiun, apartegnian ad iina naziun. Pr. <u4. 155.
Ils costiims da quels temps mnairan con se, u da viver sco eremit in
un lo solitari, da martirizcr sieu corp. da fortifichér sieu spiert nell" ora-
ziun. u bain d"ir in un convent e da s*umilicr nella solitudine avaunt
Dieu, in vagliand, giinand, lavurand ed in continua oraziun. Pr. C'udì 191.
f Haegiast misericordia da nona cimerà l'atria. sdruja & fo irnir ad
inguotta. tuots nóschs e maels eusalgs incunter quella, 'ns perohiura da
fam. da peste, da guerra e d'oter mael Form. 6.
Vi al pet. sulla schnuoglia e suls pois bo il chameil diiritschas: las
diiritschas siils peis fami las veces da clappas e fiers. III. 104.
Remarcha 1. Excepziuns sun il conclave (ed il f bitume).
Eir origine vain da piiss scriptuors druvò scu masculin.
E. B. Diversas parablas sun d'origine tudais-ch. Barblan,
Paraiilas 5.
L*En, chi percuorra i'Engiadina, ho sieu origine sun Maloggia in
un" otezza da 1800 m. Ili, 91.
Remarcha 2. Ils pleds miss in parentesi sun pigliós our dal italiaun
o nun hauti propriamaing vschinedi in nossa lingua, ad onta clriin ils chatta
sovenz stampòs.
A fiiss meglder da"ls rimplazzer scu segua :
per bitume : asfalt (pievla)
per cnnsuedine : adiis
per gratitudine: arcuntschentscha (recognuschentscha)
per ingratitudine : melarcuntschentscha
per incudine: mazza (u mentina)
per indole: temperamaint u talent
per mercede : premi
per plebe : gianura, plebaglia
per prole : descendenza, posterited
per sollecitudine : premura, attenziun, pissér. chura
per superficie : surfatscha
f L'g faraer sezziand tiers la massa ho sieu semi in la lauur dalg
fier. L. P. 329.
II reginam da Satan nun ais oter co ignoraunza. mael arcun-
tschentscha, impietaet e da tuottas BOrta d'pchiòs e vicis. Form 8.
( hi tuochia la pieni a vain à gnir impalo cun aquella, e chi ho
compagnia cun l'g superui vain a gnir sco el. L. P. 120.
— 48
x§
42.
5. 1 1 s n o m s da e
h osas chi
g 1 i v r a n
cui v o e a 1 - i s u n m
e u 1 i n s , scu
abomini
dizionari
ospizi
aggravi
domini
palazzi
alcali
dubi
palperi
alibi
edifizi
passaggi
allogi
elogi
patrie-idi
alpedi
equilibri
patrimoni
anniversari ,
equinozi
petroli
appoggi
equipaggi
precipizi
arbitri
ervedi
pregudizi
armistizi
evangeli
premi
artifizi
exercizi
f preseppi (Bifrun.
assedi
fastidi
Lue. 2, 7.
auditori
fastizi
presidi
auguri
gerundi
principi
auspizi
giarsunedi
privilegi
bas-chizi
gimnasi
proverbi
benefici
imperi
purgiatori
bienni
incendi
refugi
bragizi
indizi
rispli
cali
infanticidi
rosedi
chammi
inventari
sacrifizi
chaprizi
laboratori
salari
colloqui
larifari
schuseburi
colrabi
matrimoni
s-chazzi
commerzi
misteri
seminari
contracamlii
naufragi =
t néf a-
silenzi
convivi
motta (Bifrun)
solstizi
cordoli
òdi
spazi
criteri
orizi
f spazzi (L. P.. 21)
fdamffi (=vapur,f iim)
negozi
spusalizzi
curaschi
merculdì
stizzi
dazi
liindeschdì
studi
delizi
omaggi
spuizzi
di
omicidi (homicidi.
stomi
diluvi
Bifrun, (
ial.5. 21)
t stimimi
disturbi
orari
suffragi
divorzi
orizi
sturnizi
sumeri
nralogl
tesori
viedi
vituperi
uffici (Bifrun)
vizi
— 49 —
vocabolari
vschinedi
zeli
e. u. i.
Il chauu odora ils s t i z z i s da sieu j»atran. Pr. ( ud. 142.
E. B. Ourasom Martina ais la chasa del dazi federai, un plaschaivel
e (1 i f i z i quasi nouv. VII. 119.
Ils jrods rampati la veemenza del vent, e que ais iin benefizi per-
tuot la vegetaziun. V, 115.
E. B. Nels lais alpins nun as ohatta iingiin fastizi da talas pala-
fittas. V, 3.
La veglia baselgia da San Murezzan. chi ho do il nom alla vschi-
nauncha e chi eira avaunt la refuorma iin lo da p elegr i nagg i, flit de-
molida Pan 1893. V. 106.
Co irnit Maria cun iin vas d'alabaster, plain d'oli da nardo e da
grand predseh e spandet l'oli sun sieu cho. •/. B. 12&
Petro eira seguitò a Gesù da lontaun fin nella cuort del palazzi
per vair que chi dvanterò. /. B. 134.
Ho Dieu cumandet als s a b i s nel s o m m i da nun ir darcho tiers
Herodes. ■/. B. 87.
Golgata eira il lo da s u p p 1 i z i. J. B. 136.
E. B. Un terribel incendi ha devasta als 5 Settember 1872 quasi
mot il comiin da Zernez. V. 118.
Il pòvel anguschagiò tscherchaiva e chattaiva sovenz refugi e protec-
ziun nels ferms chastels dels signuors. IV, 86.
Grandas doluors. svanimaint. sturnizi as muossan dalum zieva la
mftena d*ìina vipra ; perchè il tossi ais entrò nel saunjr e l'ho tòsschentó.
V, 225.
E. B. Zernez ha iin fich grand territori. V, 118.
La virtùt ais iin contin e promt exercizi nel bòn. Pr. end. 146.
t Osche ho fai il Segner a me, da piglier via mieu vitupe ri traunter
la glieucl. Menni. Lue. 1, 25.
Adam aunz co chel pchess, alluna hauaiua el liber arbitri in l'g
bain & in l*g mael. L. P. 140.
L'g damf fi dalg foe. L. P. 329.
Eau uoelg misericorgia, e nun sacrifizi. Bifr.. Matt.9, 13.
E uain ad esser giudici sainza misericorgia. ad aquegli quael chi
min bo fat misericorgia. Bifr., Jac. 2. 13.
L'g principi da la sabirienscha ais la temma da Dieu L.P.21.
Un Dosch vituperi. L. P. 62.
-- 50 —
Trais uuotes hae eau fat nèf aruntta (impè da naufragi). Bifrun.
2. Cor. 11, 25.
Aqui dsieua nu baiuer ouua, mu usa iin pò d'uni parnmr da tieu
stummi, & da tias spessas malatias. Bifr., 1. Tim. 5, 23.
Deus es pusaunt, da fér che tnot l'g benefici surauanza in nus.
Bifr., 2. Cor. 9, 8.
Quel chi salua la ledscha fo sacrificis auunnda, quel chi metta
sieu studi in l's cummandamaints, fo iina saludaiula ufferta. L. /'. 302.
X £ 43.
Excepziun della regia precedainta faun :
analisi extasi
apocalipsi fasi (u fasa)
apoteosi ipotesi (u ipotesa)
basi (u base) metamorfosi (u metamorfosa)
crisi (u crise) metatesi
diagnosi (u diagnosa) oasi (u oasa)
diocesi (u diocesa) parafrasi
eclipsi parentesi
emfasi sintassi
oxegesi tesi (u tesa)
e. u. i.
La metatesi translochesch' ils tuns (custabs) d'iin pled, e muda con-
seguentamaing sia fuonna primitiva. Pallioppi, Ori. 101.
Un s'inserva della parentesi in duos cas :
1. per confiner proposiziuns, chi nun staun cun otras in rapport s"in-
tattic, mo las interrumpan ; p. ex. Eau giaviisch da cour (e chi nungia-
vùschess quetaunt, il quél cognuoscha te?) da'm conserver tia
amicizia.
2. per aggiundscher un' opposiziun explicativa. iina citaziun o tra-
ducziun etc, chi nun ais indispensabla ; p. ex. sun quaist spelm (cioè sun
quaista ferma, inalterabla eretta, scu Petm l'avaiva ex-
terne da) vògl eau edificher mia baselgia, e las portas del infiern nun
poderon la vaindscher (Matt. 18, 18). Pallioppi, Oli. 121.
Per mez dell' af eresi buttains our iin tun (custab) iniziel. Pallioppi,
Ort. 98.
Remarcha. Tuots ils substantivs manzunòs sun d'origine greca ed ils
bgers vegnan darer druvòs. La glista nun ais completta, iin tschert numer
da pleds poch contschieus sun laschós davent. scu la crasi, ranticrcsi, l'anti-
frasi, perifrasi, sintesi etc.
— 51
X * 44.
6. 1 ls noni * il a
chosas, chi gli tran
e u 1 v o e a 1
a s cui in s . scu
absolutiamo
Latinismo
ritmo
alvo
lilteralismo
rumati^mo
arrrivo
liceo
-aldo
barbarismo
lotto
sarcasmo
comunismo
lllS<(.
nto
coro
magnetismo
BCOBO
cristianismo
motto
socialismo
cumgiA
museo
/torno
culto
nazionalismo
solo
despotismo
optimismo
spiriti-ino
eco
organismo
talvò
egoismo
patriotismo
tipo
fanatismo
pchó
tiglio (tigl)
firò
piano
treno
germanismo
radicalismo
velo
grò
rango
zi'ro
idealismo
realismo
e. u. i.
L'importanza del god fiit recognuschida da nos povel già avaunt seculs;
perquè gnittan elaboredas ledschas, chi avaivain il scojio ila mantjrnair <■
proteger il god. VII. 209.
Las fòglias della flur d'cicoria as sledan our a fuorma d'una rosetta
in tuottas direcziuns stiravi la terra: dal centro da quaista rosetta s'e-
levan all' olezza da 20 — 30 cm trais u quatter manchs vods, chi portan
imminchiin una granda chavagna siil e h o . V, 184.
As fidand siin lur foarzas ed armas, opprimaivan bgers melfattuors e
prepotents il potei e vulaivan redur ils debels suot il giuf del d e s p o t i s ni o
e della sclavitiit. Pr. Ciid. 181.
L"ovais-ch avet eir pissèr per iina megldra educaziun del clero e
del pòvel. Pr. <'ud. 189.
Extirper il paganismo Pr. Cita. 188.
E. B. Laschand il fertil champ della superstiziun, ans volain render
vi siin quel da plii sana poesia e plii dalettaivla, nempe del mito eroic.
Barblan. Pafablas, 43.
E. B. Pro Zaccaria Pallioppi, l'influenza germanica es evidenta, na be
in rapport a precisiun da fuorma e varieted da ritmo e rima, ma eir nel
elemaint didactic. Lamel. Musa XXVIII.
— 52 —
La transgressiun della ledscha ais iin pcho. Pr. Cud. 146.
Els al ferittan il cho cun trer crappa. Menni, Marc. 12, 4.
Remarcha 1. A quaista classa appertgnaivan pù bod piiss pleds chi
uossa glivran cun i. l'schè chattains nel Priim Cudasch da Scoula 1833 :
passaggio, naufragio, pelegrinagio etc.
Vn bap ed una mamma vivaivan cun lur duos infaunts siili una isla
deserta del grand Ocean, inua els eiran gnieus tres un naufragio. Pr.
Cini. 49.
Ed udind, cha Paulo als favlaiva in ebraic, observettan els auncha pù
silenzio. Menni, Ad. 22, 1. (Bifrun: schi taschettan è più fick.)
Remarcha 2. Eir ils substantivs in -ò seguan quaista regia, scu il
battalo, il fò. il go, il lo; feminin ais be la chadafò.
Remarcha 3. Ils substantivs in -ismo sun fich numerus, bgers suo
dimena omiss nella glista del § 44. scu l'internazionalismo, l'anarchismo, il
razionalismo etc. etc.
Remarcha 4. Be il pled sinodo fo excepziun, ma in sieu lo disch
iin bozindi generelmaing sin od a. Nella prefaziun della „Liturgia per las
baselgias evangelicas in Rezia u as chatta la seguainta frasa : La preschainta
collecziun d'oraziuns etc. ais il resultat d'una lavur ordineda dalla vene-
randa Sinodo già avaunt ans.
X § 45.
7. Ils noms da chosas chi glivran cui vocal -u (-U) sun mas-
culins, scu:
il gnieu il contrapartieu
il palintschieu il soprapù
il partieu il vstieu
Las vuolps haun tannas, e'is utschels del tschel gnieus, mo il Figi
del crastiaun nun ho, inua el pozza sieu cho. Menni, Matt. 8, 20.
Ils tschels passeron via, mo tu vivast saimper ; quels gnaron vedruschs,
sco un vstieu; sco una rassa vainst tii a'is plajèr insemmel, ed els saron
miidos. Menni, Heb. 1, 11.
Il falegnam avaiva auncha da metter aint ils p a 1 i n t s e h i e u s. II, 114.
Pleds da different gener.
§ 46.
Bgers substantivs suri bod masculins, bod feminins Lur
significaziun ais generelmaing tuot otra tenor ch'ini ils drova
nel gener masculin u nel gener feminin. Tèls substantivs sun:
- 58 —
I fin (die Absicht) la ti n (das Ende)
1 mese (der Unte) la mese (die Ernte)
1 mi'ir (die Mauer i la miìr (die Mansi
I part (die Niederkunft) la pari (der Tei!)
1 pél (der Pfahl) la pel (die llaut. ilas Fell |
I |(t'sch (der Fischi la pésch (der Friei
I saiv (der l'uschlitt i la saiv (der Zanni
1 harlia (der Olieini ) la barba uler Bari i
1 murdieu uler Bettlen la murdieu (das Hettelni
1 mort uler Tote I la mòri (der Tod j
Exaimpels. f Imprima tia temuta nel cor «la dm infaunts, accio cha
chaminan a temp in tias vias, ed a t <■ 1 fin piglia *ls già nom -uot la
direcziun da tien spiert, del spiert chi guida in ogni varded. Ut. 7.
Nini agiriauiischar la gliiergia n las arichezzas dalg nosch, perche tu
min sacst quela regna ad esser la sia finn. L. P. 90.
Melgdra ais la mort co l'aescha uitta, e lung pòs co la lungia
malaria. L. P. 267.
lumia chia nun ai- unguna saiff, sehi vain la posseschiun schdrap-
pae,la. L P. 313.
I.ascha pusér l'algurdcnscha dalg mort cura el ais in pòs. L. P. 327.
Per oters exaimpels mera § 55.
Annoiaziun 1. Eir il- piedi onur e son vegnan druvòs scu masculins
e feminins, ma sainza cha saja traunter l'un e Poter gener unguna differenza
da significaziun. T'n disch generelmaing : A vain la son (f.), fer un son,
ur dal son. Davart onur mera jj 34, remarcha 2.
Chalur e stanglentiina generettan in nus una son, alla quèla podet-
tans appaina resister. Y, 109.
Il chod solagl da prumavaira sdasda eir la viola our da sieu son. IV, 82.
Mo intardand il spus, gnit a tuottas las giuvintschellas la son. ed
ellas s'indrumanzettan. J. B. 121.
L'uors dvainta prievlus, be sch*el ais famentó u ferieu, sch'un il di-
sturba nel son u sch'el temma per sieus pitschens. IV, 66.
t Lur mala soen in Baselgia. Tromm. 88.
Non amar ilg soen, accio che tu nò vegnesch in povertat, mo tegna
_'ls averts Tromm. 166.
Annotaziun 2. Piiss substantivs haun mudò lur gener. Uschè chattains
4
— 54 —
in cudeschs vegls alchiins noms abstracts, chi glivran cun -ur. druvófl scu
masculins, intaunt cha hozindì els sun feminins. Cunfrwnta § 34.
A mezza not flit il mor sdasdo d'un pitschen romur, e mera! —
duos morders gnivan aint dalla fneistra della chambra e lur 8pedas glii-
schivan nel clèr d'gliina. Pr. Cud. 49. Lavar comoen. Ann- Vili, 223.
X § 47.
Remarchal. La pti part dels substantivs nomnós eiran originariamaing
pleds interamaing differente : las relativa* fuormas latinas (n tudais-chas) sun:
missini (in ) messeni (f.)
murum (m.) mnrem (m.)
partum (in.) partem (f.)
pfahl (tudais-cli. m.) pellem (f.)
piscem (in.) pacem (f.)
sebum (n.) saepem (f.)
mortunm (m.) mnrtem (f.)
Be il murdieu — la murdieu ed il barba — la barba sun originaria-
maing identica. Murdieu ais l'istess scu amur da Dieu, ir per l'amur
da Dieu'= ir per la murdieu; murdieu eira dimena il prum un substantiv
abstract, be pii tard ais el gnieu druvó nel senso concret (Bettler). Singulèr
aise, cha murdieu ho uossa eir iin feminin concret. la murdida (die Bettlerin).
scu sch'el fùss un particip passò.
Il barba voul tscbertamaing be dir l'hom culla barba, il pled vain del
ìcst cii' sovenz druvó dad infaunts in un sen tuottaffat generel per tuots
homcns chi ais peran vegls, na be pel frer del bap u della mamma.
X § 48.
Remarcha 2. La coincidenza da pleds originariamaing differente (coin-
cidenza verbela) ais un' appariziun fich cumóna in quasi tuottas linyuas.
Sovenz 2 o pùssas sitinifìcaziuns tuottaffat differentas d'iin stess pled as
reveleschan scu pleds originariamaing differents. Il substantiv sain per
cxaimpel ais derivò u dal tudais-ch „Senn u (m) u dal latin signum (n) u
dal latin sinum (m). Quaista tripla derivaziun explicha sias trais differentas
significaziuns. Siand ils trais pleds originaris tuots del gener masculin (u
neutro latin, chi dvainta quasi aduna masculin in romauntsch), il gener da
sain ais in tuottas trais signifìca/.iuns masculin. da maniera cha la distinc-
ziun exteriura del gener cha nus obscrvains nels substantivs dels §§ 46 e
47. non exista. Simils exaimpels sun:
bachèr (Metzg
(Bt'cher)
chnunt (Steignng)
- mg)
|i<>lizia (Polisci)
(Reinlìchkeit)
pumpa (Pampe)
(Pracht)
prò (Wi - „
(X ut zen, Vorteil) „
raui (Rahnien) „
(Zweig)
schanza (Schanze)
(giinstige Aussicht) „
spaia* (Aoagabe)
(Sp' a
spìa (Àhre)
lento da boucher (francés. m.)
. biccarium (mlat. n.)
_ chantum (latin-irrer. m »
n „ cantimi (latin, m.)
n politiani (latin-'_ r i-<\ f i
„ policiani (mlat., f.)
_ Pompe (tudais-ch, f.)'
„ „ pompam (latin, f.)
„ , pratum (latin, f.)
„ prodcsM (latin, m.)
n Rahnien (tudais-ch, ni.)
, ramum (latin, inf.)
„ , Schanze (tudais-ch, f.)
n chance (frane» -
„ expensa (latin npl.)
tahd., f.)
, spica (latin, f.)
„ spèha (ahd.)
(Spaber)
r Exaimpels. L'g Segner beuedescha nossa spai sa, chella fatscha a
nus prò à l'henna A alg chioerp. T. II.
Et cura che Paulus fiit st<i trais mais in Grecia, schi sun agli mis
dsieua spias dals Judeaus. Bifrun. Act. 20.3.
l'us isches duàtos aquels chi hauais bsiing d*lat e brichia da ferma
spi sa. Bifrun, Heb. 5,12.
Vuliand fabricher un hospitel per glieud priveda d'sen, schi fiit con-
cliid da raccoglier una colecta, per supplir las spaisas della fabrica.
Pr. Ciul. 63.
E. B. Contemplain (ina vouta (ina spia d'sejel più manudamaing.
VII. 197,
Per oters exaimpels mera §§ 55 — 57.
X § 49.
(^uaist fenomen della coincidenza verbela nun ais brich limitò als
substuntivs, anzi as pò presentér tar tuottas classas da pleds.
Sun per exaimpel ais u substantiv (il sun, dal latin sonum (m.)) u verb.
Ben verb ais sun u Findieativ {m^schaint da suner (làuten, dal latin sonare)
u la priinia perenna del -iugular u la terza persuna del plural del indicativ
preschaint dad »'ss»'r: eau sun. dal latin suni; -els sun, dal latin sunt.
4*
— 58 —
Am ho las duos derivanzas chi seguali:
1) bcu veri) (ich liebe) dal latin amo.
2) scu pronom (mir, mieli) dal latin ad me,
A n s ho duos derivanzas :
1) scu substantiv (die Jahre) dal latin annos.
2) scu pronom (uns) dal latin ad nos,
cler ho trais derivanzas:
1) scu substantiv (Webstuhl) dal mlat. telarium,
2) scu aggettiv (hell, licht) dal latin claroni,
3) scu verb (sammeln) dal latin colligere.
Quint ho duos derivanzas:
1) scu numerel (der fiinfte) dal latin quintum,
2) scu verb u nom (ich zahle, die Kechnun.L r ) dal latin computare.
Simils pleds cun diversas derivanzas sun:
a
giivels
revolver
avaina
lamina
ris EB
char EB
leta
scossa
ceder
letra EB
sé
cuort
leiv
sem
daint
morder
sg Ul-
dieta
naiv
ster
fains
nuder .
spass
falla
pan EB
stuorn
freja
pass
ura
fin
paun
vair
fix
per (per)
vela
Batter
plajer
e. u. i.
milieu
Remarcha. Pleds d'eguela fuorma e da varia significaziun chi resultali dalla
coincidenza verbela tratteda nels paragrafs 48 e 49 nomna iin honioninis.
X § 50.
Differentas significaziuns d'iin stess pled nun as laschan però aduna
explichèr tres differentas derivaziuns. Cschè il pled chantun denotescha
bod iina dellas 25 republicas chi compuonan la Svizzera u un dels 2871
distriets administrativs della Frauntscha, bod un angui ; il substantiv s t e d i
designescha u iin pajais cun sia regenza, u iina condiziun; reginam pò;
essir una monarchia chi ho a sia testa un raig, u iina dellas divisiuns della
natura : regina ais u la consorte d'un raig u la femna in iin vasche d'aviòls
cussag] ais bod iin avis, un avertimaint per giidèr u guidèr qualehiin. bod
(ina corporaziun chi deliberescha davart ils afférs d'un pajais u d'una societed.
In generel nun sarò diffidi dad cxplichèr in che maniera cha quellas differentas
significaziuns as hegian formedas.
PB cu lina regina nun vain tolereda in (in vasche. Tuots ils aviols
as revoltan, scha san loaint doofl reginas. VII. 269.
La regina del mezdi alverò nel gudizi cun quaista generaziun, e la
condannerò. Menni. Man. 12, 42.
Immincha s t e d i civilisó tschercha da mantetrner <ia independenza.
VII. 184.
f K. B. Considerescha in che power, mìserabel <tadi chia rii esch,
tanr Ioni: chia tu continuaseli in quest ed ofcen teis puchiats. Troni. 168.
X § 51.
Snvenz succeda eir l'oppost del fenomen explichó nels sj>j 47— 49, cioè
cha du<>s u piiss pleds differents del liuguach d'hozindì as laschan rediir ad
io sulet pled primitiv. Osche p. ex. ils substantivs steri e sberla nun sun
oter scu l'aggettiv steril, stenla: similmaing as laschan rediir a l'i-'
origine ils pleds seguaints-
bes-cha
bestia
bon
bun
chosa
causa
chtira
cura
chiierp
corp
crastiaun
cristiaun
fa ira
ferias
launiria
lingua
masdina
medicina
nouv
nóv
ogget
object
ouvra
opera
part
vart
parerla
parabola
pulch
pollesch
sandet
sanited
sa vivi-
separér
si gnu r
Sai-
Segner senior
stima
estim
tempradìira (taimpra)
temperatura
- 58 —
tschierchel circuì
vschin vichi
e. u. i.
Quaist fenomen as nomna la d ivisiun verbela u divisiun lexicologica.
X § 52.
Scha la divisiun verbela prodiia pleds da differenta rignificaziun, al-
lura serv' la ad inrichir la lingua ed iin pò s'allegrèr da sieu operar. Mela-
vita naschan sovenz eir pleds differente cun si<uiificaziuns absolutamaing
identicas. Que ais il cas culs exairapels chi seguan :
amegldramaint auieglioraraaint
amiaivel amicabel
arcuntschaint recognuschaint
cuffiiert confort
cuvaida cupidited
dbitèder debitur
gùdgèr gudichèr
uiivlèr ffiubilèr
isla insula
naschentscha naschita
pratcha prattica
victuergia victuaglia
Il prùm pled da minchia per represainta il svilup naturel in buocha
<lel povel; il seguond ais (ina formaziun moderna ed artificiela, chi sfigu-
rescha la lin»ua e nun offra iingun avantag, siand cha'l vegl pled esprìma
perfettamaing l'istessa idea. Un stovess dimena provèr dad eliminér pii vi
e pu tclas formaziuns.
■f Aquaist faschè in mia algurdaunza. Bifra/n Lue. 22,19.
Fé quaist in mia memoria. Menni, Lue. 22,19.
Povers vus richs! perchè vus avais via vos cuf f ort. Menni. Lue ti, 24.
Il Dieu della pazienza e del confort as conceda, d'avair iin medem
sentimaint traunter per. Menni, Boni. 15. 5.
Benedescha tuots cun cuffiiert e spraunza della vita eterna. Lit. 212.
f Aunz lanaschentscha da Cristo era que tuot oter siin noassa
terra. Pr. Cud. 160.
Ils servs nun eran libers, nun pudaivan vuschèr in cumon, dimpersè
apartgnaivan ad un patrun, sco famagls da naschita. Pr. Cini. 180.
Il pajais Grischun ais d'velg inno partieu aint in trais parta, la lia
(Jrischa, la lia Cade, e la lia dellas desch drachiiras. Pr. Cud. 153.
59
Il mastre! della drettflra gnit inchargM con l'eaecaziun del decret.
Meni 25.
§ 53.
Sinonims.
Pleds differente ehi ha
un una significa
zi un identica i
ìain fk-h simila nomna un
sinonims. Tris
sun :
l'affeczimi
l'amicizia
L'amur
il bapsegner
il mm
il crap
la peidra
la chadregia
il s-ebabè
il chod
la cdialur
la contaisa
la dUputta
la querela
• il daner
la munaida
la dolur
la paina
il tormaint
il dovair
l'oWig
l'impegn
lVrrur
il fai
il sbagl
il iruerrier
il sudi'
la guardia
la sentinella
la ledscha
il statut
il tschantam
la raammaduonna
la nona
la montagna
la collina
il nudrimaint
il pevel
la spaisa
il numer
la zi fra
l'orizi
la burrasca
il straterup
il pajais
la contredgia
la pela
il liadigl
la pèsch
la concordia
la populaziun
ils abitante
la prerogativa
il privilegi
la porta
fiisch
il privel
la naziun
la proposta
il proget
la si
la rotscha
il tròp
la stainta
la fadia
la staunza
la stava
la chanibra
la streda
la via
la semda
(la temma
la trucha
l'anguoscha
|la termi-
il spavent
la sgrischur
60
la testimoniaunza la perdfitta
il /indel la vela
e. u. i.
Il consistori tscherchaiva perdiittas cunter Gesù per il fer morir,
ma min chattaiva alchtina. Perchè bgers daivan bain fosa perdiitta cunter
el, mo las perdiittas nun s'accordaivan. Mo alla fin gnittan alchiins e
dettan fosa testimoniaunza cunter el, dschand: „Nus l'avains udieu a
dir: Eau vogl demolir quaist taimpel, chi ais fat cun mauns, ed in r rais
dis edifichér un oter, chi nun ais fat cun mauns. ./. B. 133.
§ 54.
8
Sinoniras sun
na
be substantivs.
1110
paun eir esser oters
3, pustiit aggetti vs, verbs ed adi
erbs.
cher
pruvó
dubius
intsehert
infiiiit
innumbrabe!
istess
medcm
lam
tender
(kitsch, molii'rvi
quaid
tranquil
pacific
soddisfai
containt
sazi
stiiffi
spert
svelt
e. u. i.
promt, dandet
clamèr
sbragir
dormir
reposér
cupidér
discuorrer
favlèr
tschantschér
baderlèr
tavellér
sbajèr
irritèr
inasprir
provochér
maglièr
mangér
protèger
defeuder
quintér
inuumbrér
savair
cognunschei-
serrér
clugir
riagér
chamiaèr
e. u. i.
aduna
da contin
saimper
curagiusamaing
valurusamaing
melavi ta
(lisplaschaivelmaing
perlina
d'accord
e. u. i.
— 61 —
Lectiiras.
A.
§ 5 5 .
Una chavlera ed Qua barba longia, alvas scu la naiv.
ornaivaii la testa venerabla del barba e'1 daivan un aspe!
patriarchi. — In ruzgigliand la mùr vain trea dappertuot, be
il diir crap resista a sieus dainta aguzs, ma que la reaschescha
tuottttna dad ir tres iin mùr s'avriml sa via nellas parta niain
resistiblas ila quel.
Neir il pesch nell'uva min pò viver in pésch. el ho sieus
inimihs sci» mincha creatura siili terra. Ils pdvels primitiva
aa vestivan cun pels ila beati palafiftaa sun abitaziuns
nmaunas construidas siili pèls nell" uva. Ils Ladina s'animettan
nel ultim temp d'ini grand zeli pel mantenimaint da lur
lingua materna chi da lònch inno eira negletta e meltratteda.
— Il saiv serva alla fabricaziun da chandailas. Una saiv circun-
descha l'iiert da mieu bap. — Un stupend bachèr d'argient
eira il premi destino al pruni tregant. 11 bachèr chi compra
armaints giuvens e Lints> pò servir sa clientela cun bona
charn. — In oossas muntagaaa scatureschan frais-chas fon-
taunas in quantited, in pianura sto iin per mez da pumpas
trer sii l'uva da puozs profuonds. — Louis XIV. amaiva la
pumpa e maimiticenza a sa cuort. ma cotrea subittan las finanzaa
del stedi iin sensibel scomiuass. — Nel stedi da pappa Uaviol
min maglia i'umuotta. — E. B. Ils stadis monarchics dell'
Europa han armadas permanentas. Betania eira sper Geru-
salem. circa quindeseh stadis dalnntseh. — Un bau regent
impiumila tuot sieu savair e podair a prò da sieu pOvel.
Zieva la lavar il past gusta baili e fo Inni prò. — Un prt
da munt ans offra iina flora baia differenta cu iin prò nella
vai. — Dals taunt dechantòs ceders del Libanoii min restati
Qter cu qualche exemplèrs degeneri »s. sainza bellezza ne maje-
sted. — Tuot sta ceder alla forza destructiva del temp.
— 62 —
B.
§ 56.
L'agricultur imsiìra col ster sieu grami da sem e cun
maun sgùr il spand' el oura sili er. — 11 tagliarina piglia
sa sgùr e vo alla lavur, el nun pò ster lonch inàctiv. - - 11
zardinier examinescha seha'ls greffels ch'el ho semnò sud sems
u dobels. L'apicultur ho preparò un vasche d'aviòls e Sto
attent, cur cha'l sem chi ais svulò our. as plaeha siili iin
ram, per il clappèr cautamaing in quel. Un bun umaun pro-
cura da fer triumtèr il bòn in ogni circonstanza. — Ina
noscha laungia metta tossi in immincha dit e chosa chi ri-
guarda il prossem, e sovenz ais causa da discordia e dis-
fortuna.
La construcziun d'iina via d'fìer dumanda lina conside-
rai )la spaisa, ma maina al pajais grands avantags. — La
spaisa simpla e sostanziosa ais adiina la pil sauna.
Un ram custaivel e pretenzius metta sovenz pii in evi-
denza la mediocrited d'un queder. — lls chantaduors del
god cumainzan il di in as saliidand d'un ram a l'oter cun
lur chaunt melodius. — 11 chaunt chi maina dalla cuort siin
via ais in chesas veglias sovenz cuort e stip.
Ubrden e pulizia in diesa daun iin bun attestai alla
massera. — La polizia vigilescha sillla tranquillited puhlica,
ella spia il melfattur ed il metta neh' impossibilited da ter
dai) al prossem. — In Engiadin* Ota voul que una buna
sted per dia la spia del sejel madiirescha inandret,
C.
§ 57.
La pii bella stagiun del an ais la pr&mavaira, cur eha la
natura as sdasda a nouva vita. — 11 prò verdagiant s'infitta
d'una flora miiravgliusa, chi daletta noss ogls. — 11 goti, vstieu
da nòv, do asil a millieras d'utschels chi l'animeschan con
— 68 —
I in- chaunt. Immincba pnogo d'terra pròdQa Bas ervettas,
da mincha sfessa nel spelm pizza our i'm pò dVerd per oraér
la nuda peidra. — La naiv chi ais auncha siìlla pizza as retira
ad lig-] vzaint. e da crap a crap as precipiteschan a vai las
ovettas leìdamaing schusehurand. — Nel eter cler viagia co
e lo ini" alva nu\ letta bco ima vela in mez l'ocean, lin ch'ella
svanescha a nossa vista ed as perda nel aznr. — Infaunts
sun containts da podair as rudlér nel veni, hir gO a ehesà
nini vela pO Qngnotta in eonfronl al plaschaìr da cler iìn
pQschel dfluors. — ■ La non va vita as manifesta dappertuot
tres sun e tini. Quors e coluors. — Vair dalet commoTa il
cour del uniaiin. chi. sortine da sieus quatter nii'irs. pò vair
odair taunta bellezza. — lls pasters vanii culla iiniaglia
ad accia, as cliiargiand siin arains e gùvels la vaschella da
lat e la marenda. — Cu dia lnr paun als gusta bain nel liberi
— Els nun paun bod ster nella pel dal dalet. - Fin saira
resunan lnr gùvels da pascul a pascal, il leger fatschògn non
piglia pii fin. — E tuot que ais onvra della priimavaira con
sia t'rais-chezza e vignr. con sias fluors e sieus parfiims. sien
chaunt da lodolas e sclmschurèr d'ovels. — Il cour nniaiui
s'avrà ciillas llnrettas e lascha penetrér in sias profunditeds
il respir renovatur chi l'impla d'algrezcha, d'amur e da spraunza
ed il metta in armonia culi' eterna, saiinper eguela e saimper
granda natura. Clio. •
§ 58.
Exercizi 1. Fuorma frasas per illustre"'!- las varias siiininYaziuns cha
paun assumer ils pleds del § 49.
2 Spieghescha las differentas significazione dels pleds contgnieus nels
paragrafs 48 e 51.
.'5. Divida ils sinonims del § 53 in duos elassa*, mettami nella pruina
pleds con sij_'nificaziun identica, nella seguonda pleds con sitminVaziun simila.
4 Fo l'istess culs pleds del § 54.
- 64
§ 59.
Diminutivs ed augmentativs.
Per modifichèr la significaziun d'un substantiv. pustilt
per indichèr scha la chosa nomneda ais in cunfrunt cun otras
da sia spezcha pii pitschna u pii granda. ans inservins dels
diminutive ed augmentativs.
Ils diminutivs vegnan generelmaing furmòs aggiundschand
als substantivs masculins las desinenzas -in u -et ed als sub-
stantivs feminins las desinenzas -ina u -etta, p. ex.
lagne
lagnem
il bos-cb
il bOs-chin
il bos-cb et
il chòd
il chòdin
il cbodet
la citted
la cittadina
la clev
la clevina
la clevetta
la llur
la ilurina
la fluretta
Gian
Gianin
Gianet
l'hom
l'homin
l'hom et
la lavur
la lavuretta
il lo
il loin
il mttr
il muret
Las pii iisitedas desinenzas augmentativas sun pels su li-
stanti vs masculins -un, -atscb, pels feminins -una, -atscha :
ellas expriman sovenz eir iin' idea da spredsch.
l'avar
l'avarun
l'ava ratsc li
il di
il diatsch
l'hom
l'hom un
l'homatsch
l'uors
l'uorsun
l'uorsatsch
la vai
la vallatscha
la vuo
lp
la vuolpuna
Zieva desch minuts arrivcttan ils giuvnets nella cittedina III 71
<Hist d'un mat uschè he eau fich da bsogn, per fer da tuottas Borts
lavurettas e commissiuns. Ili 72.
— 65 —
Il stomi ramaglia ad Un sa eh et elliptic ed a- rechatta dalla vart
schnestra ilei vainter aper il fio immediatamaing suot las costa*, VII. 289.
Ina forella i » ti granda metta fm per tschient 5vs. Zieva ses eivnas
sortan ils peschi ns quasi transparents. VII, "2<>4.
L' avaratsch chi, per ramasser munaida, as privescha del pfi necessari,
ais sch'v e na patrtin da sia richezza.
La scossa flit surpraisa dal uorsun chi la privet da (tirerà chofl
Il hap del matta tsch «'ira un homun ferm e robust. Clio.
Remarcha 1. Davart il plora] rtels deminutivs horain ed
homet cunfranta § 94.
Remarcha 2. Davart FadOver della desinenza -un in un
senso diniinutiv mera £ 61, remarcha 2.
§ 60.
Aunz cu pigliér las desinenza* deminutivas u augmen-
tativas. ils substantivs paun subir las seguaintas miidedas:
1. Substantivs chi glivran cjin -a. perdan quaist, p. ex.
la ehambra
la cbambretta
la diesa
la chesina
la cliesetta
la gula
la gulatscha
la s-charpa
s-charpina
la s-charpetta
la tevla
la tevlina
la tevletta
Tura
L'oretta
Un zieva l'oter entret nella chambretta. Ili, 58.
Maria eira una giuv netta legra ed uossa l'unica pozza della povra
vaigda. Ili, 59.
Abraham vivet auncha tóng fin cha battet eir sia metta, e cha
Dieu il clamet tiers se. Ili, 30.
2. L'è debel dell' ultima silba vain generelmaing eli-
minò, p. ex.
aungel
aunglin
giuven
giuvnet
maglieder
magliedrun
puleder
puledrin
spievel
spievlin
suneder
sunedrin
e. u. ì.
66 —
dir els gnittan a Betfage al munt dels olivers, ardaint a Gerusalem,
as tschantet Gesù siili iin puledrin, cha sieus discipuls avaivan nino
notiers. e get cun els vers la citted. J. B. 125.
Ve no, sunedrin, e marenda con nus. Ili, 66.
Samuel eira sto iin g i u v n e t pietus e da vaglia e dvantet iin zelant
e giist soprastant da sieu pòvel. J. B. 44.
Un disch poro : s e li n e d e r i n
3. Ho l'ultima silba del substantiv iin vocal cuort ed
accentuò seguieu d'Un simpel consonali!, scili vain cjuaist ultim
duplichò :
ballett
charrun
crappun
giattin giattun
gniffun
mattin niattun
narrun narratsch
pellina
schluppettin
S'avrind la damami la flur, svolila our da sieu sain qualche pitschen
insoct, chi avaiva pernottò in quaista bella locanda in un 1 e 1 1 i n lam e
chod. VII 185.
f Et scodiin chi disth à ses frèr narrun, uain ad esser culpaun
agli foe aeternel. />'///., Matt. 5, 22.
4. Pleds chi glivran cun gì, piglian i, scha la desinenza
stessa nun ho già quaist custab.
e ha vagì
il
bai
il
char
il
crap
il
giat
il
gnif
il
niat
il
nar
la
pel
il
schluppet
famagl
figl
chavagliatsch
famagliatsch
figliatsch
fìgliet
imbruogl
sbag]
chavagliun
flgliun
iiglin
imbruogliun
sliagliatsch
tramegi tramagliatsch
Hanna laschet sieu figli n nella chesa del Segaer suot la survaglianza
e la chiira da Dieu e dels sacerdots. J. B. 42.
tramagliun
67
Las fonata maaculinas e femininas haun ultra ils dnofl <">'_ r ls ilallas
vait> del cho auncha trai* Sglins 8*1 Ad. VII. 271
Vi del bogl orv prenda un bSglin stigl da 5 fin 8 cm lungezza.
a fu«>rnia da verni, l'appendi! vermiform, un lo zuond critic nel bass vainter.
VII. 291.
Kl nun possedaiva oter cu sieu v.-gl e trid dia vaglia tsch.
Il veglie t guardata cun complaschentacba nela oirliuns interro-
gativa da sieu abiedi Clio.
.">. Qualche volita spbescha t'ir il techep del substantiv
lina miìdeda. scu cha muossan ils exaimpels seguainte:
L'atechalio
il babxm (mera § 62
la lies-c/mia
l'atschel
il bap
la bestia
la boria
il brwonz
il cwdesch
la fuorcha
il farmatnt
il grami
il ma/un
il munì
il più//?
la levi a
il tramegl
l'utschè
la berlina
la bronzina
il cadasene!
il forchetta
il formenton
il graamet
il man in
il montai]
il plomoin
il tavolili
il tramagliun
l'atscbe/fet
l'utsche//in
in burli]]
(mera §§ 61 e 62)
cadoschio
(mera §
il graumin
il man ///in
(mera § 62)
(mera § 61)
il tramagliatsch
Tutsch/in
Sdumins da caffè. V, 182. Cudaschet. Tondunj. 1.
Tuots ils infamità attorniatali la duonna: tuots stendaivan our lur
maumins pitschens. et in imiuincha maumin un 6v. Pr. Orni. 102.
Chaumin, chaumet. Pallioppi.
Braschumin. V, 185.
Guardò da nun fer del mei a quaists buns utschellets. Pr. Cud.'lO.
Ils ut schei ins nun haun pn «ivs. Pr.Cud.B7.
Ad ais fieli dannaivel pei la vziida da sfruschèr l'ogl, scha penetran
casuelmaing in quel un gratini in da puolvra u oters eorps simils. VII, 283.
— 68 —
Sainza quaist pisscr dellas furmias per la generaziun. giuvna stuvessan
quaistas dcblas bes-chinas plano a plaun morir our. VII, 273.
§ 61.
Na darèr mudati ils substantivs feminins lur gener, as
transformand tres las desinenzas augmentativas u diminutiva
in masculins; in piiss cas existan duos fuormas dimhnitivas,
iina feminina ed (ina masculina:
la balla
la
ballina
il ballin, il ballun ("mera £ 62 i
la boria
la
borlina
il burlili
la diesa
la
e besina
il chesin, il chesun
la corda
il
cordun
la cuort
il
e urtili
la cuortina
la già
il
glun
(mera § 62)
la muos-cha
il
muos-cliun
u mus-cliun (mera S 62)
la plaunta
il
plauntiii
la puolvra
il
pulvrin
la sadella
il
sadellin
la schlitta
il
schlittun
la scua
il
scuet
la sela
il
selun
la streda
il
stradun
u stredun
la stria
il
stri un
(mera §25)
la stiìva
il
stuvun
la tevla
il tavolin
(ìnera $ 60. 5)
la trev
il
travun
(mera £ 60, 5 )
la vacha
il
vachun
la vai
il
vallun
la zappa
il
zappili
il zappun (mera § 62)
Il silvicultur ho saimper resguard da piglier davent las plaunta*
chi impedeschan la creschentscha da bos-cha giuvna. — Ils pitschens plaun-
t i n s vegnan transplantós zieva duos ans in otras eras circa 1 dm distant
iin dal otcr, acciò las rischs e las manzinas as sviluppali pù bain. VII, 211. 21S.
Scua nova scua bain. Proverbi.
— 69 —
Da Chalanda Marz vain sltattMa la gramma con fin icnet, fin cha
vaiti Iamirour latmiek-h. Ili 100.
Remarcha 1. PO darér d\ aiutan snbstantivs masculins tres
la desinenza <liminutiva feminìns, seti il broonz (die Bronze),
la bronzina i Kohgiocke i.
Aram e zin davo il bruonx. VII 322.
lls mata pti giuvens portai! BaiqpaoglU e bronzina*. V 331.
Remarcha 2. In valimi ho la desinenza -un un senso
diminutiv.
S venz la significazion
taneseha considerabelmaing
tiv. p. ex.
la balla iSpielball i
il bap l'Vaten
la bulla (Bolle)
la charta (Brief)
il dai ut i Finger)
la l'uorchal'Galgen. Ileugabelj
il furmaint i Weizen)
la già (Geige )
il maun il laudi
il moni (Berg)
la muos-cha (Fliege)
la s-chela i Leiter)
l'otschè i Vogel 1
§ 62.
della foorma diminutiva s'allon-
da quella del substantiv primi-
il ballin (Flintenkogelj
il ballon l'Luftballi
il babon (Vorvater)
il ballin fSiegel, Oblatej
il chartùn (Pappdeckel)
il daintuliniderkieine Finger)
la forchetta i Eìssgabel)
il furmentun (Ma E
il gììin Bassgeige)
il manin (Armband EH i
il mantu n fgrosser Haul'en )
il muos-chiu l'Miìcke i
il muos-chun (Hornisì
iialin ( Leitersprosse )
l'atschein
l'utschellet
l'utschlin i unflugges Vugel-
chen)
ils utschlins (die Bruti
kleiner Vogel
— 70 —
la zappa (Hacke, Karst) il zappili fllolzpickel)
il zappun (Eispickel)
il zuorpel (Schwefel i il zurpìin ( Zundhólzchen i
X .^ 63.
Desineiizas diminutivas ed augmentativas pil reras sun :
-et. -etta; -uot, -uotta; -dui, -oula; -SI, -ola; -i'itsch. -fttscha;
-ard, -arda; -aster, -astra: -el -eia, -ella, -itsch, -itscha.
Bgers substantivs existan hozindi be nella inorimi dimi-
nutiva u augmentativa composta cun quajstas desinenzas. siami
il pled primitiv ieu pers.
ballot, Bergagliot, bovot, chaschuot (chascha), chesot, giuvnnt. uiuvnotta,
paluotta, pigliuotta, sagliuot, Schlarinot.
barbiroula, chiideroula, eupicheroula, figlioul, figlioula, ravioul, virnula.
aguròl, aviol, chagnol (chaun), chaschol, chavriòl, chavrioula (chcvra), faschol,
fazzól, giaviól, (givgol), plazzòl, pignol, scrignol, stantaròl.
chaptitscha (chappa), madrutscha, muriitsch (raiir), avriard, bastard, testard.
figliaster, figliastra, madrastra, padraster, pullaster,
bhiot- bluttitsch (agg.), maladitsch (agg.), mort, mortitsch, riivladitsch,
sbragiaditsch.
chuderel, fringuel, ovel. stornel.
crapschella, franguella, massella, muntanella, padella, pàssarelta, pie-barella,
sadella, s-cbandella, urella.
Remarcha. Eir fuormas diminutivas u augmentativas doblas existan, scu
il borlinin il daintulin (der kleine Finger)
la brunzinetta la figliouletta
la brunzinina il figlioulin
il chaschuottin la figlioulina
In brunzinina avains una desinenza diminutiva collieda cun fin' otra
diminutiva, in chaschuottin lin* augmentativa collieda cun una diminutiva, in
chaschuottun duos augmentativas.
Lectiiras.
§ 64 a.
In Liigl ed Avuost ilorescha l'iva. Un manchi n cnurt.
niid u be s-charsamaing cuvert da pailins fins, porta susorn
pi'issas fi urina S alvas, chi peran da formèr un' umbella, scu
tar la primula. Contemplami però la posiziun dellas iluors
j»iì exactamaiflg, observains cha lur^manchi ns min sortan
timi s dal istess piinct Quels postòs pii bass Min però Un pò
pii lungs nfls oters, in mòd cha las flnrinas stami istess
tuottas quasi nella medemm" olezza, formane! osche un um-
bella apparenta, scu tar il samba j. Per quaunt pitschna eh'iìna
singula fin rina pera, ais ella tuottiina. scu la Hur d'eicoria,
una cliavagnina. ehi contata hgeras flnrinas pii pitschnas.
Un liei calischin cumòn las porta. Sias fòglinas ovelas,
cui pia a fuorma da launts e betta, sun ornedas d'Un ur
nair e stami lovedas una sur Potrà, scu las faratschas d'Alia
pusclia d'pign. Las corunas dellas singulas flnrinas sun
linas barbiroulas, chi as slargian però tar quellas silllas
periferia in zartas fòglinas ovelas, formand osche fin bel
crannzin alv siil ur del caliseli, lls stamins e'is pistils sun
formòs scu tar la tlur d'eicoria: nellas flnrinas postedas
sul ur maunchan però ils stamins.
Giosom il mandi ed eir pii insti intuorn quel chattains
hgeras fòglinas formedas scu nellas penninas. Da tuottas
duos varts del gnierv prinzipel sun nempe tschantedas bgeras
lannginas strettas ed agiizzas. alchiinas con ur glisch. las
otras munidas dad un u duos daintins, chi min offendali
però ad iingiin. Quaistas foglias liaun iin stupend aroma,
sumgiamit al miisch, postiit sdriin las sfruscila siil maini.
V. 193.
§ 64 b.
La magistra quinta a sias scolarettas hellas istorginas. —
Al ur del godet chattet eau Bua pompusa Aurina. Las fòglinas
da sia Coruna formaivan una stallina taunt bella, ch'eau la
volai va piglier cun rischinas e tuot e la transplanter in mieu
iiert. Ma iin aviòlet as iichet traunter aint sieus stamins
ed iin spelerin as plachet sun Qua da sias foglias. ch'eao min
la volet privèr da sia buna compagnia.
Immez il prò ais un crappun. L'elefant ho daintuns
5*
— 72 —
luiigs e cliammunas grossas. Jl rabarber ho grandas fogliunas.
Guarda, cha vain l'uorsun e't metta in sia buochuna ! Que
ais un bel homatsch ! Tii hest cumprò iina brava vachatseha.
Nuu fer gniffun! Que ais iìn tuctatsch. Tegna tia buo-
chatscha mellaveda! Nun tadlér que cha quella tschantsche-
druna disch.
Substantivs composts (e pleds composts in generel).
§ 65,
La lingua ladina posseda un grand numer da pleds com-
posts, scu utschè-mez-mur, lavurdi, chadafo (substantivs);
suottascriver, surdér, relascfaér (verbs); blov-s-chiir, impru-
daint, melmadiir (aggettava); pilttost, tuottaffat, da quinder-
inavaunt (ad verbs); minchun, iinguotta, qualchosa (pronoms ) ;
del, tal, alla (artiche!) ; daspo, visavì, intuorn (preposiziuns);
schabain, dimpersè, scumbod (conjuncziuns); pardieu, cuspetta.
addieu (interjecziuns); undesch, deschdoch, trentaset (numerels).
Scha examinains ils divers elemaints chi constitueschan
ils substantivs, aggettivs, adverbs, verbs e pronoms cumposts,
schi podains constatèr in generel, cha l'un pera dad indichèr
l'idea principela, e cha l'oter u ils oters servan be a la modi-
iichèr. In tèi cas vain il pled, chi exprima l'idea principela,
nomnò la part determineda, e l'oter u ils oters la part deter-
minanta; uschea nels exaimpels antedits las parte detennine-
das sun:|utschè, -di, cha- (= diesa), -scriver, -der, -laschèr.
blov-. -pnulaint, -madiir: -tost, -affat, -avaunt, -un, -guotta
(= guot), cliosa; las parts determinantas sun: -niez-mùr,
lavur-, -datò, suotta-, sur-, re-, -s-chiir, ini-, mei-, pu(ti-,
tuott-, da quinderin-, minch-, lin-, qual-.
11 ])led compost appartegna il pii sovenz (ma brich ad iina )
all' istessa classa scu la part determineda, la part deter-
minanta pò servir alla composiziun da bod qualunque classa
da pleds.
— 73 —
§ '
La part determinante pò esser i'm prefise u i'in pled
independent. Las coinposizians fattascon prefiss as nomnan
inseparablas, quellas fatta* cub pleds independents as nnmnan
separablas (cunfronta § 77 i.
I. Composiziun cun prefiss.
Ils prefiss eicaii uriginariamaing pleds independeuts. nempe
preposiziuiis u adverbs. ma aOSSa min existan els piì seu
tels: mis ils nomnains pergué particulas. — Exaimpels da
pleds cumposts cun particulas (prefiss) sub:
§ 67.
ai pleds cumposts cun particulas chi nella lingua latina u
greca (mera Nr. 4) eiran preposiziuns:
1. ab-stinent. ab-saint. ah-solutismu. ab-stract.
2. ad-equat, ad-jutant. ad-ministrèr. ad-opziun. af-famér,
af-firmazìnn, at-t'runt. at-flicziun. ag-giundscher. au-
gradir, ag-gravi, ag-gùstèr, a-ll-arm. a-ll-ura. al-lianza,
al-locnziim, al-lusiun, al-levèr. am-megldrèr. am-morti-
st'T. am-malattèr. s'am-muntèr, an-nectér, an-noblir. an-
nutaziun. an-nunzia. ap-parenza. ap-petit. ap-plicazion,
ap-plaus, s'ar-rampchèr. ar-rest. ar-rivo. ar-rogant. as-salt,
8-sistent, as-sumer. at-tachèr. at-tent. at-tracziun.
at-tribut.
3. ante-cedaint. ante-dit. ante-penultim. anti-euort. (§ I
i. anti-patia. antagonismo, anti-pods. anti-crist. (§ 69. i
5. circum-cisiun. circun-stanza. circon-dèr. circon-ferenza.
6. eis-alpin, cis-leitban.
7. eontra-banda, contra-cambi. cuntra-punct. eontra-segn.
cu-mér, cum-pèr. cum-pra. cum-preder. cus-sagl. di-
stai voi. cu-spetta. cu-ster. cog-nit. cog-niziun, cog-nuschen-
tscha. cog-nuschitur, co-aliziun, eo-efficient, co-incidenza,
— 74 —
co-operer, col-laboratur, col-lazi un. cól-lectà, col-lega,
com-bustibel, com-member, com-metter, com-missiun.
con-cret, con-clusiun, con-cordia, con-tinent, cor-recziun,
cor-respondenza, cor-roborer, cor-rupziuD, cui'-i'uert, cu-
schidrèr, cuvih.
9. de-batta, de-missiun, de-cisiun, de-cret.
10. dis-cordia, dis-creziun, dis-cuorrer, dis-posiziun. dif-ferent.
dif-famaziun, dif-ficil, dif-fus, di-rect, di-vertimaint. di-
ligiaint, diluvi (cunfrunta £ 222, Rem. 1.)
11. ex-amen, ex-cellent, ex-cepziun, ex-preseiun, e-diziun,
e-ducaziun, e-lecziun, e-vasiun, ef-feminèr, ef-fet. ef-
fettuér, ef-fusion, es-ibir, es-igenza. es-iger, és-it (cun-
frunta § 222. Rem. 2.)
12. extra-posta, extra- vaganza. stra-mentus, stra-ordinari,
stra-vagant, stra-vier.
13. in-avous, in-cendi, in-dicher, in-tluenza, if-finer, if-fladiira,
il-luminaziun. il-lusiun, il-lustrer. il-lustraziun, ir-rischer,
ir-radiaziun, ir-rupziun, ir-rumper, im-portaziun, im-posta,
im-prender, impuls (cunfr. $ 72, 7, e 73, l.|
14. inter-essant, inter-medier, inter-pellant, inter-naziunel,
intel-let. intel-ligenza, intel-ligiaint, intel-lectuel.
15. ob-ject, ob-lig, ob-serv r aziun, ob-tgnair.
oc-casiun, oc-corrent, oc-cident, oc-cupaziun,
of-faisa, of-fender, of-fizi, of-ferta,
og-get (=object),
op-ponent, op-posiziun, op-pressiun, op-puoner.
16. per-cbiirèr, per-fet, per-missiun, per-una.
17. post-datèr. post-diluvian, post-puoner, post-scrit.
18. process, pro-clamaziun, pro-cedura, pro-fessur.
19. pre-cisiun, pre-dichant, pre-faziun, pre-gudizi.
20. se-cret, se-diziun, se-ducziun, se-dui 1 .
21. sub-divisiun. sub-ject, sub-stituziun. sub-venzinn,
suc-cess, suc-cessiun, suc-cint. suc-cuors
suf-fiziaint, suf-fiss, suf-fochér, sof-frir (sof-frir),
su-specl (so-spect), 8n-stanza (so-stanza), so-stgnair, su-
spirér.
22. super-arbiter, super-fluo, super-lativ, super-stiziuii.
23. trans-acziun, trans-forinaziuii, trans-it. trans-port,
tra-dizion, tra-dncziun, tra-metter. tra-nninter.
24. ultra-marin, uttra-montan, ultra-montantsrao. ultra-passer.
X §
Remarcha 1. Ils pleds cumposts cuti particulas propoóziunelas -un
fieli nameras in romauntsch. EU constitueschan probabelmaing órca hi
mitted la tuoi il vocabulari della lingua. La glista del paragraf *i7 re-
preschaint a dimena be ima pìtachna tscherna d'exaimpels tipica. Per mineh-
nna dellas 25 preposiziuns sub indichedaa la- priucipelas mudedes ch'elisa
paun subir. Miidedas pii dittìcilas ed excepzinnelas maunchan però. < Hramaing
stovessan eir gnir manzunòs pleds bch dmura, quino (quineda), daschiitel,
dostér, simpel, -vilup, predgia e bgers oters chi -un tuots eumposts cun
una u Potrà dellas particulas preposiziunelas surindichedas.
X § 69.
Remarcha 2. La preposiziun anti nun ais l'httess -cu aure, adonta
cha ante piglia in antieuort ed iin per oters pleds la fuorma anti. Ante
ais iina preposiziun latina, chi significha avaunt u davaunt, dimena antedit
— dit avaunt. anteceder «= ir avaunt. antipenultim = avaunt il penultim.
que vonl dir il terzultim ; antichambra = lina ehambra situeda davaunt
iin' otra ; anti al incunter, schabain f requaintamainir druvò nel latin, ais
propriamaing iin pled gree, ehi -iixnificha cunter. dimena antipapa = iin
seguond papa chi cumbatta il papa Ieintim. antierist = Finimih da Christo
etc. Anti ais Tunica preposiziun greca indicheda, per amur da sia sum-
gént8cha cun a o t e e perquè ch*ella serviva eir nella lingua latina a com-
pnoner pleds. Tuot ias ntras preposiziuns grecas paun dal punct da vista
da nouvas composiziuns ladinas esser consideredas BCU sterilas. Pleds eum-
posts cun preposiziuns grecas sun p. ex.: amfibi, amfiteater, analisi,
analogia, apostrof. eatalog, e a ta strofa, dia log. diameter, eclesiastìc,
ecLiptic. emblem, emfatic, epidemia, e pi log, iperbola, iperbolic,
ipocondria, ipoteca, metamorfosa, m et oda. parabola, paradigma,
periferia, per indie, problem, prognosa. proselit, prosodia, sim-
fonia, s j m paria, etc.
76
X § 70.
Remarcha 3. Lia exaimpela del £ 67 muoBsan quaunt differentas cha
las preposiziuns d'hozindi sua dallas preposiziuns latinas. Be ils nnmers
2, 7, 8, 13, 16, 18 e 24 contegnan particulas, nollas queiaa nus cognu-
schains facilmaing alchiinas da nossas preposiziuns, nempe a (ad), cunter,
cun (con), in, per, prò e ultra, Dallas preposiziuns modornas servali be da
(dad) con (cun) e sur a nouvas composiziuns, scu : dab-bain, dap-pii, daf-
fat, dad-our, dad-aint. da-loncb, da-sper, da-vart, da-VOUB, etc, con-heredis,
con-cittadin, con-scolar, con-umaun, con-famagl, etc- sura-maun, sur-argienter,
sur-chargèr, sur-dir, surfer, sur-mnér, sur-noni. sur-passér, Bur-piglièr, Srir-
selva, sur-taxa, sur-vivaint, otc. Eir con tra serva a nouvas composiziuns,
ma contra min ais nel ladin propriamaing una preposizhm, nus min podains
dir: l'annoda marcliet contra l'inimih, dimpersè cunter l'inimih.
§ 71.
Remarcha 4. Quel chi min cognnosclia la lingua latina, s'ingiannerò
facilmaing in tscbercband da piglier da per piede cumposts. Osche p. ex.
tuots ils piede seguaints min contegnan particulas, appartgnand la pruina
silba al tschep:
agenzia, agitaziun. antiquìted, col lamia, collina, custodia, de-
cenza, de Olezza, de spot, discipul, divinited, egualited, edifici, egoismo,
seduta, se vèr, strategie, etc. etc Confronta § 73,2.
§ 72.
b ) Pleds cumposts cun particulas chi nella lingua latina eiran
adverbs. u avaivan in composiziuns latinas la tallir (la signi-
ficaziun) d'adverbs :
1. bene-dicziun. bene-factur. bene-merit, bene-stant,
2. male-dicziun, male-dir, male-tìci, mal-ur,
3. pen-isla (peninsulaj, pen-ultim, ante-pen-ultim,
4 re-capitulaziun, re-conciliaziun. re-formér, re-parér,
ar-cumaodèr, s'ar-fradér, ar-magliér (rumagliér), ar-
tschaivèr.
5. retro-ceder, retro-grati, retro-spectiv. retro-activ.
6. bis-abiedi. bis-at (bas-at), bis-ut (bascbiit ). hi-enni, bi-
gamia.
7. in-i'aunt lit'-faunti. in-coraplet, in-fam. in-contschaint,
im-prudaint, im-mens. im-parziel. im-mortalited. ir- regni òr,
ir-resistibel, il-limitò. il-legibel. il-logic (mera § 73).
introducziun, introdfir, intraguidamaint.
Annolaziun. Daspér la t'uurma reglia avains per bene
e male eir la tuonila ladina ha in e mei in bgeras com-
posiziuns. (Mera §§ 82 e 221 b).
X §
Remarcha 1. La particola in- (if-. ir-, il- etc ) del ?: 72 nun ais
da cunfaonder culla particola in- (if-, ir-, il-. etc) del §67, Nr. 13.
In-nels pleds import a z iun, imposta, indichèr, etc ais Pistess
scu Dossa preposiziun in e voul dir aint. intaunt cha in- nels piede im-
prudaint, incoili p le t. irresolut etc ho la siirniticaziun d*On ad-
verb ncirativ e voul dir n a. (Confronta eir § 221 a).
Remarcha 2. >ovenz ìin pled cuniainza oun una della» silbas nomnedas
nel ^ 72. sainza cha quella saja iina particula. Uschè per exaimpel Deb
pleds segnajnta la prfima silba appartegna al tschep:
ardaint. argient, a r sentimi, hiblic, bisrliard. ini atrinaziun. im-
mura, i n feriur. in tieni, imperatir, insula, penetrer, pensimi, penitenza,
re alisaziun, regaler, regenza etc. — Cunfrunta $ 71
Remarcha 3. A sun eir numerus pleds composta chi contegnan duo-;
particiilas, scu :
a n t e - p e n - ultiin, d i s - i ni - pegner, i r - r e - solut, i r - r e - sistibel. in e 1 -
p e r - iina, pr o-t r a - metter, pre-di- let, r e - p r e - schenter, re-prn- diir-
re - con- ciliaziun, r e-pe r-cussiun (ri-per-cussiun). r-im-bellir, étcete
Ì 74.
Tuot las composiziuiis da pleds trattedas lin co nomna
iin composiziuns inseparablas i u p 1 e d s e u m posts i use pa -
ra beisi, perchè scliTui piglia da per ils duos elemaints cliils
constitueschan. allura nel linguach d'hozindi u amendnofi u
almain ini nun haun piì ùngi'ina signilìeaziun. scu p. ex.
an-necter. ar-tschaiver. bene-stant. eog-niziun. con-cert,
di-ligiaini. dil'-l'us. ef-fel. es-iuer. in-cendi. inter-essant. in-
faunt. im-mens. oc-casiun. of-ferta. retribuziun. retro-spectiv,
78 -
se-ducziun. sub-ject, suf-frir, super-lati v (tuots duos
elemaints sainza signi f icaziun).
ad-opziun, am-munter, ante-pen-ultim, anti-cuort. bis-
abiedi, circon-dèr, cis-alpin, com-member, cu-ster, dis-posizimi.
il-legitim, im-prùdaint, inter-naziunel, male-dir, post-serit.
pre-giidizi, re-former. sub-divisiun, super-arbiter. stra-ordinari
fun eie ma hit sa in za signi f icaziun).
§ 75.
Adòver da particulas negati vas per la forniaziun
da substanti vs da significaziun contraria.
A. Duos substantivs, dals quèls l'ini signifieha il contrari u
l'oppost del oter. as nomnan s ub s t a n t i v s d a significa-
i lingua
raria. Per bgeras
ideas contraria*
Is distinta, scu :
algrezcha
tristezza
a unir
lidi
benedicziun
f maledicziun
l smaledicziun
bunted
noscndet
clialur
fradaglia
gì uscii
s-c li ii ni il ni
grandezza
pitsclmezza
guerra
péscb
ricbezza
povérted
sa n d et
malattia
sa v air
ignoraunza
vardet
manzogna
vita
mort
Tuot vain dal Segner. fortuna e disfortuna, vita e
mort. p o v e r t e d e ricbezza. J. B. 82.
Figi, algorta't, dia tu best arvschieu tieu bain in tia
vita e Lazaro pèrcuntèr il mei. ./. B. 115.
— 79 —
Contredgias richas da god quii sottrati ne da terriblas
dia liinrs. ne da grandas fradaglias. vii. 206.
\ aulir ed urè. acciò \ "iis min vegnas in tentazioni II
spiert ais bain prompt, nm la charn ais dehla. Menni,
Mali. 16, 41.
Perché la terra, chi assona la pioggia, chi cromia sttvenz
sur ella, e prodiìa plauntas i'itilas. artschaiva la hened i e z i u n
da Dien. Mo schVIla porta spinas e chardtiiis. BChi ais ella
iniertila ed ardainta alla ma ledicziun. e sia fin ais, da
unir arsa. Menni, Hébr. ti. 7-8.
;- Qg Propodt « 1 ti 1 1 vair Christian doss esser da contili. Guincbir "1
mal à far '1 boen Trova». 107.
Guerras e pascli, foms & ab un danza. Tromm. <V2
Nun duantér ini mieli our d'amidi. L. P. 64.
Qnael chi adeistra sieu figl fo maela vita a sieu ini mieli, e uain
a s'alleerei- d'el auaunt seis amichs. L. P. 264.
L'g b o e n ais contraedi alg m a e I . À: la v i 1 1 a ais cuntredgia alla
mori Uschea ais l*g prua ciintredi alg nosch. & l*g nosch incunter
ale pras. Fschea vezzas tii in tuottas houres dalg hutiseliem, tuottes
diioses dnes à dnès, da las quaelas l'iina ais cuntraedgia à l'otra. L. P. 288 9.
B. Curcna min existan pleds distinte, allura as pò in bgers
cas former substantivs da significaziun contraria enn l'agud
dellas particnlas negativas in- (§ 72. 7 e 73), dis- (§ 67,
10 e § 222 1. e mei- (§ 72. 2 e § 221. In. p. ex.
fortuna disfortuna
mortalited immortalited
scurezza melsgorezza
Cristo ho patieii per ils pchos, un uiist per ils ingusts.
Menni, /. Petr. 3, 18.
Fortuna e disfortuna (mera §75a, priim ex.i
t Tres quel mal dormir in Baselgia vain nianifestada nossa mal-
recognosehengcha vers Dieu. Tromm. 85.
Remarcha 1. Vii l>od druvaiva un per telas fm-maziuns eir la negaziun
nun, uossa as drova qualchevouta n a.
— 80 —
In na-am e ricaun as pò guera fer (in* idea della febrila chatscha
da dollars chi as fo dall' otra vart del Atlantic.
-i I n fideil amidi ais una maschdina da la vitta & da la min-
ni «i ita 1 i taed. L. P. 67.
Quel chi plescha als superiuors suruain perdun da sia min giiistia.
L. P. 182.
§ 76.
Oters pleds da significaziun contraria. PleiN da significaziun contraria
pattn esser na he substantivs, mo eir aggettiva, adverbs, verta e perfin pre-
posiziuns e conjuncziuns, ]>. ex.
a) aggettiva (cunfranta § 221).
bun nosch
diligiaint daschiitel
diir
lana
vegl
li) adverlis.
"inveii
curagiusamaing
timidamaing
perlina
melperiina
pii
maio
sùsom
c) verbs.
giodim
acce] iter
refùsér
dormir
vaglie?
giinér
mangi t
sdrieglèr
dschlér
d)
preposiziuns.
aunz
zieva
avaunt
davous
cun
sainza
sur
suot
e)
conjuncziuns.
aunz cha
zieva cha
causa cha
cumbain cha
l ad onta cha
l schabain eli a
perchè cha >
per motiv cha )
Alla lavur destructiva dell' ova e del ajer s'associeschan auncha duds
frers, i 1 f raid e'1 chod . Il chod d ila tese ha tnots ils corps, e'1 fraid
— 81 —
ih tira dareho inaembei. Trea qnaiata continuanta «lilataziun e
contrae zi un vain la erappa pfaum a plano luocba. BOrvaia rima*. ed in
qiuùatas penetra l'uva, chi. postot cor ella dscheila, aagtiamta pi) grandaa
u pfl pitschnas parta «lei spello. VII, 325.
Chi vnul gal vèr sia vira, la perderò, ma chi perda sia vita
per amor da me. la eh attero. Che gud<><s que al crastiaun. sch'el
guadagneaa tuot il nummi e fess perdita da si" orma? J. li. 123.
Nun bandauner iin ve gì amih. perchè tu min s«-st. scha il nnuv
Barò meglder. ■/. 1>
Annotaziun. Na da confuonder cnls piede «la signifieaziim contraria pan
«(iii'ls chi expriman ideas correlat i vas. que voul dir ideas dallas quélas
l'ima ais iudispensabla per concepir Potrà, scu bap e fi gì, bapsegner
ed al) ii' di, magia ter e scolar, mes-chel e femna. t'n nun po-
di-- dir cha'l bap saja il contrari del figl, il bapsegner l'oppost del abiedi ete.
II. Composiziuns cun pleds independents.
§ 77.
Las composiziuns cun pleds independents (composiziuns
separablas) san bger main numerusas cu quellas cun particu-
las. Un las numna composiziuns separablas perchè sch'ttn
piglia da per ite differente elemaints chi las constitueschan.
allura minchun conserva sia vita e*s preschainta scu un pled
da per sé cun sia egna siirnilicaziun. p. ex.
bap-segner. lavur-di. mamma-duonna. mezza-not. mel-
containt. perda-temp. rampa-testa, simil-or, spavaint-utschels.
vin-ars.
X § 78.
Remarcha I. Tuottas linguas haun la tendenza da transformèr compo-
siziuns separablas in composiziuns inseparablas. Uschè p. ex. il numerel quin-
desch nun ans lascha iingùn dubi in merit a sia composiziun, e tuottùna
scha pigliains da per sieus duos elemaints constitutivs, stovains constatèr cha
l'iin d'els (quin -) nun ho pii iinguna vita da per sé. (^ue ais il cas cun
un grandissem numer da composiziuns, ils elemaints dellas quelas eiran pù
bod amenduos pleds independents. p. ex. :
attenta-maing, ampli-ficher. bain-vgnieu. desch-doch, du-desch. du-plicat,
intera-maing, mar-di. qual-cbosa. quattor-desch, recti-ficher, sai-desch. stupe-
fat, soddis-fat. sui-cidi signi-ficher. tre-desch. tri-mester. tschal-over, tscham-
fòglia. uni-fuorm, var-quaunts etc.
— 82 —
X § 79.
Remarcha 2. La lingua ladina chi ho un grand numer da pleds esters,
contegna natiirelraaing eir bgers substantivs composts esters, pustiit
grecs, scu :
archeologia, archi-tect, all-egoria, a-nomalia. auto-nom, a-mnestia, apo-
strof. apo-teca, bacterio-logia, biblio-teca, calli-grafia, chir-urg, cripto-gam,
dactilo-grafia, demo-crat. dem-agog. di-6zesa, en-ciclo-pedia, eco-nomia, epi-
scopat. ev-angeli, filo-sofia, foto-graf, filo-logia, fanero-gam. fono-graf,
grammo-fon, geo-meter, geo-grafia, geo-logia, kilo-grani, hecto-grafer. lexico-
graf. micro-scop, metro-polis, orto-dox, orto-grafia, par-evia, par-ochia. par-
allelo-gram, pato-logia. proto-col. poli-gamia, sim-patia, sim-fonia, sin-oda.
Steno-Grafia, stereo-metria, tele-scop, tele-fon, tele-graf, tri-gono-metria. etc.
(pleds grecs),
ard-offel, bras-tuoch, giun-ker. land-amma, lan-gegher, ris-pli, BCrip-
tisch, zinn-giesser. (pleds tudais-chs),
fram-massun, garde-roba, vis-avi, (pleds frances),
bella-donna, fa-legnam, ferro-via, madre-perla, non-obstante, spazza-
chamin, terracotta (pleds i t a 1 i a u n s).
§ 80.
Pleds ibrids. A sun eir bgers substantivs (u oters pleds) curaposts, ils
elemaints constitutivs dels quéls appartegnan a duoa differentas linguas, p. ex. :
auto-mobil (primi elemaint grec, seguond latin).
historio-graf, deci-meter, centi-meter, milli-meter, (prum elemaint latin,
seguond grec).
La lingua tudais-cha ais particuleraming richa da telas coniposiziuns,
p. ex. Sanitàts-rat, Gymnasial-lehrer, Kaffee-haus, Finanz-beamter, f'abrik-
arbeiter, Post-halter, Lokomotiv-fuhrer, Schul-haus, Kirchen-diener, etc. etc.
(priim elemaint ester. seguond tudais-ch).
Gerichts-pràsident, Zoll-direktor, Haus-regel, Bei-namen, Handels-schule,
Ober-realschule, Gemeinde-schreiber, Adler-nase, Schnupf-tabak, Ess-tisch,
etc. etc. (prum elemaint tudais-ch. seguond ester).
Un nomna telas composiziuns pleds ibrids ucomposiziuns
ibrida s.
§ 81.
Scha nus ans limitains a trotter be quels substantivs
composts separabels, ils elemaints dels quels as laschan da
minchun facilmaing- discerner, allura podains differenzièr las
quatter classas segua intas:
- 83
l. Su bstant i s s
compost s e un Un veri» . bcu :
il battacour
il reiulaquint
il batta fo
il rumpatesta
il biitsehamaun
il g-chodalet
il levatela
il 8fendabluozchers
il paraglQscb
il spargnaiadias
il paraplOi
il >pavaiututsel
il parasaetta
il spordsehamaun
il pa rasoi
il sqaassacoa
il paravent
il stiamaun
il passatemp
il taglialaina
il perd&temp
il tagliapeidr&S
il pichalain
il tegnacudeschs
il pie haj iurta
il tirabusehun
il portachartas
il tirastiveK
il portafogl
e. u. i.
Ella eet. ma na daffat sainza battacour. Pallioppi. Ors 39.
t'"na vouta ho el (Marche* Colasi) d*avair schluppettò ad un taglia-
laina la pipa our d'buocha. IV, 93.
A Realta ais un fanius institut per spargnafadias e melvivaints.
IV. 53.
La feiTOvia del Gotthard fuorma hozindi il spordsehamaun traunter
il siid e'1 nord. IV. 38.
Il magliaglieud Pr. Oud. 27
Il pizzamort fugit davent in tuona prescha. Pr. Cttd. 32.
E. B. Ma inua ais la monaida della scommissa e meis portafogl
cullas otras bancanntas? (§ 83). Barbimi, Scom. 14.
Una gluschetta d'not ardaiva davous un paraglusch verd. Pr.Cud.3b.
Remarcha 1 . Tuots ils substantivs compost» cun un verb sun masculins.
Remarcha 2. Eir il pled terratrembel appertegna a quaista classa,
bp ch-il sultstantiv as chatta co al cumanzamaint, ed il verb (tremulare)
alla fin. Ils vegls trattaivan il seguond elemaint scu un aggettiv. e scri-
vaivan terra trimbla.
E dandettómaing es gnieu un grand terratrembel, cha la funda-
mainta della preschun squasset. Menni, Act. 16, 26.
84
f Pìt subittamaing es gnieu.una granda terra trini bla da sort che
ls f undamains de la praschun s'asthquasseuan. Bijrun, Act. 16, 26.
Et uain ad esser terra trimbla in inminchia Ice. Bifrun. Marc 12,8.
§ 82.
2. Substantivs composts cun un aggettiv, ad-
verb u particip:
il bainesser
il bainpensant
il bainstadi, È. B.
la bainvuglientsclia
il bapnos
il bassuftìziel
il bassvainter
il grand-sacenlot
la maduonna
il melcontaint
il melfat
il melfattur
la melora
la melscortentscha
il meltrattamaint
la melvuglientscha
il mezdì
la mezzanot
il Monsigaur
la risch cotschna
la risch melna
la salvaguardia
il salvcondiit
il similor
la vanagloria
il vinars
e. u. i.
Tuots ils sacerdots des Gudevs dovaivan esser dalla schiatta da Levi,
ed il priim da quels eira il g r a n d - s a e e r d o t. J. B. 35.
EB. Il nouv catechismus catholic ad adover dellas scoulas d'Engiadina
Bassa fiit tradtit dal Pater Theodoricus per ordinaziun da Monsignur
Schmid de Griineck, ovais-ch da Coirà. C. C. 1910.
Scu cha tar ils umauns tuot il b a i n s t è r d'un povel dependa il pu
da tuot dalla classa, chi lavura, uschè eir tar ils aviòls. VII. 270.
Dieu ho surdò ils melfattuors in maun della giistizia. Pr. Cud. 36.
Il bainesser del umaun sto in intima relaziun cui god. VII, 206.
Vaschella da terracotta (mera § 79) as stu drovèr cun iirecauziun
contgnand la vermisch bain sovenz plom. VII, 325.
Gloria a Dieu nellas otezzas, pèsch sitn terra, e bainplaschair
yi als crastiauns. J. B. 85.
Piglia tu, mieu g&lanthom, tieus 700 francs chattós. IV, 101.
La risch del aconit ho quasi la fuorma d'iina pitschna risch melna.
V, 199.
— 85 —
La belladonna (mera >. 79) ais Una plaunta fieli velenusa. V, 190.
i ontadins gudizitu p iatereec han per temp, càa la grusaida e'1 iriop
nini pigliali il su rama un siilla- pas-chiira-;. V. 197.
f K. li Che ais l'apternitat '.' l*ais una -taila fixa, la cua dalla
«piala sa stenda in infìnituin. Abysi 1. 9.
A lo ais fiit trami» un Sa l ve o n il li t Duehiel.
L"2 quel min pudaiva ewer pu formel. Travet*. MùB 388 390.
E. B. Es ipiai d'vantà per far viadi. u per timplir con Vin ars. odex
otras bavrondas, oder sco mala vitta Mera fan. per fumar Tabak? Troiani. 112'
B3.
:;. Substantivs eomposts run iin oter sub stan-
ti? sai ii za p re posiziun:
il bapsegoer il hit' Bgiarbeder
il colonel-tenent il luf tscherver
il conli'.li la mamniadiuinna
ii Slfier la nnscnpigoa
la tluor dancler la riseli malato
il lavorili e. u. i.
Attende dimena a vus stess ed a trotta la scossa, la quela vus arate
da pasenentér, perchè eau sé cha zieva mia partenza gnaron lufs sgiar-
beders traunter vus, ils ipiéls nun schinageron la scossa. J. B. 158.
Dal luf tscherver, ehi eira pustùt da ehesa nel Vallis. nun s'oda
pii nngnotta. VII. 152.
Il luf tscherver rezza sia praja in una lontananza, inua unirmi
iigl umaun nun pò penetrèr. Pr. (nel. 142.
Il capolo del pajais Grisehun ais Coirà. Pr. Ciul. 153.
M amm aduon na . mangia eir tii ! Pr. Oud. 75.
t'n power scrivaunt perdet iin paquet li a ncozede Is da rpiater milli
rainsehs. Pr. Cud. 133.
In immincha sulèr vain do iina brava sclingeda, allura elianto iina
chanzun da C h ala n da M a r z. V, 332.
Il tsehél benign me nun at pina.
Pii greiv cordii li del preschaint. Caderas, Fluors II.
T Ma's parchiurò da l's fòs profèts. quiels chi uignen tiers uus in
nesckimainta da mn-rsas, mu aint dadains sun els lufs sthgiar b edars.
Bi fritti, A/a 7. 7. 15.
Nu duaintain cufdus da la nanna gloergia. Bifrun Gal 5,26.
6
— 86 —
Remarcha 1. Impè da cordoli gniva pu bod dit be doli.
t Fil»; per che haest fat à nus in aquella guisa? Vhè tes bab à eau
hauiand grand d o e 1 i scherchieuan tè. Bifrun Lue. 2. 48.
Remarcha 2. A quaista classa appertegnan quatter noms dels dis dell' eivna :
l'indeschdì = dì della gl'Ina,
mardì == dì del Mars (dieu della guerra),
merculdì = dì del Mercur (dieu del commerzi),
vonderdì = dì della Venere u Venus (deessa della bellezza).
Remarcha 3. Una tripla composiziun avains in utschè-mez-mur,
inua duos substantivs sun colliós cun ttn aggettiv.
Durante cha nus ans inchambiierlains siin via planiva, svoula l'utschè-
mez-mur francamaing traunter our las manzinas d'un bos-ch. V, 222.
§ 84.
4. Substantivs colhos cun oters substantivs tres pre-
posi z i u ne.
Quaista classa ais fieli numerosa. A min sarò aduna faci]
da dir sena que as tratta propriamaing d'un substdiitiv com-
post u scha'l seguond substantiv nun ais be iin attribuì del
prum. L'ortografia nun ais tuottaffat conseguenta. In alchuns
cas il substantiv compost vaio scrit in un sulet pled, in oters
avains piiss pleds, per exaimpel:
chadafo, . na: cha da fo,
mailinterra. na: mail' in terra.
mei i"l elio. na: melilchò,
òli d'oliva. na: olidoliva.
Sovenz ans paun guidèc otras linguas; scha la tradueziun
franzesa u taliauna as lascha fer tres iìn sulet pled, u scha
la tradueziun tudais-cha nun as lascha fer tres duos pleds,
podains nus generelmaing dir cha'l substantiv ais propria-
maing un substantiv compost, per exaimpel:
arch in tschèi == are en ciel, arcobaleno, Regenbogen.
bastimaint a vapur = un vapeur, piroscafo, Dampfschiff.
diesa dad orfens = orphelinat, orfanotrotìo, Waisenhaus.
fazzol da ► nes = mouchoir, fazzoletto, Tascbentuch.
òss d'elefant = ivoire, avorio, Elfenbein.
mo:
il L'hau!) ilei cliantunais = le chien du vuisin.
der Hund des Xac libare.
il cane del vicino,
il tet della baselgia = le toit de Téglise,
das Dach der Kirche.
il tetto della chiesa.
§ 85.
Las preposiziuns chi servan il pii sovenz a la formaziun
da ijiiaista classa da substantivs composts, sun:
a ) a
basti maint a vapur
chanzun a quatter vuschs
b ) in
ardi in tschèl
fo in pigna
mailinterra
mei i"l elio
e) da
capo d'ovra (§ 79)
ehamischa da not
charn dpiierch
clev d'ara
cloter da miirs
cudesch da lectura
minchiiletta d'utuon
chapè a trais pizs
s-chel' a lindorna
mei i'1 fio
mei rlas lisiiras
òv in painch
spech in gramma
mulin da caffè
schaiba da tir
sei da crap
streda d'fier
taila d'aragnun
verm da saida
e. n. i.
e. u. 1.
e. u. ì.
Taunt ils manchs, cu las fòglias e las rischs della flur d'eicoria con-
tegnan un lat amar, chi tacha e vain drovò per masdina cunter mèi i ? l
fio (mei il fio) ed il bass vain ter. Vili. 184.
8(in parts del corp expostas al squitsch vain la pel superiura pu
grossa, uschè cha's fuorman las diiritschas siils mauns e*ls ogls d ? giat
siils peis. VII, 287.
Remarcha 1. Tscherts scriptuors ladins scrivan mei il cho, mei
il fio, fumpigna, chedeomun, batterdogl etc. Per la clarezza
*6
della lingua aise tuottiina preferabel da metter mei i'1 eh o, mei i'1 fio, fo
in pigna, che d'eomun, batter d'ògl etc.
E. B. Il eh ed comii n avaiva da vender il prodot emetter ils raps
in chascha. Barblan, Parablas 53.
E. B. In un batterdol stan davant el sulla pianura tschientinilli
sudats. Barblan, Parablas 15.
E. B. Bainschi stovain nus da pruma saira ir in let per spargnar il
saiv da glùm è la seguonda f um pigna; mo non importa, ('hai. 1824,
dun. 9. (E. 0.: il fo in pigna).
Remarcha 2. Per la differenza traunter sa della d'ova e sa dell a
dad ova, magol d'vin e magol da vin etc. cunfrunta S 130 b e
preposi zi un s.
§ 85 bis.
Lectùra.
Nella stuvetta del tagli alaina regnaiva iin priivò bain-
esser. La modesta famiglia s'avaiva allò reunida zieva il di
da lavur, un bun fo in pigna derasaiva un' agreabla chalur
nel ambiaint. Il simpel past eira glivrò e la mammaduonna
reuniva ils pitchens intuorn se per als quintèr Dna parevla,
il bap pigliai va notiers es-cha e battafò per s'impizzèr sa
pupa, la mamma nun cognuschaiva perdatemp ed as met-
taiva sper la gliisch a cumadèr per sieus rumpachotsebas, iin
mattet avaiva chattó un per nusclipignas e partiv' our nu-
schella als oters. Uschè as preparaiva quella famiglia fortii-
neda per passèr agreabelmaing la saira. Vicendevola amur
e bainvuglientscha rendaivan sia reuniun uscliè priiveda.
Ma glieud da lavur nun cognuoscha las sairas lungias cbi
diiran fin m e z z a n o t . Alias nouv solai va il bapsegner
dir il bapnos e la famiglia giaiva al pos. Clio.
§ 86.
Il plural ordinari dels substantivs.
La lingua ladina cognuoseba quatter difi'erents mòds
rcLLiiU'i-s per formér il plural ordinari dels substantivs.
89
1. La p i'i ii randa pari dels substanti va più limi
nel plora] la desinenza -s, sainz' tinjrun" otra mii-
deda, p. ex.
il ciinoz
il culoz
il e u vili
il tix
la fotscli
la giallina
il maun
il mnnt
la nusch
il palazzi
il partieu
la serp
il student
il struzzo
ils clinOzs
ils culozs
il> fiivilis
ils ti XS
las fotschs
las gialli nas
ils mami>
ils munts
las QOSChs
ils palazzis
ils partieus
las serps
ils studente
ils struzzos
Remarcha 1. Ils substantivs composts scrits in un pled piglian un -s
be alla fin. las manimaduonnas, na : mammasduonnas. Sch'els vegnan aerila
ili piiss pleds, allura be il priim substantiv survain l'a; scha'l seguond pled
difi un aggettiv, allur' eir el survain l's.
il battalo
la chadafo
il tilfier
la raammaduonna
il melfattnr
il rendaquint
Tarch in tschèl
la diesa dad orfens
il fazzol da nes
il fìl dlier
il mei i"l clid
la nev a vela
ils battafos
las chadafós
ils filfiers (a ils lils d'fier)
las mammaduonnas
ils melfattuors
(Bifrun: maels fattuorsj
ils rendaquint-.
ils archs in tschèl
laa chesas dad orfens
ils fazzols da nes
ils fils d'fier
ils mels i'1 cho
las nevs a vela
90
la riseli melna las rischs melnas
(la rischmelna las rischmelnas)
la s-chel' a lindorna las s-chelas a lindorna
D'inviern il nudrimaint dels chamuotschs consista da piastra, da bar-
bai d'buoch e da fruonzla. Ili, 106.
Xoss iierts prodiian prinzipelmaing salata, spinatsch, rovas, risch-
melnas, ronas, mangiet, verzas, cardifiols ed arvaglia. III. 92.
Las vias d'fier e'is bastimaints a vapur medicseban hoz in
di il trafile universel, portand benestanza e civilisaziun in tuots ils pajais.
VII, 320.
f El es araschunó cu l's m a e 1 s f a 1 1 u o r s. Bifrun, Marc. 15, 28.
Remarcha 2. Nels pleds chi glivran cun -x e -z, l's del plural min
vain pronunzio separedamaing, da maniera eba nun ais iingiina differenza
per l'uraglia traunter culòz e culozs, indriz ed indrizs, maz e
mazs, fix e fixs etc. e ch'iin pò dir ch'iin plural distraci esista be siil
palperi.
X Remarcha 3. Per la formaziun del plural ils vegls scriptuors mu-
daivan sovenz la desinenza -a dels substantivs ed aggettivs in e. (^uaista
mtideda correspuonda aunch' hoz in di alla pronunzia.
f Tuottes choses sun posibles tiers dieu. Bijrun, Mare. 10, 27.
L<1s bunnas choses sun da principi creaedas per l's trans, ascheia
eir las maelas per l's maels. L. P. 339.
Nus t'aruuain da bun cour, che ttl voeglias cun tia grada à nus in
aquelles guises der da baiuer & da mangiaer, che • nus allotraes nu
duainten ne dischgraciós ne dischlaschòs. T. 10.
§ 87.
2. Glivra il su b stanti T già nel singular cun s,
schi nun survain el nel plural ungiin' otra desi-
nenza, p. ex.:
l'abils
il cas
il eros
il mess
il nes
l'omnibus
l'oss
ils abiis
ils cas
ils eros
ils mess
ils nes
ils omnibus
ils oss
91
il pajais
il T;
il spargnafadias
il >pavaintutsehel>
il tagliapeidras
ils pajais
ils tass
La
preziusa:
ila spargnafadias
ils spavaintatschete
ite tagliapeidras
buna duonna avaiva auncha qualche cliniizs d'or e custaivlas peidras
Da quaistas daiva ella da temj» in temp al vegl servitili- per las
vender in ptjaifl esters. Palliopj,
Sur la granda part dels pass da inuntagna enittan oonstnittas plaun
a plaun bellas, cmnmodas stredas. VII, 180.
Il tscbervè vain pr..tPt date och oss della creppa, e la fatscha <-..n-
ròta da quatt«rdesi-h iis< VII, 27").
f Sun que ven d'Svizers duo» M
Per accorder, schia fer as padés,
Las I>ias cun Tirò < astellan,
Ma lavuretten tuot in vatin. Trovar*, Mu$ 605 — 608.
| S8.
3. Ila substanti v s, ehiglirran nel si ulular e un
-è accentuò, sorvegliai! nel plural la desinenza -ls e
perdan l'accent. p. ex.:
Tagnè
ils agnels
l"anè
ils anels
il caffè
ils caffè! s i u caffèsj
il canapè
ils canapels
il chapè
ite chapels
il chastè
ils .chastels
il marte
ils martels
il purschè
ils purschels
il quadre
ils quadrels
il rastr
ils rastels
il sagè
ils sagels
il standschè
ils standschels
il trapè
ils trapels
il vdè
ils vdels
Oters pleds as cliattan nel § 40.
— 92 —
Our dalla boglia del bes-ch vegliai) fattas cordati da già e cordas. per
metter suls fila del s. Ili, 102.
Maria undschet ils peis da Gesù, e'is siijantet cun sieus chavels.
Menni, Joh. 12, 3.
Tar nus serva il lat dellas nuorsas be per lattenter ils agnols. Ili, 102.
Ils alimeris as multiplichan fermamaing; un let da dudesch purschels
non ais unguna rarited. Ili, 106.
Scu cha'l liun vain nomno il raig dellas bestias in generel, schi ais
Pania il raig dels utschels. VII, 257.
Aluntanescha da nossa patria las anguoschas della guerra, ils flagels
della charostia, e'is raels auncha pù grands dell' incredulited e della super-
stiziun. Lit. 212.
| H9.
Excepziun da quaista regia, fami:
l'autodafé ils autodafès
il caffè (nel senso „Kaffeehaus") ils caffès
il elisene ils clischès
il comitè ils comitès
il \)v ils peis (mera § 93)
X § 90.
a) L'è nels substantivs del § 88 nun ais propriamaing iina part della
desinenza del plural, mo appertegna al tschep ; pù bod ils singulars eiran
agnel (agnigl), chastel, vdel (vdigl, uidilg), vi lont schei etc.
Dal punct da vista piiramaing istorie fiiss que dimena pù correct da dir
cha quels substantivs hegian iin plural regulér, ma un singular irre-
gulér, siami ch'in quaist ultim l'I del tschep saja crudo.
E. B. f L's vegls haun denota l'yeternitat tras un scabel, oder sopgia,
chi manieva l'a'tern paus. Abi/ss 13.
f Et h;e uis cura che l'g a g n i 1 g ho auiert su iin dels s e g e 1 s, à
hee udieu iin dals quater alimeris, dschàt sco ima uusth d'un thun : Vitten
& uaia. Bijrun. Apoc, 6,1. Chastilg. Bifrnn, Lue. o, 17.
Et cura ohe bauet auiert l'g seguond sagilg, schi hae eau udieu l'g
seguond alimeri, dschant : VittS & uaia. Bifrun, Apoc. 6, 3.
Et Petrus uezet l'g schil auert & gniand giù à se iin schert uaschilg,
sco iin grad linzai, lio insemmel cun quater pizs. Bifrun, Act. 10, 11.
Ad aquegli chi seza ilg thrun & alg agnilg la bendisebun, & l'hunur,
& la gloergfa, & la pnsaunza saimper & saimper mae. Bifr., Apoc. 5, 13.
— 93 —
L'g seguond alimeri era sumgiaunt ad lini uidilg. Bifrxn. Apoc. 4,7.
K. B. Perche Jesus haveiva guarì blers : tal chia tuots qoeifl chi
haveivan qualchia flagell s'chatschavan vi prò el, per il tuchar. Vuiptu»
d Berta, Marc. 3, 10.
In quaista vira non l'po chiatter ungiiin scalici stabel. Aln/ss. 14.
b) Il tschep dels substantivs nomnós nel § 89 nun contegna (juel 1, els
seguan dimena la regia generela del § 86. Ma eir caffè, (nel senso
„Kaffce u ), canapè e trapè nun haun ungiin 1 in lur tschep; be l'exaimpel
da lur nuraerus frers ils haun indiits a's orner nel plora] cun quaista
penna estra. Il t è nun vain druvò nel plural
§ 91.
4. Substantivs chi glivran nel s iugular cun
-UT, ìiiudan quaista terni i iia/iun nel plural in -uors.
.('Ir. § 12.").)
la elialur las chaluors
il debitur ils debituors
il doctur ils doctuors
la llur las tluors
Finspeetur ils inspectuors
il pastur ils pastuors
il signur ils signuors
e. u. i.
Sajas factuors del pled, e na be audituors. J. B. 102.
Vus essas noschs conf ortaduors. J. B. 83.
Herodes convochet ils principels sacerdots e dottuors della ledscha
e s'informet dad els, inua Cristo hegia da nascher. J. B. 87.
Eau nun sun gnieu per clamèr ils giists, dimpersè ils pchaduors
alla conversimi del cour. Menni, Lue. 5, 32.
Bgers guadagnan bain iina bella munaida scu impiegòs nels hotels ;
ma fluida la lavur, nun voglian els pii s'occupcr cullas lavuors pii
stentusas dell' agricultura. VII, 183.
Dall' onur del servezzan militèr sun exclus tuots ils Svizzers, chi
haun pers lur onuors e lur drets civics causa acziuns criminelas. VII, 185.
Nus stovains preservar l'uraglia da fraduors. VII, 285.
L'allevamaint da muaglia ais in nossa patria la prinzipela occupa/ iun
dels a gricultuors. VII, 234.
— 94 —
-J- Ils (= in ils) dauous dia uignen a gnir sthgiamgiaduors. Bifr.,
2. Peti: 3, 3.
Perduna a nus nos dbits, sco eir nus pardunain à nos debitaduors. '/'.
Et l's pastuors uaglieuan in aquella proepia cuntredgia, faschand
la guardgia d'not a lur muaglia. Bifruu. Lia-, 2, 8.
E. B. Che dalet aise à tschantar tot seis bain in ambitiusas honuors?
Ab //ss 47.
In que temp l'Arciduca da d'Oesterich
Cumaintza à pratichier per imminchia Vich,
Cun trameter seis Ambaschiaduors
Et eir tres oter bun factuors. Trarers. 31iis lfil — 164.
Remarcha. Qu'aìstS substantivs vegnan però eir qualvoutas druvós cui
plural regulèr.
Nels ultims dis gnaron imposturs cun giamgias. Menni, 2 Petr. 3, 3.
Do'ns assaimper pii dalet e forza a realizèr ils buns impissamaints
e las bunas resoluziuns pigledas avaunt tieu conspett, acciò cha nus nun
sajans smanchuoss auditurs da tieu pled, dimpersè vairs facturs da
quel. Ut. 17.
Eir nellas Trais Lias comparittan duos am baschadu rs. Merini,
Salnz 30.
11 congross chattet la dumanda dels predicaturs giista. Menni,
Sa/,,: !».
§ 92.
Ex e e p zi un da quaista regia faun:
il lìquor (u liquor) ils liquors (na liquuors)
il pur ils purs
il tur ils turs
Tur ils urs
Remarcha. Al plural in -uors (u -urs) nun correspuonda adiina
iin singular in -ur. Bgeras voutas existan duos fuormas differentas nel
singular, l'iina deriveda dal nominativ latin, Potrà dal accusativ latin. Al
plural pastuors correspuondan p. ex. ils duos singulars paster e pastur,
a pchaduors: pchadur e pcheder, a debituors debitur e debiteder.
Dasper la fuorma originaria del plural in -uors exista però hozindi generel-
maing eir il plural correspondent alla fuorma del singular deriveda dal
nominativ latin, uschè ch'avains eir duos plurals, e cha'ls respectivs sub-
stantivs paun uossa per il pii esser classifichòs culs pleds del § 52, cun
quaista differenza però, cha tuottas duos fuormas resultali dal svilup natun'l
— 95 —
della lingua, intaunt cha nel péragraf precito Pana dellas faormna ais aduna
da formaziun moderna ed artitìciela. Confronta $ 125.
§ 93.
Un plural ir regni Tt, u aper la fuorma regolerà eir una irregu-
lèra haun ils pleds:
chavagl chavals
duonna ilunnauns duonnas
hom honiens
homet homenets homet<
houiin homenins homins
matta mattauns mattas
pè peifi *
sour >ruors aoon
Maria sezzaiva ale j>eis da Gesù e tadlaiva sieu pled. •/. B 117.
Ongfin da quels homens. chi eiran stos invid<K nun vain a sagér
mieu past. Menni. Lue. 14. 24.
11 chavagl ais un fidel cumpagn del hom. III. 72.
Che fess bain noss' Engiadina cun sieu trafile e si' industria d'hoz
in di sainza chavals? Ili, 73.
E. B. Ils homenets dschaivan aduna he _--sss. ..** Barbimi,
Parabìas 11.
f Hummens & dunauns Bifrun. Act. 22,4.
Tu ist henedida traunter las dunauns. Bifrun. Lue. 1,28.
La sabgiènscha ais zuond da lcensch da la superffgia, e dalg ingian,
e l's hummens manznedars nun vegnen à fa^r mentiun da quella. L. P. 137.
L'g filg delg hum es gnieu par scherchièr 4 saluèr aque chi era
pers. Bifrun, late. 19, 10.
Par l'g uaira ch'eau dich à uus, che ùngimi min es, quel chi hegia
abandunò la diesa, ù l's f rars, ù las s o r u o r s . ù bah, ti mamma, ù muglièr
ù infauns, ù posesschiuns par mia chiaschun. & dalg euansreli. chi nu uigna
ad arschaiuer schient uuotes taunt, huossa in aquaist tijmp chiesa, à frars,
& soruors, & mamauns, & infauns et poseschiuns cun persecutiuns. à
ilg tijmp chi es da gnir la uitta eterna. Bifrun, Marc. 10, 29—30.
Sainza d'inora munt' el a eh a vai g
Et quella noat passet (Tmbratfg. Traver*. Mu» 75.
Chiava li. Trarers. Jos. 760.
— 96 —
X § 94.
In cudeschs vegls chattains auncha las irregulariteds aeguaintas >
a) ils subatantivs (ed aggettiva), chi glivran cun -aint u -aunt perdaivan
il t finel nel plural, p. ex. cu mandamains. Trai:, Jos. 371.
f Aquaist es méa cu m and amai nt che uua s'daias amér liunlioter
traunter per, suainter sco eau ha; amò uus. Bifrun, Joh. 15, 12.
Schi uus gnis a saluèr mes cumandam ains schi gnis ad arumagniar
in la mia baìuuglijnscha, suainter sco er eau bue saluo l's cumandamains
da mès bah, & arumang in sia bainuuglijnscha. Bifrun, Joh. 15. 10.
Uus isches cittadins culs saencs insemmel , mtìrós sur l'g
fundamaint dels apostels & dals profets. Bifrim, Eph. 2, 20.
Et subittamaing es gnieu una granda terra trimbla da sort che l's
fumi amai ns de la praschun s'asthquasseuan. Bifrun, Ad. 16,26.
Htiidgia che tii possas apreschantèr te d'ues à dieu, un lauuraint
appruo, chi uu saia da s' truppagièr. Bifrun, 2. Tini. 2, 15.
Schert eau arou er tè uaira cumpaiina, agiiida aquellas, quelas chi
hafl cubatieu ilg (= in il) euangeli cun me & er cu Clemente insemmel, &
culs Otero mès cumpagnius lauurains. Bifrun, Phil. 4,3.
Serviaint. Bifrun, Eph. 2. — Serviains. Bifrun, Som. 13.
In fauna. Bifrun, Eph. 4,14. — Po sauna. Bifrun, Rom. 15,1.
Pr e a eh ai ns. Bifrun, 2. Cor. 10,11. — T or m ains. Abi/ss 15.
Do a'Ia eir chiara et chiawals et e 1 a f a n s
Par cundur alg bap, dunauns et infauns. Travers, Jos. 760 — 761.
b) ils substantivs (ed aggettiva) chi glivran cun e u k survgnivan nel
l»lural qualvoutaa x.
f Aquel chi favella cun launguaick nù es inclijt. Bifrun, 1. Cor. 14. 4.
L's 1 a u n g u a x uignè a pusser. Bifrun, 1. Cor. 13, 8.
Et cura che uain à gnir l'g filg delg hum in sia gloergia. & tuots
saenx aungels cun el, alhura uain el à sèr siilg siz della sia gloergia, &
uignen à gnir araapóa auant el tuots l's jiouels. Bifrun, Matt. 25, 31.
Huossa ès appalantò à stes sainx apostels, & profets très l'g spiert,
chels paiauns sajà herteuels. Bifrun, Eph. 3, 5.
§ 95.
IM'iss substantivs ex i stan he nel s iugular,
< » t e r s b e nel plural.
1. B e un s i n g u ] a r li a u n :
a ) La piì part dels noms propris, scu P est alò zzi , Dante,
97 —
laSvizzra, laTurgovia, ZQrig, ti Reno, il Bernina,
il Lej da Segl, etc.
Remarcha 1. In plural haun ils noms propria I"' -ch'ini voul designer
piissas persunas ilei istess nom formami lina schiatta u una famiglia, scu :
La pfi part dels Gillis san vschins daZuoz; ils Bosios haun fundò im-
portantas intrapraiaas imlustrielas in Italia; pass Sprechers haun occupò
importantas plazzas in nos pajais; ils Pestalozzis eiran originariamaing
(ina schiatta italianità : — u sonila nom propri vain druvò scu nom ap-
pellativ. scu: Llstorgia cognuoscha piiss Wilhelm Tells. na a tuots nun
ais que reuschieu da liberer lur pajais per aduna dall' oppressiun d'ini in-
gusta regenza.
Remarcha 2. Ils noms da persuna vegnan qualche vouta eir druvòs
nel plural per designer piissas persunas chi nun fuorman iina famiglia u
una schiatta, p. ex.: Il magister ho in classa quatter Oorschlas e trais
Gi a che ras. Nel battaglimi 93 futtans in 17 Andreas.
Remarcha 3. Seha'l nom propri stess designescha lina collecziun. scili
ais el naturelmaiiig un plural, scu ils Stedis Cnieus dell'America del Nord,
ils L e j s della Pommerania, 1 a s A n t i 1 1 a s , 1 a s Alpa, l a s P i r e n e a s etc.
§ 96.
hi La pii part dels noms abstract*, scu :
a charited
a chimica
a collera
a compaschhm
a eretta
'egualited
"electricited
'increschentiìna
'independenza
1 liberalismo
a misericordia
a misiergia
la mort
la naturalisaziuu
Tomnipotenza
l'ospitalited
la pazienza
la pèsch
la sandet
la sentimentalited
il socialismo
la sumgentscha
la temerited
la verguogna
e. u. ì.
Scha nus dschains cha nus hegians comuniun cun Gesù, e chami-
nains nella s-churdum, schi mentins nus e nun agins suainter la vardet.
J. B. 169.
— 98 —
Sajas diligiaints in user ospitali t ed. Menni. Boni. 12. 14.
Gretta, spraunza, charited, quaistas trais; mo la pu grand»
da quella* ais la charited. Menni, 1. Cor. 13, 13.
11 friit del spiert ais charited, algrezcha, pósch, pazienza,
benigniteli, bunt ed, fidelted,bandusezza, abstinenza. Menni.
Gal. 6, 22-23.
Bgers oters però existan eir nel j)lural, scu :
ils bsogns las oraziuns
ils impìssaraaints las scienzas
las impromissiuns las sedutas
las iflstrucziuns ils strapatschs
las malattias ils tschantamaints
las manzognas las vardets
las occasiuns las virtuds
e. u. i..
La Ledscha fiit deda per causa dellas trangressiuns. Menni,
Gal. 3. 19.
Mo eau's lod, frers, cha vus s*algordais da me in ogni riguard, e
salvata las instrucziuns eh 'eau's he do. Menni, 1. ('or. 11,2.
Porte avaunt a Dieu voss bsogns in oraziuns e supplicaziuns.
Menni, Phil. 4, 6<
§ 97.
e) Bgers noms collectivs, scu:
la cristanted
la glieud
la marmaglia (mera § 106, rem. 2)
la marocca
la riizcha
la sulvaschina
rumanited
e. u. i.
La pii part però haun un plural, scu
l'armeda las armedas
il cussagl ils cussagls
— 99 —
la freja (del- pe8cl - las frejas
la Daziai) las nazinns
il pflvel ils pflvels
e. u. i.
Glieud. chi crida bger, ìndeblescha sieus ògls, als pigliami l'umiiiited
ria. VII, 281.
Iilind la s ni va s eh in a la vusch dell' aivla. sieu giah terribel,
tschercha ella con snnizi da'» salvér tres la fiigia. VII, 258.
Tuot què vns volais, cha la glieud fatscha a vus, qnè fé eir vii- ad
el<. Menni, Matt. 7. 12.
Ovazuns desdriian sovenz la freja. — Durante il tenip dellas frejas.
enr cha la forella nun ho pii sia solita tiinidited e prudenza, ais la pas-cha
proibida. VII. 264.
E. B. Da trota ils pòvels celts eiran ils Elveziers ils piti robusts
e valorus. V, 10.
Il- chaniuotschs vivan in trops da tschinch fin vainch chos. 111,106.
Abraham eira rich in scossas. ./. B.. 7.
Tres te saron benedidas tuottas las naziuns della terra. -/. />.. 7.
Remarcha. Ils aggettivs, pronoms e verbs, chi as refereschan ad un DOm
collectiv da persunas. nel singular vegnan qualvoutas miss nel plural.
Gesù as faiva pcho del pò rei, perche els eiran tormentós e dis-
pers scu nuorsas sainza pastur. .7. B., 91.
Quaist pòvel m'onura culs leivs, ma lur cour ais dalontsch da me.
J. B., 105.
La glieud gudichan be zieva l'apparenzia. Pr. Cnd.. 67.
Avaunt piiss ans ima compagnia da giuvens Svizzers fettan un
viedi nellas muntagnia9 nel stiri da lur patria. Pr. Cud., 60.
Guardè da non iiser vossa giistia davaunt la glieud, per esser vis
dad els: uschiglò nun avais alcbiin premi tiers vos Bap in tschel. Menni,
Moti. 6, 1.
Chi ais quel fidel e prudaint factur, cha'l patrun metta sur sia ser-
vitili!, per als der a dret temp lur porziun da spaisa? Mtnni, Lite. 12, 42.
Champell avess stovieu succomber alla violenza, scha la maggioranza
dels vschins nun l'avessan pigliò suot lur protecziun. Menni, Saluz, 17.
Ah! quella povra glieud haun granda fam e said e 8 un fich
st aunge ls. Pallioppi, órs, 4.
f Tuot aqué dime che uus uulais che fatsthen à uus la l i e u d -,
uschia er uus faschè ad els. Bifrun, Matt. 7, 12.
— 100 —
§ 98.
d) Quasi tuots noms materiels. scu:
l'ajer l'or
l'alcohol il painch
l'argient il pioni
l'eter il sei
il fier la tschaira
il fosfor il zin
il lat il zuorpel
e. u. i.
L'or ais pii lam cu l'argient, l'aram e'1 fier. ma pii diir cu
pioni e zin. VII, 321.
A cumanzet a piover fi) e zuorpel. J. B.. 9.
Nel mulin vzains duos chaschas, l'iina inua il graun vain miet, l'otrft
eli i artschaiva la farina. II, 121.
Sena giodains alimaints chi contegnan casein u albumin, grass,
ziicher, ova e sei, scu'l lat, schi ais nossa nudritura buna e norniela.
VII, 288.
Remarcha. Sch'iin drova iin noni da tnateriel nel plural, allora nun
designoscha el pii in generel tuot la materia, ma differentas spezchas, scu
sels d'ingrasch, u el designescha oggets consistents our dalla respectiva
materia, scu ils f iers (Fìisenteile. Eisenstiicke).
§ 99.
2. Il 8 substanti ve seguaints vegnan generel-
maing druvós be nel plural:
las accidenzas ils contuorns
las actas ils cuols
las annalas las fattezzas
ils antipods las linanzas
las ardschentadiiras ils fradgliunzs
ils babuns las glimadiiras
i ir a ) baduclas ils' guvlers
las enallimas (fer) manuete
las chotschas (ir per» las palingornaa
ils connotats las pandectas
— 101 —
ils perdavaunts las repressalias
las personalias tir a) rudellas
i ir a) pichas las scuadiira>
ils preparativa (ir aj smedas
las primizias (feri spilts u spills
ils pulmaints las suottachotschas
ils puorvs las trattativas
las rains las vanzadQras
(salata da) randichel.s i t'eri zambellas
las rasjiaduras e. u. i.
unfrunta eir § 106. Rem. 2. i
Ed eau surpassaiva nel Giudaismo bgers da mia eted in mieu pòvel,
siand eau bger pii zelant per las tradiziuns da mieus babuns. Menni,
dal 1, 14.
Da temp in temp faivan ils Rhàtiers irrupziuns da lur muntagnas nels
ciintuorns dell* Italia superiura. Pr. ('ud. 169.
La muaglia bovina nella vai della Simmen as distingua tres bellas
rattezza*, il corp bain proporzionò, pail alv e cotscben e bellas cornas li-
geras. VII, 142.
Dal ogl da tieus genituors. da tieus fradgliunzs e da tieus
amihs gliischa l'amur e la bainvuglientseha. VII. 279.
Caio ed Abel fettan iin di offertas al Segner: C'ain dals friits da sieus
chanips, Abel dallas primizias da sias scossas. J. lì.. 4,
Arcuntschaints e cun algrezcha ans regorderons alias pr eroga t i v a s .
dellas quèlas nus dvantettan* participevels. IAL 124.
11 iruvernatur concedit qualche dis per quaists preparati vs e get
allura per sieu fat. IV, 34.
f l'us auais udieu che elg es sto dit als p ardauauns: tu nun
t' dajas spargiiirèr: mu eau disch a uus, nu giurò zuond bricha. Bifrun.
Matt. 5, 33-34.
La regina da d'austri uen dals e u f i n s della terra par udir la sabyn-
scha da solomonis. Bifr.. Lue. 11, 31.
Nos babuns haun mangiò la manna ilg deserd. Bifr., Joh. 6, 31.
§ 100.
Significaziuns differentas nel singular e
plural paun avair
— 102 —
.... ,. , . , .... .. (die Brille
1 oglier der Auuenzahn ils oehers { .. .
I die Augenzahne
., m u -i I die Kleider
il pan das 1 neh ils pans {- m . ,
l die I Heller
Non portér nglièrs, sainza consultér ouravaurit l'oeulist. VII, 282.
lls quatter ogliérs, un per vart sur e suot, sun scu fats apposta
per s-charpèr materia* ptì diiras, per exaimpel un tòch d'eharn criija VII, 280.
Rico avaiva aint ils sieus pans da dumengia. Ili, 66.
0n chargia il fain siili cliars ed in pans. e'1 liouv il maina a diesa.
Il, 120.
Remarcha. N o /. z a s nun ho la significaziun d'iin plural, iin pò di-
mena dir indifferentamaing nozza u nozzas per i'istess idea (eine
Hochzeit.)
Il regimila del tschel ais sumgiaunt ad iin raig, chi f.et nozzas a aiea
fii;l: e tramettet sieus serviaints. a claniér ils invidòs alias nozzas: mp
els nun volettan gnir. Meniti. Matt. 22, 2 — 3.
f L'g araginam celestiel es fat inguèl ad ani (S 131) hù araig. i j n <; ì
chi faschet nuotzes (§ 86, rem. 3) a ses filg, i*c ho tramis oura ses fa-
malgs, che clamessen l's inuidòs à Las nuotzes, & els nun uulaiuè gnir.
Bifrtm, Matt. 22, 2—3.
Plural collectiv.
§ 101.
11 plural liu co trattò vain nomilo il plural ordinari.
Bgers substantivs haun però duos plurals, dals quèls l'iui
glivra cun -s (jg§ 86—94), l'oter cun -a (§§ 109—115). Jn
té! eas ils duos plurals haun eir una differenta significaziun.
Quel ehi ho la inorimi del plural ordinari, vain druvò in i'm
senso distri 1) li ti v u separativ, que voul dir ch'el do
lina pii grand* importanza als singuls individuos u oggets chi
constitueschan la pluralited, intaunt cha*l plural in -a vain
be druvò in iin senso collectiv. que voul dir cha sainza
bàdér als singuls individuos u oggets, el considerescha be la
collecziun scu ttMa e*s ret'erescha a tuot la classa. Il plural
separativ ais sovenz colliò cun iin mimerei.
§ 102.
Sch'eau di per exaimpel :
_ I >n< »-i fogliati melila-; crudettan già dal ti<_'l sul Baio della giuvna
tschanteda siil baanch e La svagliettan da nens bCdudù
allora Btdgl ead avair olwervò mincha foglia, e qoe ch'eau di dallas
duo8 fdglias crudedas giò nun fiì^s il ras per taot la classa: fòglia.
Al incunter, cur eh'eau fatsch un' observaziun mot generela, m'inserv
dal pi tirai eollectiv:
„I>*utuon la foglia cromia dalla boa-dia*.
Similmaing dscharò fin : Quaist pur ho set ni u a gls b o rins in stalla",
perchè el cognuoscha minchiin e s'occupa da minchiui separedamaing.
Ma fin nun dscharò brich : „Tar ils muajjls bovili s appertegnan il
bouv e la vacha". dimpersè: Tar la ni u agli a bovina appertegnan il
bou v e la vacha.
§ 103.
Sch'on substantiv ho be iin plural ordinari, allora quaist
pò indifferentamaing esser druvò nel senso distributiv u enllec-
tiv. |». ex.
11 chatscheder ho schluppettò" duos bels c-hamnotschs
(plorai distributivi. Ils e ha muotsc hs sumaglian lidi alias
rhevras (plorai eollectiv). Confronta § 106, rem. l.
Ils pii prossims paraints del chavriòl sun ils tschiervs. IV, 74.
Las muntanellas aman la compagnia e vivan insembel in fa-
miglia, veglias e giuvnas. III. 113.
Considerè ils corvs: els nun semnan, ne tschunehan, els nun ha un
ne chamineda ne «Trailer; e pur Dieu ils nudria. Menni, Lue. 12, 24.
Las v u o 1 p s haun t a n n a s . e ' 1 s u t s e h e 1 s del tsehel g n i e u s :
mo il Figi del crastiaun nun ho. fama el pozza sieu cho. Menni. Mitt. 8, 20
t Las uolps haun farà eia a & l*s utschels delg schil gnieus.
niii'lg filg delg hum nù ho. innua chel apòza sieu chio. Bifrun, Matt. 8,20.
§ 104.
La pii granda part dels substantiv- haun be iin plural
ordinari (ai. bgers haun dasper il plural ordinari i chi
dvainta allora plorai separativi, eir iin plural collecth
be pochs substantivs haun be un plural eollectiv Tei:
— 104
a) l'accia
il chavè
il cudesch
il cuolp
il daint (Zahn)
la fantschella
la fatscha
il frane
la giazetta
l'hom
l'imsura
rinvieni
l'istorgia
la lavina
la mi neh filetta
la muntanella
la muos-cha
il pajais
la persuna
la qualited
la rouda
la schlitta
la spuonda
il talvò
l'uzol
il vdè
las acclas
ils chavels
ils cudeschs
ils cuolps
ils daints
las fantschellas
las fatschas
ils francs
las giazettas
ils homens
las imsiiras
ils invierns
las istorgias
las lavinas
las mincliulettas
las muntanellas
las muos-chas
ils pajais
las persunas
las qualiteds
las roudas
las schlittas
las spuondas
ils talvòs.
ils uzòls
ils vdels
e. n. i.
Sovenz exista un substantiv collectiv apposta, chi renda superfluo (in
plural collectiv, scu la chavlera, la daintadiira, il muos-cha in etc.
Nellas gianoschas sun 32 d a i n t s , chi nun scrvan be per mas-chòr
la nudritura, anzi gùdan eir a formèr la vusch. VII, 275.
Spaisas e bavrandas fich chodas e fich fraidas sun zuond noscbaivlas
alla daintadiira. VII, 290.
— 105
§ 105.
b) il bes-ch
ils bes-di-
la bes-cha
il bògl
ils bogls
la bòglia
il bos-cli
ils
bos-chs
la bos-clia
il bratsch
ils bratsch-
la bratscha
il crap
ils
craps
la crappa
il famagl
ils
famagls
la famaglia
il fev
ils
fevs
la feva
il lì el-
ils
tìers
la tìerramainta
ila
fradgliunzs
la fradlannza
la iruos-cba
las
fruos-chas
la fruos-chaglia
il gnierv
ils
gnierv>
la gnierva
il lain
ils lains
la laina
il leder
ils leders
la ledramainta
il member
ils
members
la membra
il mobel
ils
mobels
la mobiglia
il muagl
ils
muagls
la muaglia
il mi'ir
ils
niiirs
la muraglia
il nar
ils
nars
la narramainta
l'oss
ils
oss
Fossa
il pair
ils
pairs
la paira
il paster
ils
pastore
la pastriglia
il piz
ils
pizs
la pizza
il punì
ils
poms
la poni ma
il ram
ils
rams
la ramina
il spelili
ils
spelms
la spelma
l'utscliè
ils utschèls
l'utschellaglia
il verni
ils
verms
la vermiglia
f il vierf
ils
vierfs
la verva
il vstieu
ils
vstieus
e. u. i.
la vestimainta
Ils Arabs mazzettan ils famagl 9 eun la speda. J. B. 83.
Gioh avaiva bgera famaglia. J. B. 82.
— 106 —
Fé dimena f r ii t s degns della conversimi del cour. Meniti, ittc.3,8.
Mangia be da quella frutta e da quellas ervas, dallas quèlas tu sest
cun tschertezza, ch'ellas sun mangiablas e hun faun mei. V, 199.
L'intèr sistem della gnierva sumaglia fìch alla rait del telegraf cun
bgeras diramaziuns. Il tschervè correspuonda alla staziun centrela del tele-
graf; il miguogl dellas raìns represainta eir una staziun importanta. Ils
gnierva sun ils fils d'fier del telegraf, e la colliaziun da duos u piiss
gniervs correspuondan ad un biirò secundari. Ali, 278/9.
Il skelet del umaun consista da 250 dss grande e pitschens. VII, 275.
L r ossa serva da pozza e sustegn del corp, al do la fuorma e porta
sias parts lammas. VII, 275.
Eau sun la vit, vus cssas ils ram>. •/. I',.. 131.
Lain sainza r a m m a ais fìch retschercho . V, 209.
Il chalgòr dscliet, ch'el stoglia il priim fer preparér vstieus pii bels
per sia figlia, aunz cu la pndair mner siil chastè. IV, 34.
Sumgiauntamaing eir, cha las duonnas sajan ornedas con iln vstieu
onest. cun tuorp e modestia, na cun tratsclioulas u or u perlas u vesti-
mainta preziusa. Menni, 1. Tim.. 2,9.
f Et siànd ieus oura l's famagls sii las uias. schi haiì els araspo
taùts sco els haù accbiató. Bifrun, Matt. 22, 10.
Il chiaste da Clavenna eira mei furnieu
Et da sia f a maglia zuond spulvrieu. Travers, Mus, 37 — 38.
Brichia cun siti paun uain a uiuer l'g hum, dimperse cun scodiin
uierf da dieu. Bifrun, Lue. 4, 4.
Gni no più tiers ad udy w i e r t ':s .
Eau sun Joseph uoss frer pardieu.
Aquel chia in agipten hauaitz uandieu. Travers, Jos. 72o — 724.
Mu maria cunsalueua tuotta aquaista uerva, la cuschidraint in
sieu cour. Bifrun, Lue. 2, 19.
E. B. f La b o s e h i a cun la graveza da lur f r ii t s chiargiada crescila
deck sii per teis delet. Ella cuverna seis roms cun foelgia per t'far sum-
briva in la pii gronda calur. Ils spelms, sclia bain i sun insensibels ; ta
dan nan, per dar complaina contenteza, milli fontaunas. Abyss, 99.
Il corp spiritual nò vain à bvair bsceng da v e s t i m a i n t a sco V corp
naturai qui in terra. Abyss, III, 114.
Che mùravaglia scha in iin tal crastià vain genera da quella sort ser-
paints; vivras; lutschernas; & autra trida, &horrenda vermiglia? Abyss, 18.
Remarcha. Eir il substantiv char ho duos plurals, chars e charra,
ma la fuorma collectiva nun ho ima significaziun ptiramaing collectiva: iin
— 107 -
pò dir indifferontamaini:: iluos cnars dfainn dna charxa <i*fain ( giurai
collectiv cun aignificaziun separativa). Confronta eir ?• lo:;.
Per mner il fain in talvo s'inserr* fin gencrelmaing da enarra (pi.
collectiv). IHios ehars d'fain cupicliettan siil chaant (pt separativ). Il pur
mnet hoz traja ebarra d'fain in talvò (pi. col!, enn signifìeaziun separativa).
§ 106
e i il daini i Fin_ la dainta
i ti ilaunt i i u (lanuta |
il per la péra
Il pollesch del niaun as DO poster visavì alla dainta. in maniera
dia"! marni sumaglia ad Una zaungia. VII. 276.
Eau he cumpro tschinch péra d'bouvs. •/ /.' . 119.
Remarcha 1. Scli'iin snbstantiv ho be Cui plnral collectiv
i na eir i'ui plorai distribntiv i. allura quaist pò eir gnir druvé
nel senso separativ. |t. ex.:
I>ua dannta (dainta) fiit amputeda al disgrazchò lavuraint (plora)
separativ). La pQ part dellas lavuora dia Fumami eseguescha, nun al fiissan
possiblas, sch'el nun avess dannta (dainta) tanni slisureda (pi. oollectiv).
Remarcha 2. Un tsehert nnmer da snbstantivs existan
exclnsivamaing nella f norma del plural collectiv. els min hann
dimena tin singular. In tèi cas ils pò i'in eir designer seti
sinunlars ieminins collectivs. Istoricamaing exista però (ina
differenza (mera £>; 115 — 117),
Tels snbstantivs snn :
la fruonzla la ri'izcha
la marmaglia la victuaglia
la marocca la vitquergia
la rattatuglia la vivanda
etc.
Staungel dal viedi, as tschantet Gesù sper la fontauna, e sieus disci-
puls gettan intaunt nella citted per cumprèr vivanda. J. B., 100.
In Engiadin' ota, scu eir in otras valledas da circa l'istessa ntezzà,
cognuschains be gods da fruonzla. VII. 211.
Kl cumpret vitquergia nella citted. Pr. (ud. 27.
La glieud giaivan a gara a proveder ils esters cun victuergia.
Pallioppi, Óvs, 8.
— 108 —
f Qusel chi ho duos arassas, cumparta cun aquels chi nun d'ho : &
qinel chi ho uitquergia, fatstha l'g suingiaunt. fìifrim. Lue. 3, 11.
X § 107.
Las expressiuns „plural separativ u distributi v" e „ p 1 u r a 1
colle et iv" vegnan eir druvedas in iin oter senso. La logica disch ch'iin
plural ais colle et iv, scha que chi vain affirmò dalla pluralited, nun ais
il cas per mincha individuo u ogget chi la compuona; al incunter desi-
gnesch' ella un plural scu separativ, scha que chi vain dit dalla plura-
lited, as pò referir eir separedamaing siin tuot ils individuos u oggets chi
la compuonan.
Un exaimpel per iin plural collectiv in quaist senso fiiss : „Tuots
ils scolars della scoula non avessan piazza in iin vagun della Pietica," perchè
quaist' affirmaziun nun ais giista per mincha scolar isolò, ma be per la
pluralited scu téla. Al incunter sch'eau di: „Tuots ils professuors
della scoula chantunela haun dret ad almain dudesch eivnas da vacanzas
l'an", allura avains un plural separativ, perchè iin pò eir dir: „ Mincha
professur ho dret a tèlas vacanzas."
X § 108.
In tèi senso drova iin ils pleds separativ (distrihutiv) e collectiv
eir per distinguer traunter las duos significaziuns, ch'iin substantiv collectiv
cumon pò avair, p. ex :
Nella f rasa : „ 1 1 r e g i m a i n t f et fina marcha da 10 kilometers"
avains l'adover separativ del nom collectiv regimaint, perchè mincha
sudò fet la marcha, ma scha dschains: „I1 regimaint flit decimò tres la
malaria", allura avains l'adover collectiv, perchè iin nun pò dir cha mincha
sii dò fiit decimò tres la malattia.
§ 109.
11 plural collectiv terminescha aduna in -a;
sovenz vain però eir il tschep del substantiv mudò
u la desinenza vain amplificheda tres l'inserziun
da -amaint, -maint, -agi, -igl u -avagl.
Ils differents mòds daformèr il plural collectiv sun dimena:
a) Il substantiv survain la desinenza -a sainza niti-
de d a :
109 —
il bratsch
il daint
il fev
il fundamaint
la bratscha
la dainta
la feva
la fundamainta
§ 110.
tu II substantiv survain la desinenza -a e un una
ni i'i il e da (la quèla ais sovenz piiramaing ortografica):
il bós-ch
la bos-cha
l'òss
l'ossa
l'arrapi
Yarvaglia
il hogl
la voglia
il lamagl
la famaglia
il mua<//
la muaglia
il ebar
la e barra
il fru/
la frutta
il grip
la grippa
il cripd
la crip/a
il member
la memora.
il znonder
la zuonc/ra
il grane-
la granerà
il nusclu''
la nusche//
§ 111.
ci II substantiv gb'vra già nel gingillar in -a e resta in-
variabel.
la fòglia (Blatt i la foglia ( Laub )
un' usaglia (ein Werkzeug ) l'iìsaglia (die Werkzeuge )
In quaists pleds nun avains propriamaing un singular, be cha la
fuorma del plural ho eir la significa ziun d'un singular. Un* appari-
ziun analoga contraria, inua ch'un singular ho eir la significaziun d'un
plural. observains in pleds scu munaida uerva, chi significhan Geldstiick
(sinjj.) e Geld (plur.), Grashalm, Kraut (sing.) e Gras (plur.)
110
Il vair singular da fòglia fiiss f 6 g 1 . Quaista fuorraa ho però lina
significaziun differenta e min designescha una part d'una plaunta, dim-
persè un tòch d'palperi u iina giasetta.
Siil prùm fògl da vegls cudeschs chi trattan da stedis e pdvels fi-
gura suvenz lina duonna imposanta cun wappa e speda e cudesch, vstida
del' ampia toga des temps antics. Ann. Vili, 217.
d) 11 plural glivra in
qualchevouta miidò :
chindel
fier
leder
lumj)
il nar
vstwn
§ 112.
-aiiiainta u
-mainta; il noni va in
la chind/ainàinta
la lìerraraainta
la ledramainta
la lnmpainainta
la narramainta
la rc.s/imainta
§ 113.
e ) Il plural glivra in -aglia u -iglia, sainza u cun nnìdeda
del noni:
il bos-ch (la bos-cha ) la bos-cliaglia
la frwos-cha la fn«s-chaglia
il miir
il mat
il mobel
il paster
il verni
la muraglia
la mattaniglia
la mobiglia
la pastiglia
la vermiglia
§ 114.
h II plural glivra in -avaglia:
il lod
lalodavaglia (Bifr, L Cor. 5)
la miiravaglia (Abyss. 18)
Ili
§ 115.
Ad arriva uà darér ch'aio plora] collectiv, gnand assimilò
ad iiii eumòn substantiv collectiv nel singular, survain la de-
sinenza -8 ed hn iiM'Iiea duos desinenza» del pi arai.
il lain la laina Las lainas
il mobel la mobiglia las moligli
il mflr la m&raglia las muraglias
il scnnuog] la schnuoglia as metter in schnuo-
glias f§ 118
1 " ti j 1 " ti j a las Qjas
X UH.
A. Dal |niDCt <la vista istorie exista però fina differenza traunter
ils plonb collectivs e "1> oten substantivs collectivs. In bgers cas la de-
sinenza non pò laseher lingiin dubi, seha igne as tratta d*iin noni collectiv
eumòn, u d"iin plorai collectiv. Nona cnllectivs eumons snn p. ex tenor
tur desinenza:
Il bestiam, il fenin«//<. il fLuram, il muos-cha/M. il penno/x. il staila//*,
l'utschellam, il provi, il perenne?, la servita, la ebantara, la dafatcu
lurà, la ginventòna.
B. Ma in Otero caa la desinenza pò ingiannèr, osche per exaiuipel
preda ais il plural collectiv da prò, mo armeda nnn ais il plorai collectiv
dad armò, diinpersè be un noni collectiv eumòn. La differenza as baséscha
siti svilup istorie della lingua. Il plural colleetiv vo aduna ìnavona ad
iin plural latin d'un substantiv neutri' (o ad una formaziun analoga), in-
taunt cha*ls nome collectivs eumons in -a eorrespoondan generelmaing al
singular d'un substantiv feminin. Toottas duos fuormas glivraivan in -a.
Osche preda correspuonda a prata. plural resrulèr da pratum (substantiv
neutro). La formaziun preda segua tuottaffat las reglas senerelas del svilup
linguistic. Similmaing armeda as laseha dediir dal mlat. armata, ma ar-
mata min ais il plural d'un neutro, dimpersè il singular d'un particip feminin.
Il singular prò ais eir (ina formaziun mot eumona; il pled correspuonda
al. latin pratum, scu beò a beatum. trrò a gradoni, fortiinò a fortunatum ete.
X § 117.
Ais plurals collectivs del £ 115 appertegna un tschert numer da sub-
stantivs chi nun haun pii brich la significaziun d'un plural e pano pertìn
il artichel indeterminò, scu:
— 112 —
un' arma armas
una bavranda bavrandas
(ina clostra. clostras
una fatschenda fatschendas
| tina foglia (Blatt) fogliasi
[(ina fruonzla (Nadel) fruonzlas]
un' insegna (f isaina) insegnas (f isainas)
iin' ouvra ouvras
f lina premgia f premgias
una provenda prevendas
iina prumavaira priimavairas
E. B. una taimpra (Schlàfe) taimpras
iina tschirescha tschireschas
una traetanda tractandas
iina vela velas
etc.
Da tuot quaists substantivs be duos existan auncha nella fuonna del
singular, nempe fogl e premi (mera § 111). In bgers cas aise facil
dad explichèr perche cha'l singular saja sto substituieu tres il plural col-
lectiv, siand cha las chosas designedas nun vegnan avaunt be sulettas,
mo aduna u generelmaing in piissas, scu armas, fr non /las. fogli a s,
taimpras, tschireschas etc. Pii diffidi sarò que da dir, perchè
cha nun existan ils singulars vel, closter, priimvair etc. Nella
veglia litteratura ed eir nella lingua odierna chattains qualvoutas eìr
oters plurals collectivs druvòs cui artichel indeterminó, scu p. ex. ii n a
vestimainta; iin plural vestimaintas nun pera però da's chattór
iingiir.
L'utuon las fruonzlas del larsch vegnan melnas e crondan. Ili, 1 18.
Interas famiglias croudan nella pù granda miseria in seguit al giodi-
maint da bavrandas da spiert. VII, 291.
Quaist hom ho un'insegna (Muttermal) sul frunt. — Un vezza
nmauns chi portan las insegnas della viroula naira. Zieva iin' ovazun
restan auncha lonch temp inavous las insegnas del disaster. Fr. Roedel.
E. B. Bleras prevendas eiran affidadas a persunas d'ota naschita,
chi mai non predgiaivan, dimperse as faivan rimpiazzar tres vicaria, als
quale els daivan iina pitschna quota della granda prevenda. VII, 27.
A sieu temp avaiv' eau seguieu las tractandas, chi as faivan a
Ginevra supra la crusch cotschna. Tondury, 271.
Cschea vo que cun tuots quels chi fatua il mei ; ogni foglia, chi
s'mova, ils motta in tomma, ed els fugian da lur eigna sumbriva. Pr. Cud. 31,
— 113 —
Las foglia s (MI* iva haun (in stupenti aroma. V. ìd'A.
Il guvern della vschinauncha fuorman scu «la vetri inno regulermaimr
ils trais Cuvihs, chi trattan las fatschendas del public in collegi e a
que chi pera sainza tscherner un president. Ann. Vili.
t l'nguotta min ais péfl co un chi ais inuilgius à n sufss, è que ais
la premgia da sia malitia. L. P. 129.
Kt aquaist es à uus per isaina: Vus gnis ad acchiattèr l'g infaunt
fasthó aint, mis in an presepi. Bifr., Lue 2, 12.
Kt aquel chi'l tradiua, hauaiua do ad aquels ii n a connina i s a i n a ,
dschant : Quel chVau uinir à biitscher, aquel es è l'g appigliò & l'g mnèd
dauend, cun diligijntia. Bifr un, Marc 14. 44.
L"s signels dalg apostel sun fatts traunter uus, cun tuotta pacijntia.
& cun isainas, à cun miracquels, à cun pusaunts fats. Bifr un,
2. Cor. 12, 12.
Una ho ura he eau fat, e tuots s'amtìrafgliaes. Bifrun, Joh.~i. 81.
Marida tia lìdia, schi fest una granda ho ura. ma fò tu ha detta*
ad (in hom da sen. L. P. 77.
Las houres quaelas ch*eau fat a nuom da mes bah, a quellas arendan
testimuniaunza da me. Bifrun, Joh. 10. 25.
n a hundraiula v e s e h k i m a i n t a . L. P. 70.
Ungtin nun metta una pezza d'una uesckimainta nuoua siin
fina u e s e k i m a i n t a cedra, uschiglioe l'g noef arumpa. Bifrun, Lue 5, 36.
Aint in ilg mais d'Mars pani
Fiit da las Lias ordinò,
Ch'iuminchia cumon hvess paragiò
Tuot chi ch'arma pudess purtèr
Aint in ilg bsogn per fer alver.
Wietzel, Guerra da Vutlina. 43.
dir il cavallier eira a chavagl, sieu scutier al spordschaiv' aunch' ii n"
arma. Que eira una pesanta balla da fier, munida intuorn ed intuorn
'l'aguottas aguzzas. III. 120.
Alias armas specielas incomban, scu il nom disch, lavuors specielas.
VII, 186.
Ils trais ultims exaimpels sun tipics pel svilup della lingua. Nel priim
(da Wietzel, 1635) chattains arma druvò scu plural collectiv. PO tard,
scu cha muossa il seguond exaimpel, gniva smanchò, cha arma eira pro-
priamaiiiir un plural, ed un drovaiva il pled cui artichel indeterminó. Que
necessitaiva l'adover della desinenza -s, exemplifichò nella terza frasa, cur
ch'ini vulaiva metter il substantiv nel plural.
114
§ 118.
Exaimpels mixts. Nus disferen/iains Tossa de] cho, del
tronco e della membra. VII 275. — La innerva consista
d'una substanza al va grischainta. YU 278. — L'allevaziun
della bes-cha vain in generel negletta, e qtte a dati del
contadin stess. VII 144. — Cumpagnias d'alp. ehi haun ebbra
da lur mùaglia, coltivai! dasper l'alp i'in prò. Ili idi. —
Ma un bapsegner, ù lina nona, u fradlaunza, averostbain
auncha,. — 111 <>7. — Una buna diesa sto avair schlassa
f linda ma i n ta. Il 114. — Siin la piazza, inua cba'l miireder
lavora, as chattan grands mantuns d'crappa, sablun e
cliutschina. Il 115. — La faglia della bos-cha e la fruonzla
del larseh ais crudeda. Il 124. — La glieud giaivan a gara
a proveder la duonna cun victuergia. laina dad arder,
va se bella d'terra cotta per cuschinèr ed otras chosettas.
Pallioppi, iìrs, 8. — Els gnìttan plains da mura va gli a e
da stupur. Menni. Ad. 3, 10. — lls chamaotschs tomi sagls
da quatter fin tschincb meters suravi chavorgias e suringiò
la spelma. ili 107. — Chi ho duos rassas. parta eun quel,
e Ili min ho ungiina; e quel chi ho vivanda, fatscha Tistess.
Menni, Lue. 3, 11. — Collia noss cors in netta, fraterna cliari-
ted. dia nus SCO ni e mitra d"i'in eorp ans servans traunter
peer. LìL 49. — Il feil serva a schoglier il grass della spaila;
ultra da que undscha el la briglia, acciò ch'ella nun
smartsebeseba. VII 289. — La ramina del pigìi sto borir
zontela. V 204. — La grusaida porta stupenda pusehels da
flurinas cotsclmas a fuorma da brunzinas, chi fami (ina bella
paratia traunter la foglia venia.. V 168. — l'schea \<» (pie
cun tuots (piels chi fami il mei; ogni fòglia, chis univa,
ils metta in temma, et els fiìgian da lur eigna sumbriva.
Pr. Curi. 31. — Ils esters s'avaivan intaunt schantòs alla
sumbriva d'un ot spealm. euveart d' bos-c h auli a . inua eira
— 11.-) —
lidi l'ras-cb. Pr. Cud. 83. — Yossa loda vaglia min ais
buna. Menni, l. < o . 5, 6. — Qnel chi sorta rìctorius »l*i'ma
guerra, «rezza crudét in schnuogìias a vati ut se l ? intér
corp ilfls istoriografs , ehi l'exalteschan geo l'agent d'uria
„missrnn civilisatrice." Tòndury, 263. I.a nusch del
schnuogl protegia la lisiìra tràunter la cossa e la pari suol
della chaiìinia. VII. 27ti. — Ogni schnueg] vain a's plajèr
avaimt ine. ed "^ni laungia vain a leder Dieu. Menni,
Rorn. 14. il. — Mo Simon Petro, rzand que$ as buttet ui<»
avaunt la schnuoglia da Gesù, e dsehet: Segner, retira't
da me, perche eau stm un boni pcheder. Menni, Lue.
;- Guardò 'lime inchemoed che uus chaminas. brichia geo narra-
mainta dimpersè sco sabbia. Bifrun, Fph.ò. 15.
Craiand ds ad esser sabis, sdii san els duantòs nars. Abano mudò
la gloertria dalg tnunurtael dieu in una imegina, brichia sulettamaimr in-
Bcbignieda à la sumaglia da d'un murtael huni, mu er de la l'utstlina,
& de la inuaglia, à de la u ermi gli a. Bifrun, Bum. 1, 23.
E m' dò in li ra n eg li a che uus s'niudaes uschi bnd our da Christo
in un nter EnangelL Bifrttn, Gai. 1, 6.
Et bgiers rternaiuea lur u esck ira aint a in la uia. Et alchiins
Oters taglieuan la fr non sia giù da la bostchia & la sternainan in la
uia. Bifrun, Man. il. 8.
§ 119.
Cnr ch'ini pltìral collectiv dvainta subject. il veri)
vain miss nel gingillar.
La foglia passet quaist an piì bod cu'l solit. In Meso-
potamia crescila frutta in abondanza. La bos-cha da fruonzla
as muda la priìmavaira bger main cu il god da foglia. Din-
viern la bes-cha vain pavleda cun fain grossèr. La muaglia
e batta siillas otas muntagnas ervas ziijusas.
X Remarcha. Que min eira però aduna il eas. Anzi nus chattains
nella veglia litteratnra nmnenis exaimpels chi rnuossan cha plurals cnllec-
tivs gnittan d'un 1 etta trattòs rir per la sintassi della lingua sco vairs plurals.
— 116 —
f L'g schil & la terra uignen a passer via, mu la mia uerua (— mieus
pleds, mera § 105) nu uignen a passer via. Bifrun, Marc. 13, 31.
E. B. Horrenda vermiglia havevanfat gnieu in teis cour. Abyss, 19.
Per che da co che in un chioerp nus hauain bgierra nembra, £ tuotta
la nembra nun h a u n una proepia houra, uschia er bgiers ischens (in
chioerp in Christo, & tuots ischens particulermang nembra litin da lioter,
mu imperscho hauiand nus da piti guisas duns suainter la gracia chi es déda
à nus. Bifrim, Rom. 12, 4-5,
La vestimainta sun cuvertas da la tridezza. Abyss, III, 114.
§ 120.
Lectiira.
Una diesa appera pii amiaivla scli'eh" ais contumelia
d'alchuns bos-chs chi la daun sumbriva. La bos-cha,
eira tèlmaing surchargeda da frutta, ch'iin stovet piitter al-
chiins raras per cha nun as rumpan.
D'utuon il contadin raccoglia ils friits da sia lavur.
Cun la ramni a secha ch'iin ramassa nel god, fo ìli)
faschinas per arder.
ils vstieus, cha la schnedra ho fat, nun vaun bain.
Da pii bod la nonas filaivan svess la launa da lur bes-cha
provedind alla vestiniainta delia famiglia. Divers bes-chs
gettan pers durante la burrasca.
Ils leders fiittan surprais dalla polizia nel momaiiit
ch'els avrivan la chascha. — In grandas citteds existan quar-
tiers populós da melfattuors e ledramainta, nels quèls
glieud onesta nun suos-cha penetrèr.
11 tschervè e'1 miguogl dellas arains fuorman la part
principela della gnierva, da lo as dirameschan tuot ils
gniervs per adempir a lur funcziun nellas differentas parts
del corp.
11 Reno posteriur s'ho aviert sa via tres la spelma
della Via Mala, formand una chavorgia da sgrischusa bellezza.
— 117 —
— L'aivla fo sien gniea mi ot in cotacaviteds da spelms
inaccessibels. Clio.
Origine dellas desinenzas ladinas del plural.
X § 121.
Scu ch'iin vezza, jrlivra il plural dels substantivs ladina aduna u in -s
u in -a. La Ungila latina avaiva 5 di&Vrentas manieras da declinèr ils sub-
-tuntivs e dimena eir da furmèr il plural. Bgeras relaziuns, cha nus
primins hozindì cui agfid «la preposizions, podarva il latin oxprimcr tres
differentas desinenzas, osche oliai singular e'1 plural avaivan ininchun 6 cas
differents. Da quels be il nominativ e : l accusativ haun survivieu nella lin-
gua ladina, il» otors (genetiv, dativ, vooativ. ablativ) sun ieus pers: il genetiv
e l'ablativ vegnan uossa generelmaing riniplazzòs tres L'adorar della pre-
posizinn da, il dativ tres a. Ils duos cas survivaints as haun però assimilòs
lYin a Poter pigliand amenduos la fuorma del vegl aoeusativ, chi glivraiva
nel plural per tuots substantivs niasculins e feminins in -s : ils neutra
avaivan nel noni, ed acc. plur. aduna Fistessa desinenza, nempe -a. II no-
minativ e l'accusati? as distinguali hozindì he tres lur piazza nella frasa,
gnand il nominativ generelmaing piazzò avaunt il verb, e l'accusativ zieva.
Ils accusativs latins eiran :
masc. u fem. : mensa* libro* leone*
(maisas) (cudeschs) (liuns)
neutro : bella maria
(guerras) (mers)
La piuma e la quinta declinaziun nun avaivan substantivs neutro». La
Quinta, differenta. in oters cas della terza, furmaiva però scu ella il nominativ
e l'accusativ. da maniera ch*avains propriamaing be quatter declinaziuns da
releiv per nossa lingua.
X £ 122.
Ina dumanda interessanta fii>s da savair, perchè cha l'accusativ plural
latin ho do andit a nos plural, e na il nominativ latin. In pruina lingia
fiiss da remarchòr cluvls noms da chosas vegnan bger pii sovenz druvòs
s.u"ls noms da persunas. e cha l'accusativ ais per ils noms da chosas d'ini
adover bgerum pQ frequaint cu'l nominativ. Cur cha nos furmains frasa s
cun fin nom da chosa, sarò quaist bger pii sovenz nel accnsativ scu nel
nominativ. Pigliain per exaimpel „il rispli u : Eau cunipr iin rispli. il mar
pass»*
die*
(passi
(dis)
cornua
(coni a s)
— 118 —
tschereha sicu rispli, la scolara ho pers un rispli, ella ho chattó il rispli,
ti tagliast un rispli, ella drova un rispli età, mo na: Il rispli vaia cumprò
da me, il rispli vain chattò dal mat etc.
Il subject ais dimena generelmaing l'ina persuna, intaunt cha'ls noms
da chosas vcgnan pii chòntsch drovòs scu objects (accusativs). Il nom da
ehosa dvainta generelmaing subject be cut cha nus indichains sias qualiteda
(tres uu aggettiv predicativ) : Il rispli ais bun, nosch, lam, diir, nair etc.
Ma pii frequaintamaintr dscharò iin tuottiina : eau he iin bun rispli, tii hest
fin nosch rispli etc.
X § 123.
Ùnguotta non ans pò pii facilmaing persvailer della frequenza rela-
tiva del accusativ latin, in confrunt al adover del noniinativ, cu da piglièr
iin cudesch qualunque d ; tin scriptur romaun e da quintèr in iin chapitel
tuot ils nominative e tuoi ils accusativs. Eir quels, chi haun consacrò be
pochs ans al stiidi della lingua latina, averon probabelmaing let la „ guerra
gallica" da Giuglio Cesar, ed in Sviz/.ra sarò pustiit cognuschida la secziun
chi s'occupa dels vegls Elveziers. Quaista cumainza cui seguond chapitel del
pruni cudesch, chi tuna uschea:
Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. Is
M. Messala et M. Pupio Pisone consulibus regni cupiditate inductus eoniu-
rationem nobilitatis fecit et ci vitati persuasit, ut de finibus suis omnibus
copiis exirent : perfacile esse, cum virtute omnibus praeetarent, totius Gallise
imperio potiri. Id hoc facilius eis persuasit, quoti undique loci natura Ibì-
riiiì continentur: una ex parte flamine Bheno latissimo atquc altissimo.
qui agnini Helvetium a Germania dividit, altera ex parte monte Iura altis-
simo, qui est inter Sequanos et Helvetios, tertia lacu Lemanno et
ftumine Rhodano, qui provincia ni nostram ab Helvetiis dividit. His rebus
fiebat, ut et minus late vagarentur et minus facile finitimis* b e 1 1 u m inferre
possent, qua ex parte homines bellandi cupidi magno dolore afficiebantur.
Pro moltitudine autem hominum et prò gloria belli atque fortitudinia an-
gustos se finis habere arhitrabantur, qui in longitudinem milia pas-
suum (CXL, in latitudinem CLXXX patebant.
Quaist chapitel contegna Lindesch accusative «la noms. ma be trais no-
minativs. e quaists sufi tuots noms da persunas, duos perfin noms propris.
X § 124.
D'otra vart aise da remarchér cha be ils nominativa della pruina e la
seguonda declinaziun latina glivraivan cùn un vinai (a, i), las otraa decli-
naziuns avaivan l'istessa fuorma per il noniinativ e l'accusativ. La desi-
— 119 —
nenza -s eira dimena — eir scha nus abstrahains ilei adover pu frequaint
del accusati? — in ogni ca> la pii iisiteda.
Remarcha. Tar Bifrun chattains qnalvoutas su! istanti vs da derivanza
latina (u grecolatina) culla desinenza latina -a- u -i nel nominativ plural.
Et l'i barbari adrueuan cun nus una branda humaniued. Bifrun,
Art. 28, 2.
[A diaconi saien marids d'una sula muglici- quads chi iruuernen in-
diar lur infauns à lur a-gna braieda. Bifrun, 1. Tim. 3, 12.
X § 125.
In connecziun culs paragrafa 122 e 123 ais da remarchér cha la lingua
ladina min posseda iingiin noni da chorà derivò dad un nominativ latin,
ma ella posseda una quantited da noms da persunas derivòs da nominativa
Ibiteder, leder, pcheder, p a s t e r , Segner (da peccàtor.
pàstor, Sènior etc.) Las fuormas correspondentas al accusativ latin sun
(u fiissan): debitur. debita dur, latrun. pchadur, pastur. Si-
gnur, etc, da debi tòrem, debitatòrem. la trònem, pecat òr em,
pastòrem, Seniòrem, etc.) e quaistas (con excepziun da latrun) existan
effectivamaing. però ad ais probabel ch'ellas sajan da formaziun pu rezainta
e be fattas su«>t l'influenza del plural: pehaduors (da peccatòres), pastuors
(da pastóre*) etc. Sai veder p. ex., chi min ho plural, min exista neir
nella fuorma salvadur.
Remarcha 1. Davart da desinenza -er del singular cunfrunta jj 24.
annotaziun.
Remarcha 2. Nella litt^ratura veglia chattains fieli numerus exaimpels
da noms da persunas derivós da nominativs singulars latius, mentre cha tela
plural-; <un reri-scnis.
- Et uschea saia in nò dalg Paedar, £ dalg YìVz. à dalg sainch
. T. 11.
pedar eclestiel, Dieu omnipotaint! Travet:?. Jos. 1.
Et aque farees nos spandreder & segner Jesuni Christum. T. 13.
Eau era uiuaùt un blastmedcr, à un perseqniteder. 'Bifrun,
1. Tim. 1, 13.
Tii ist duàntò surpassèdar da la lescha. Bifrun. Juc. 2,11.
Perduna à nus nos pchiós, perche er nus perdunain a schodùni (mera
8)131 nos dbiteder. Bifrun. Lue. 11.4.
Parduna à nus nos dbits. sco eir nus pardunain à nos debita-
duors. T. 1.
Ischia uain ad esser algrezchia in schil da d'im pchiedar chi ini-
giura, più co da nunaunta nuof giusts. Bifrun. L»< 15, !..
— 120 —
Eau nu sun gnieu. a clamor l's giiists, dimperse l's pchiaduors
alla ariifglynscha. Bifrun, Marc. 2, 17.
Elg es bsiing che l'g a b i a g e d a r s'afadia auns co prender dels f r ti t s.
Bifrun, 2. Tini. 2, 6.
Inua es l'g dispute dar da quaist muond? Nun ho deus fat narra
la sabbynscha da quaist muond? Bifrun, 1. Cor. 1, 21.
A r e s p o n d a d u o r s . Bifr., TU. 2, 9.
Surmnaduors. Bifr., 2. Tini. 3, 1.8.
Debitaduors. Bifr., Lue. 7,41.
Acchiusaduors. Bifr., Joh. 8,10; Act. 23,30.
Saluaedar. L. P. 6. Segner. L. V. 12.
C r e a e d e r . L. P. 24. S a 1 u è d a r. Bifr.. TU. 2, 10.
L'g 1 è d a r nu uain oter co par iuulèr & amazèr. Bifrun, Joh. 10, 10.
L'g es in Zuotz scho ad un laeder tschung l'g chio bain ladin.
Cronica, 70. (Dee. V, 301.)
Tuots quans chi sun gnieus auaunt me, sun lèdars & schaschins,
mu las nuorsas nun haun udieu aquels. Bifrun, Joh. 10, 8.
Eau pisaiua, ad esser tiers buns cumpagniuns,
Ma uus ysches pirs elio ladruns. Travers, Filg, 13,15.
chanteder, chantaduors. Hist. da Lazarus, 497, 501 .
(Cunfrunta: Serrand ils ogls il chantadur
Dutsch chaunt melodiet. Goderà», Sorrirs, 71.)
La declinaziun del substantiv.
X § 126.
Scu dit nel § 121, avaiva la lingua latina 5 differentas declinaziuns,
que voul dir 5 differentas manieras da formèr ils cas e'is numera.
L'exaimpel seguaint muossa las mudedas cha'ls sulistantivs regulérs dell'
uschè-ditta seguonda declinaziun subivan:
Singular.
Subst. masculin. Subst. neutro.
"Som. murus (il miir) templum (il taimpel)
Gen. muri (del miir) templi (del taimpel)
Dat. muro (al mùr) tempio (al taimpel)
Acc. murum (il mùr) templum (il taimpel)
Voc. mure (o miir!) templum (o taimpel!)
Ahi. muro (dal miir) tempio (dal taimpel)
— 121
Nom.
Dat.
Acc.
Yoc.
Abl.
muri (ìN inurs)
murorura (dels mìirs)
muri- (als mtirs)
■rarofl (ito miirs)
muri (o mur<)
muris (dal? ìiiìirs)
Plural.
tempia (ils taimpe'-
templorum (dels tahnpels)
templis (als taimpels)
tempia (ils taimpels)
tempia (o taimpels!)
templis (dato taimpels)
Scu catta vezza, avaivan ils differents cas generelmaing eir differentas
desinenzas, be il substantiv neutro muossa pu granda uniformited, aviand
tuots ils neutp is aduna l'istewa desinenza nels trais cas mmiinativ. accu-itiv
itiv.
Nel singular ho il dativ ristessa desinenza scu l'ablativ. ma otras de*
cUnazians avaivan differentas desinenzas eir per quaists dnoa cas. Ils plurals
da tuottas tschinch deolinaziuns avaivan aduna l'istessa desinenza per il
dativ e lablativ.
X § 1-27.
Otras relaziuns scu quellas externedas tres la declinaziun exprimhra
la lingua latina tres preposiziuns, p. ex.
ad templum
ante templum
apud templum
circum templum
per templum
ex tempio
sine tempio
prò tempio
in tempio
vers il taimpel
avaunt il tainipel
tar il (tal) taimpel
intuorn il taimpel
tres il taimpel
our dal taimpel
sainza il taimpel
per il (pel) taimpel
nel taimpel
Scu cba qoatots exaimpels muossan, redschaivan las preposiziuns bod
Taccusativ. l>od Tablativ, la granda part però l'accusativ. Ma be :
cas f urniòs s a i n z a preposiziun ed exclusivamaing cui agiid dellas desinenza-
consrituivan la declinaziun. In quaist senso la lingua ladina nun posseda
una declinaziun. Ella ho be un cas per il singular: taimpel, e be un
cas per il plural: taimpels. La desinenza pò dimena be indich^r scha
que as tratta d'un sulet ogget u da puss oggets. Tuot las otras relaziuns
vegnan expressas u per mez della piazza cha'l substantiv occupa nella frasa
u per mez da preposiziuns, scu: Il taimpel serva al culto divin (nominativ,
— 199
avaunt il verb.) Il guvernatur edifichet un taimpel (accusativ, zieva
il vorb.)
Il guerrier eira tschantò nella sumbriva d e 1 taimpel.
Il sacerdot uraiva n e 1 taimpel.
Il fiigitiv s'approssmet al taimpel.
Il viandaunt arrivet tal taimpel.
X § 128.
Siand cha la lingua ladina nun posseda propriamaing (scu la lingua
latina e la lingua tudais-cha) (ina d e e 1 i n a z i u n , ais que evident ch'iin
pò be arbitrariamaing, as basand siil exaimpel dad otras linguas, metter
insembel quatter u tschinch „ e a s " (sainza u cun preposiziuns) ed ils
nomnèr „declinaziun". La lingua ch'iin imitescha generelmaing per la
„declinaziun" ladina, ais il latin, laschand d'una vart be il vocativ. Eir
scha que nun ho iingùn scopo prattic per la lingua ladina, pò que aduna
esser util per imprender otras linguas, da's familiarisèr a temp cullas
ideas da genitiv, dativ etc.
A saja però remarchò cha tschertas linguas possedan (in bger pii
grand numer da cas scu'l latin u'I tudais-ch. Uschè per exaimpel ho la
lingua frana 15 cas, tuots express tres desinenzas, las linguas slavas (il
russ, il polonais, il czech etc.) and possedan generelmaing set u och.
§ 129.
a)
Substantivs mascu
Singular.
lins.
Nomi nati v
il raat
l'abiedi
Genetiv
del raat
del abiedi
Dativ
al raat
al abiedi
Accusativ
il raat
l'abiedi
A blati v
dal raat
dal abiedi
Noni.
un raat
ini abiedi
Gen.
d'un raat
d'ini abiedi
Dat.
ad iin raat
ad iin abiedi
Acc.
un raat
iin abiedi
Abl.
dad iin mat
dad iin abiedi
(d'un mat)
(d'un abiedi)
123 —
Plorai ordinari.
Noni.
ils mats
ils abiedis
Gen.
dels mats
ilels abiedis
Dat.
als mats
als abiedis
Acc.
ils mats
ils abiedis
A!»l.
dals mats
dals abiedis
Noni.
mats
abiedis
Gen.
da mats fd'mats)
d'abiedis
Dat.
a mats
ad abiedis
Acc.
mats
abiedis
Ahi.
da mats
Plural collectiv.
dad abiedis
(d'abiedis)
Noni.
la mattanaglia
—
Gen.
della mattanaglia
—
Dat.
alla mattanaglia
—
Acc.
la mattanaglia
—
Abl.
dalla mattanaglia
—
Noni.
mattanaglia
—
Gen.
da mattanaglia
—
i d'mattanaglia i
—
Dat.
a mattanaglia
—
Acc.
mattanaglia
—
Abl.
da mattanaglia
—
I* i S ubs tant i vs t'ein in i US.
Singnlar.
Noni. la nev Tamda
Gen. della nev dell' amda
Dat. alla nev all' amda
Acc. la nev l'amila
Abl. dalla nev dall' amda
124
Noni.
iìna nev
iin' a in da
Gen.
d'Una nev
d'iin' amda
Dat.
ad una nev
ad iin' amda
Acc.
iina nev
Iin' amda
Abl.
dad iina nev
dad iin' amda
(d'una nev)
(d'un' amda
Plural ordinari.
Noni.
las uevs
las amdas
Gen.
dellas nevs
dellas amdas
Dat.
alias nevs
alias amdas
Acc,
las nevs
las amdas
Abl.
dallas nevs
dallas amdas
Nom.
nevs
amdas
Gen.
da nevs fd nevs )
d "amdas
Dat.
a nevs
ad amdas
Acc.
nevs
amdas
Abl.
da nevs
dad amdas
(d'anulari
Plural collectiv
nun exista. Cunfrunta però § 111.
Remarchas.
1. Davart l'ade ver del nominati v ed accusativ scu sub j e e t
ed object d'iina proposiziun, mera Sintassi gemicela (Chap.X ).
2. Davart la congruenza tr aunte r il subject ed
il verb mera Verb (Chap. V).
3. Davart l'adover dels cas preposiziunels mera
Preposiziuns (Chap. VII) e Sintassi generela (Chap. X i.
X § 130 A.
Il nominati v e l'accusati v d'iina vart e'l dativ d"<>tra vart min
oiran aduna uschò cleraraaing disferenzchós scu cha que ais il cas hozimìi.
siand cha pu bod l'artichel masculin al (alg), als (agls) gniva sovenz eir
<lnivò pel nominativ ed accusativ.
v Ala Cumoena sur Munt Fallun
Havettan lur cusalg pfl Inni.
U/V/.f/, Guerra da Vudina, 113 — 114.
la guardina . . .
Chi ~iiiiz;i grandi cuntrastaeda
Ver> Danuder batte* la straeda.
Et que cha'd havaiven davottfl laschenn,
Alg quel alt "tt batinenn.
eì. Guerra da Vut&ma, r.<ó-
l.'s buns uaun alla Bitta Caelestiaela,
A 1 1 s natii uaun alla moart infarnela.
Travers, Dgsch aeUdt, Ms. Or. 22—2
Aqui he eau achiatoa alg mei betta*
Tu stoawaef turner awaunt a l g Singur.
Trova*, Jos. 678 — 679.
Sfua t'vulain seruir. singer chier.
Tiii'tzs eun quel chi ho iwuloa a 1 g baehier.
Jos. 690—691.
Eau min wulg aque brichia fer
Sulamaing a f g leder eau woelg chiastier.
Travers. Jos. 694—695.
Erars, a 1 g mieu araig ass gporscha fawur.
Travers, Jos. 770.
Remarcha. Bifrun e Liici Papa disferenzieschan però aduna il
dativ dal nominativ ed aceusativ.
sco l'g floedar, e l'g bastun, e la sòma odan alg aesan, vscheia
la spaisa, l'g ehastianiaint e la lauur alg famalg. J. P. 291.
L'g infaunt, l'g spiert, l'g aungel etc. (nom. a\ acc.) Bifrun.
Agli infaunt. agli aungel, agli (agi) spiert etc. (dat.) Bifrun.
L'i famalgs, l*s uierfs (nom. à acc.) als paiauns. als i»ouuers
(dat.) Bifrun.
X § 130 B.
Il genetiv tenda pu vi e pu a sparir dalla lingua, uschè
cha iiochs, in discurrind, pronunzian: del mat. del abiedi, della feva
etc, un discfa pfittost: dal mat, dal abiedi, dalla feva etc, eir scha que
,t> tratta cleramaing d'un genitiv, e na d'un ablativ. Ch'ini saiuta però
distinctamaing la differenza traunter il genetiv e l'ablativ, muossa il fat,
cha expre88ÌUOfl >eu buchel d'iat (genetiv) e buchel da lat (ablativi.
— 126 —
d'farina e sach da farina etc. conservali sisjnificaziuns absolutamaing
drfferentas (cunfrunta § 85 e preposiziuns.)
Remarcha. Ils vegls scriptuors peran del rest d'avair druvò quasi in-
differentamaing da u de per la forniaziun del genetiv u del ablativ:
jiii snvenz chattains però d a .
Mu ilg an quindesthaeuel dalg imperi da Tiherij Caesaris, siami
Pontio Pilato guuernadur de la Judea, & H erode (in dals quater parzuras
da la Galilea. & Philippo ses frer iin dals quater parzuras della Itu-
raeae, & della cuntredgia Trachonitidis. & Lysania iin dals quater par-
zuras d a Ab viene, suot l's grands sacerdots Anna e Caipha, es sto duantò
l'g vierf dal»' signer sur Johannem filg da Zachariae ilg deserd. Biffai,
Lue. 3, 1—2.
No disth forza la >ciittiira. che delg seni da Dauid, à del chiastilg
da Beethleem, innua chi era Dauid, uain a gnir Christus ? Bifrun. Joh. 7, 42.
L'g figl delg hum uaiu do in mauns dals pchiaduors. Bifrun,
Man: 14, 41.
() Dieu d'ia paesch et dalla guerra
Patrun d e 1 tschél et della terra
Tres tieu saink filg noss seigner chaer
(un tieu saink Spiert tiers m'voegliast ster.
Wietzel, Guerra da Vadina. 33—36.
Dal cussalg f ut conchit la saira
Per melgdra sgìflrezza d'Ingiadinna
Da biitter gio la punt Martina.
Wietzel. Guerra da Vuclina, 184 — 186.
Susura Ig pòevel dals presidis s'alvèt
Kt scodiiu à chiesa sia turnét. Trarci?. Mas, 279—280.
In egna persuna vulès el chiavalgier,
Et Thunur da la pesch acungiustir
Travers, Mas. 379—380.
Chi voul innumbrer l'g sabblun d'alg maer. ni l"s guotts da la
ploeffgia, u l's dys dalg muond? L. P. 24.
In la raspaeda dals vèlgs nun tschantschaer bgier, & in tia uraziun
non faer hgierrs plaeds. L. P. 75.
E. Il Eir ilg più' pitschè puchià, es una offaisa dalla Divina Majestà,
& uschè meritoiìt dall' a'terna niort & condeninatiuii ; perche chi ha noni
smaledi sea quel chi nun salva tot (piai cbi sta scrit in ilg cudesch dalla
ledscha. Troni. 101.
— 127 —
X § 181.
Nella veglia luterà tura chattains bgérs stizzis d'una desinenza
gpe zie la pel dativ masculin e feminin, nemjie -i. cha pigliaivan l'ar-
tichel determinò ed indeterminó e techertfl prOBODH ed aggetti?*
l?g marid sporscha debita bainuulijnscha agli mnglìér. Et l'g
sumgiaunt ér la moglie? agli marid. Bifrun. 1. Cor. 7,3.
La natura suesga nun amuossa ella schert aque a uus, echi l'g hum
ho chiauels lungs, che l*g saia agli tuorp ? L'g contredi agli duonna,
sch'ella ho lungs chiauels. che saia agli un" hunur? Bifrun. 1. Cor.
11, 14—15.
V ngiiin famailg nun pò sentir à dooa patrona : per che ù chel iiuol
ailg uni mèi. e alg otri baili, ù chel uain à s'apuzèr uia alg uni, a:
sthliitèr lioter. Bifrun. Lue. 16, 13.
No sajas ad ungi uni qualchiosa dbit. Bifrun. Rom. 13,8.
Tu ist sto gio bgiers ans giudisth ad a qua isti pò e uè 1. Bifrun.
Aet. 24, 10.
Et cura chela hauettan predgio l!g euangeli ad aquegli citte il. seni
sun els turnòs ad Antiochiam. Bifrun. Aet. 14. 21.
Eau arcumand à uus Phoeben, nossa sour, che uus st.ntas agli tiers
in scodiina sia faschenda. Bifrun. Rom. 16. 2.
Et l's sudòs hauiand crucifichio Jesum, prandettan la sia uesckimainta,
& la faschettan in quater parts, a scoduni sudo lina park Bifr.. Joh. 19,23.
Ad aquegli chi blastemma il'g sainc spiert, nu uain à gnir par-
dono. Bifrun. Lue. 12, 10.
Et basta a scoduni di, la sia fadia. Bifrun. Matt. 6,34.
Ad uni chi batta, uain è auiert. Bifrun. Matt. 7. 8.
Agli uesckimainta uèdra nus cuuain una pezza our dalg noef.
Bifrun, Li":, ò. 36.
Er eau sun iin hum mis suot pusaunza. hauiand suot mi
dieh ad aqu aisti uò, et el uè. : et ad uni otri, uitten. et el uain: et
a mt's famalg, fu aquaist, et el fo. Bifrun. Lue. 7, 8.
Eau uoelg dèr à scoduni d*uus suainter sias houres. Bifrun.
Apoc. 2. 23.
Ad a quegli uuolp. Bifrun. Lue. 13.32.
L"g centurio. Bifrun, Aet. 27,6.
Agli centurioni. Bifrun. Aet. 24,23. (^ 132).
Daners, duplamaing prane cun wuss
Ad in aquel praschaint da nns friits duno agli signer walarosa.
Travers. Los. 594 — 595.
— 128 —
Choa aise pusibell k' miss hegian iwuloa
Algy Singar oar u argiendt lawuroa?
Travet», Jos. 670—671.
^uels chi temman l'g Segner vegnen à sgundaer quellas chioscs chi
sun chaeras agli. L. P. 37.
Fo dalg bain alg inguschagio, ina ad aquel chi min temma Dieu min
ither iinguotta. Xun l*g dier tias spaisas. e nun las purticr agli auannt. L.P. 115.
X § 132.
Ils noras propris (ed alchtins oters substantivs) e un desine nzas
latinas gnivan pii bod sovenz declinòs scu nella lingua latina; nel gene-
tiv. dativ ed ablativ gnivan però nel istess teinp generelmaing eir
druvedas las relativas preposiziuns, da maniera cha quaists cas eiran per
uschè dir express doblamaing.
Eir il vocativ (cas dell' allocuziun) avaiva sovenz sia desinenza latina.
Deus, spendra Israelem da tuottas sias anguoschas. T. 17.
bun Tkeophile (voc). Bifrun, Lue. 1,3.
Et Paulus dis:0 bun Feste, eau nu sun brichia inmathieu, dim-
persè eau fauel pleds della ward«?t & della sabbijnscha. Bifrun, Art. 26,25.
Et bgiers dals Judeaus uènen tìers Martham & Mariam per las
cufurtèr. Ma Martha sco ella udit che Jesus fiis gnieu, schi giet ella
agli incunter. Et Maria stèua à chiesa. Bifrun. Jóh. 2.
L'imegina da Cfsarifl. Bifrun, Marc. 12,16.
Fiigia in Aegiptum. Bifrun, Mtttt. 2, 13.
Our da Egijpto he eau clamò mès filg. Bifrun, Matt. 2,15.
Johannes ho scrit apocal vps ym. Bifrun 303.
Craiè agli evangelio. Bifrun, Marc. 1,15.
La gratta da noss segner Jesu Christi saja cun nus pouvera pchia-
duors. Form. 3.
Dieu ho lascho crudaer sur Adam un ferm sa'ii, & dintaunt el dur-
miva. ho el pigliò ima da sias cóstas, & fat E vani la Duonna. Foriti. 1>'Ò.
X § 133.
In tradueziuns fattas our della lingua latina ehattaius sovenz cha
sainza iingiin risguard per la construeziun della propostemi) tradiitta, ils
noms propria vegnan miss nels cas della lingua originola, p. ex. :
129
Anno fatemi decimoquinto ìmpeti!
Tiberii Ca-saris. Pontio Pilato
procurante Juda-am. tetrarcha Gati-
l;t\c Berode, Philippe- autem
ipsius fratre tetrarcha Ituraeae et
T racho ni t idis regionis, et L y-
sania Abileaeg tetrarcha. sul> ponti-
fìcibus maximis Anna et Caiapha,
factum est verbuni Domini ad Jo-
hannem Zacharóe filiom in deserto.
Vulgata, Lue. 9, 1 — 2.
Inter genito* ex mulieribus, nullus
est major propheta .1 o a n n e B a p-
tista. Vulgata. Lue. 7,28.
i-i^sus interrogavit discipulos) di-
cens. Quemnam esse me dicit turba ?
[psi autem respondentes dixerunt,
Joannem Bapti stani: alii autem,
E 1 i a m : alii vero, prophetam queni-
piam ex antiquis resurrexisse. Val-
lata, Lue. 9. 18—19.
Mu ili.' an qiiindesttnenel dalg im-
peri da Tiberij CtWMM, siami Po li-
tio Pilato guuernadur de la Judea,
A Berode un dati quater parzu-
ras da la Galilea, & Philippo ses
frer un dals quater paratura della
Ituraeae & de la coatredgii Tra-
chonitidis, & Lysania un dals
quater parzuras da Abylene. Buot l'fl
gramls sacerdote Anna vi Caiapha,
es sto duanto l'g uierf dalg signer
sur Johannem filg da Zachari.e ilir
deserd. Bi fruii. Lue. 3. 1 — 2.
Traunter Pg infauns de lag <lu-
nauns min es iingiiin naschieu l*<r
mèr profet co Johanne Bapti sta
Bifrun. Lue. 7, 28.
(Jesus dumandò l*s discipuU.)
dschant : chi dian la lieud ch'eau
saia? Et els arespondetten Oc dschet-
ten : Johannem Baptistam, A:
alchiiins oters Heliam, & alchiiins
oters che saia arisiisto sùiin qualch pro-
fet dals uijls. Bifrun. Lue. 9. 18—19.
X § 134.
Dieu ho nella litteratura veglia una declinaziun da per sé. Generel-
maing vain deus druvò nel nominativ (e vocativ), e sovenz nel accusativ.
intaunt dia d i e u ais la fuorma druveda nels cas preposiziunels e generel-
. maing nel accusativ.
Deus pò fèr ch'our da quaistas pedras Btettan sii infauns ad Abralnv.
Bifrun, Matt. 3, 9.
Eau sun deus da Abraham, & deus da Isaac, £ deus da Jacob.
Bifrun. Matt. 22, 32.
L'araginam da dieu ais inguaui ad un graun d'sinnevai. Bifrun,
Lue. 13. 19.
Daed a caesari, aquellas chioses chi sun da caesaris. & a Dieu aquellas
chi sun da Dieu. Bifrun. Marc. 12, 17.
— 130 —
Aquel uain ad esser grand, & uain à gnir clamò filg delg hutischè. Et
l'g signer deus uain a der agli l'g siz da ses bab Dauid. Bifrun, Lue. 1,32.
L'g muond nun ho cunschieu dieu (acc). Bifrup, 1. Cor. 1, 21.
Tu daias adurér tes signer deus (acc.), & aquel sul hundrér. Bifrun. Lui-,
Schi tu ist filg da dieu, sebi dì ad aquaista pèdra chella duainta paun.
Bifrun, Lue. 4, 3.
(ha quaista regia nun eira però generela, muossan ils exaimpels
seguaints :
tun quaist ho fin l'Ustoria mia,
Ch'ludó saia Dieu et la Mamma sia.
Tremar*, MA». 803-804.
pedar celestial, Dieu omniputaint !
Trarers, Jos. 1.
Nus nun ischen da quela soart, singar mieu,
Aque ns daiast crair, par ilg jiist Dieu.
Travers, Jos. 464 — 465.
Dieu d'ia parseli et dalla guerra.
Wietzd, Guerra da Vuotino, 33.
Lectùras.
§ 135.
A.
Xellas grandas citteds regna sper la richezza eir granda
misergia. La recognuschentscha ais lina chosa rera. Superbia
e verguogna sovenz as tuochan maun. Nos antenats haun com-
battieu per lur independenza. AH* omnipolenza da Dieu tuoi
stq as suottametter.
In quaist god ais bgera sulvaschina. Quel chi so con-
tentèr a tuot la glieud nun ais auncha nat. Che voust fer
da quaista marocca! Usa umanited invera minchiin. Nun
badér sun que cha la marmaglia discuorra. La Societed
fteto-romauntscha publichescha minch' an sias annalas. Noss
babuns ans haun relaschò iina preziusa ierta. Porta davent
las lavaduras! Ultra sieu salari fix ho quaist impiegò bgeras
accidenzas. Per podair saludèr noss antipods stovessans fer
iìu lung viedi.
— 131
B.
in oar fo bgers nars: Don t'impacbér della narra-
maintal 11 polizist ho clappó doos leder-»: el ais il spavent
della ledram aiuta, lls vernis da saida san niizzaivel>:
bger' otra vermiglia cansescha grand dan alias plaontas.
La cultura da vernis da saida ed auncha pii la fabricazinD
della saida stess Min U0S8a bger pD derasedas cu da pii bod.
La vesti ma iuta nun fo riiom. Il schneder ho fat duos
vstiens. La massera pevla il pollam. L'ntschellam
picla sii il seni. L'evia e l'ustur -un utschels da rapina.
11 contadin ho chiìra ila sia miiaglia. Nos bestiam ans
ai- da grand' iìtilited. Quaist vittiìrin maina crappa e l'oter
frutta. La mamma tegna rinfauntin in sia b rat se ha. In
Dna diesa as drova bgera mobiglia. Ifaisa e chadregias Min
mobels indispensabels. Quaist an ais bgera nn 8 eh ella.
Do'm On per nuschels da seg! Che fi urani, cha quella
ho si'in sieu cliapè! Per l'ora e per la si gnu ri a nun pigliér
fantasia! Quels duos signuors m'haun regalò trais pairs.
Quaist an la paira ais bona. 11 patron ais containt cun sia
- e [• v i t iì d : el ho bgers f ara agi s e f an ts eh eli a s. Quaists
genituors haun una numerusa figliolanza, 6 figls e <i
figlias. lima ch'ais qualchosa da vair. as ramasse la mat-
t a n i g 1 i a e la chi n.dlam a in ta. 11 pur maina bgera e h a r r a
d'fain in talvO.
C.
1. 11 p i e h alai n ais l'agiidaunt del siivi calt u r. 11 b e n e-
factur ho compaschiun cun sieus coiiumauns. Bapsegner
e mani ma duomi a sun members da famiglia. La madrastra
lo inandret cun sieu figlias ter. Hozindì as viagia siìn
basti mai nts a va pur: pii bod avaiv' un he bardi -
vela. In alp as mangia Don speco in granulia. Nus avains
imprains per la festa una chanzun a quatter vuschs.
— 132 —
Vasclas cun poms e ovs in pai neh non sun da sbttttèr.
El ho mei i'1 cho.
2. Uorden e previdenza mainali alla benestanza. ma
disuorden ed imprevidenza alla rovina. In nossa vita
s'alterneschan ineessaotamaing buns e noschs temps, sco
las vachas megras e grassas del sommi daPharao. Ma bgers
nels dis d'abbondanza spendan e spandali sainza giidizi ed
un bel di as chattan nel bsogn. Eir ils lavuraints chi haun
un bel guadagn ed il spendan tuot nels dis da san d et, starni
mei nels dis da malattia. 11 grò da benestanza nun ais da
tscherchèr nella piì u main granda faculted, ma nel mod da
radministrèr. Quella del sguazzun vo cun rapidited as
disfand, quella del avar il renda egoist e diir, ma quella
del hom giidizius e prevident. per quaunt modesta ch'ella
saja, giarò, tres lavur e spargn, saimper as consolidali d a
profit da sa famiglia e da sieus conumauns. Clio.
§ 136.
A.
Appaina as perdaivan mieus resentimaints nellas nuvlas
d'iin sommi vag, ch'eau sagliva our dal son, am sdasdand
cun un ferm battacour e col istess sentimaint d'anguo-
scha, sco cur un vair sdasdò tres un clam d'agiid u tres un
allarm da fo. Tóndury 31.
Eau avaiva impizzò una nouva chandaila e missa quella,
davous tin paragliisch/ nun podiand ster nel s-cliiìr.
Tónd. 30.
Eau non avaiva il minim desideri da passèr il zieva-
mezdi in societeds da caf els (,§ 90 b) per tadlèr las istorgias
della servitiid e las tschantscherias della citted. Tónd. 179.
L'avegnir nun averò da bsogn dad iingiìns genti I -
homens. Tónd. 158.
Al minim fracasch nella staunza attach am iigiiraiv' eau.
cha que saja il portachartas. Tónd. 200.
— 133 —
l/inimih fo da grand, da tóndi inno, con sieu schluppet
a tir rapili. Tónd. 264.
Schluppets a pei d ras <1 a fd» Tónd. -■
Davous spessa bos-chaglia, in champe dad otas sflfljas u
traunter rovinas da muraglia sun els zuppò* e nun fi'ittan
rròs dals guardammalòs e pizzamorts. Tónd. 320,
Qne eira iìna not s-cliiira. sainza ci ergi una. Tónd.
Resclarieu -«lai cler da gli'ina. appariva a qoss
un miir alv. Tónd. 335.
Cut ch'ut) ft'it adusò tootta sa vita, da posér sita sedias
lammas. charrozzas a pennas e lete morbids, quaunt greiv
vain (jué allura. tanni pii zieva iìn violi fastidius. da tschan-
tèrsttn un char a s-chelas chi sconquassa l'ossa. Tónd. 329.
Kau eira occupeda vi d'una lavur a ni a un. Tónd. 431.
Allura uliservaivan els. a lur na pitselina surpraisa. ella
r..inimilr- as componi va da con urna un s prus. chi pajaivan
da galanthomens. Tónd. 375.
11 povel ollandais nun daiv" iin sternud siili il pos
ilei grand i'i e li e il i . Tónd. 441.
Mias duos sonrs, saimper suot la salvaguardia da
tanta Maria, as rendettan a Marienbad. Tónd. 233.
Uossa ani chattaiv" eau nel vagun. cun ils duos nieidis
e las quatter sruors da charited. Tónd. 300.
Qnaunt sovenz avaiv' eau simpatisò culs eroes e las
eroessas dell" istoria, e savaiva tich bain comprender il
st'iitimaint elevò, cun il quel els giaivan nella guerra. Tónd. 15.
Fingiò ani crajaiv" eau i'i n a ni u r d i d a . ed uossa eira
eau una millionaria. Tónd. 205.
In ogni rappreschentaziun teatrela stovaiva la priima
a et ri ce. n la priima cantate ice. as preschentèr ourasom
il palco nel costimi da Jeanne d'Are e chantòr quaista chanzun
da guerra. Tónd. 477.
— 134 —
Il signur reverenda fet lungias ohservaziuns supra la
connexiun traunter il spiert militèr ed il spiert cristiani).
Tónd. 423.
B.
Cu avet lo quaista metamorfosi in me? Tónd. 56.
lls artichels da giazetta sustgnivan la tesi contraria.
Tónd. 169.
Cu ch'Ita respira libramaing a quaist j)led ,. a r m i s t i z i ••.
Tónd. 111.
Ùngi'ma da quaistas tesis min as lascila defender.
Tónd. 244.
Che scopa avaiva que dad offender la persvasiun d'un hora
chi ais la basi della vocaziun da sia vita! Tónd. 427.
Sii dalla streda as sentiva ini inumi uri. as avaivan
formedas gruppas. la giieud staivan intuorn, tadlaivaii <>
scanibiaivan pleds agitós. Tónd. 508.
Eau min savaiva guera partecipér a quaista ex tasi.
Tónd. 364.
Nella politica ais V egoismo il principi suprem.
Tónd. 369.
Las contradicziuns e las antitesis s'intretsclian scu las
intusorias in iin guot d'ova putriiicant. Tónd. 388.
Eau m'allegret sul soggiorno futur. Tónd. 465.
Cura Copernicus fet cognuoscher sia teoria, podaivau he
(juels giidichèr sapra la valur da medemina. chi as dettati
la fadia da verilichèr las calculaziuns da Copernicus; ils oters
uniformaivan lur giidizi ais a nate mas slantschòs da Roma.
Tónd. 85.
Sias argumentaziuns, spezielmaing sieu intschessant dog-:
ma della predestinaziun, nun avaivan oter elfet cu quel —
d'am grittantèr extremamaiiig. Tónd. 199.
— i:;:. —
Mieu orizont spirttod s'avaiva dilatò in bgers rapports,
eau m'arsirà approprieda cognuschentschas ed ideas, chi al
temp da mias aozzas min existivan per me. T&nd.
Que nomnan la gli e ad politica externa. T
Mieu bap tet ima fin al tumult ila gratalazinna in pichand
vi del magol cun sieu ané da siirillèr. eh'el portaiva nel da li-
tui in, ed el s7>zet per discuorrer. Tomi. 248.
Kudolf giaschlaiva crudelmaing duos chagndlins.
/. 212.
Avaunt tiiut iìna bucheda d"ova. T&nd. 296.
Alluni segoit Qn generel fer impringias, brancled
strano* schidas da mauns. Tónd. 246.
Eau speraiva dia zieva il scambio da qualche sabled&s
il- adversaris ;■- dessan darchò il maun. Tónd. 481.
La Ha da pèsch ho sia sede principela a Londra.
Tond. 523.
Sia amur per me m'eira guida auneha pu manifesta tres
la sollecitudine, eh"el ani demusset durante mia malattia.
Tónd. 251.
L'arte strategica. Tònd. 388.
Una tas-cha da tuiletta da viedi avaiv" eau pigliò cun me
per abitudine. Tond. 325.
Tuotta forza, tuotta compassiun. tuotta aptitudina
i ajtti tu din et. chi eira a mieu disposiziun, stovaiv* eau re-
r per el sulet. Tònd. 308.
§ 137.
Lectura: La petiziun dels fabricants da chandailas etc.
Als ondròs members del Parlamaint!
Dlnstri8sems Signnors,
Nns soffri ns tres Lintollerabla concurrenza d'un adversari
chi. Beo chi pera, ais in condiziuns telmaing superiuras
— 136 —
alla nossa per la producziun da gliisch, ch'el cun quaista in-
undescha toottaffat noe marcilo naziunel ad iin predscli in-
credibelmaing redflt. Nel momaint ch'el as nmossa, glivra
nos commerci — tuots consuments as volvan ad el ed ini ratti
dell' industria indigena cun sias innumbrablas ramificaziuns.
vain tuot in iin dandet lascilo d'vart. Quaist adversari, chi min
ais oter cu il Solagl. ans fo la guerra ed avains il suspet
ch'el saja instigò dalla perfida Albion, siand ch'el demuossa
vers l'isla superba una discretezza della quèla el nuii as serva
in nos cas. \us suppplichains dimena Vossas Signurias da
vulair ter iina ledscha, chi oblia ila serrér tuottas fnestras
grandas e pitschnas. uschols interns ed externs, tendas, scba-
lusias. insomma tuottas aperturas, t'ouras e sfessas, tres las
(juèlas la gliisch del solagl ho pudieu entrèi- nel las chesas,
portami dan a nossas meritorias t'abricaziuns. cullas (juèlas
ans lusingiains d'avair servieu iitilmaing nossa patria, la patria
chi per ricompensa min stovess ans laschèr nossa sulets in
iin combat taunt inegncl.
Nus l'ains valair las seguaintas radschuns per Bustegner
nossa dumanda:
Sch'ellas serran giò pit pussibelmaing ogni access alla
gliisch natiirela e causeschan iina duraanda per gliisch artifi-
ciela, quéla da nossas fabricas naziunelas min sarò incuraschiila
tres que?
Scha vain consumò pii saiv, stu eir esser pii bgers bouvs
e bes-cha; in conseguenza averons augmaint da ]>ròs e |ias-
culs, charn. launa, pels e surtuot da grascha. chi ais la basi
da tuotta richezza nelT agricultura. Scha vain consumi» \n\
illi, sebi averons iina pii extaisa cultivaziun da tuot las plaun-
tas. dallas quèlas el vain extrat. Quaistas richas plauntas
gnaron giist a drct temp per iitiliser l'augmaint da fertilited.
cha*l soprapii d'bestiam cumparta a nossas champagnas.
Xnssas sommiteds saron cuvertas da bòs-chs raschili iss.
— 137 —
Numerus sems d'aviOls raccoglieron Bflls munte tesoris da
parfiìms chi aossa consBman lur Fragranza nel ajer desert,
as fluors, dallas quélaa derìvan. A min sarò rana dell'
agricoltura chi altura min preechenterò ini allegrai vel svilii]».
L'istos pò im dir davart la uavigazion. Millieras d'basti-
maints as metteron alla pas-cha della balena, ed in cnort temp
possedermi- un' ai/meda navt'la. capatila da manteuner l'onur
da nos cher pajais e da compensèr las aspiraziuns patrìoticas
da Voss petents.
Ma die dscharons auocha dalla fabricazion da lampas,
chandalérs e candelabers con indoraduras, bruonzs e cristals
chi splendurirou in vasts magazins. in comparazitii) dels quéls
il- odierus SUI1 he simplas huttias?
Xiaunch* ini DOTer pur chi cultiva plauntas oliferas.
niaunch 1 li 1 1 cravunér nella prófomiited da sa s-chftra galleria,
chi min s"allegren> da salaris pi'i ots e da prosperited pii
granda.
Cha Vossas Signurias hegian la bunted da refletter ed
Elias as persyaderon, cha tersa min sarò niaunch' un sulet
compatriot, dal ridi possident da minieras da cravun fin al
pii i'imil vendeder da surplius. la sórt del quél min sarò
ammeglioreda dal success da mossa petiziun.
Sch'Ellas pretendali, cha la gitiseli del Solagl saja un dun
gratuit della natura, e cha in refusami tels dims ini refusa
la prosperited svess, -chi vulessans Las render attentas.
ch'ellas ris-clian da dér il cuolp morte! a Lur egna politica.
La natura e la lavur umauna CQOpereschan in diversa-
proporziuns — seguond pajais e clima — alla creaziun d'un pro-
duct. La part eseguida dalla natura ais aduna gratuita, que
ais la part cha la lavur umauna eseguescha. chi do valur e
vain jiajeda. Sch'iina jiomeranza da Lisbona vain vendida
pei- la mited predsch cu iina da nos pajas. sebi ais (pie per-
chè cha la chalur natiirela. e*l in conseguenza gratuita, fo
— 138 —
per quella que dia l'artifìziela, ed in conseguenza custaivla.
f<i per ([uaista in nossas serras.
Uossa ais que precisamaing la part gratuita dia nus pre-
tendessans chi fiiss exclusa. Elias dian: Cu pò la lavur na-
ziunela competer cun Testra, scha la pruina ho da ter tuot
la lavur e la seguonda io be la mitted, surlasehand al Solatìi
da ter l'otra! Ma scha quaista mitted. siand gratuita, indila
Vossas Siguurias ad excluder la concurrenza estra. cu pu-
tlessau Elias l'admetter in Lin cas. inua il product ais intera-
maing gratuit? Sch'Ellas fiissan consequentas, sdii, sco
ch'Elias excludan (jue chi ais mez gratuit, siand dannai vel
all' industria indigena, excludessan Elias cun dohel zeli que
chi ais tuottaffat gratuit. Aunch' iina vouta. scha products
scu vin. ziicher. farina, palperi e fal)ricats textils ans vegnan
dal ester e nus pudains ils acquistar cun main fadia cu scha'ls
fabrichains svess, ais la differenza per nus un dun gratuit. 11
duo ais pii u main important in proporziun della pii u main
granda differenza El ais uschè perfet e complet sco
ch'el pò esser cur cha'l donatur (sco'l Solagl in ans procurami
gì uscii) nun ans dumanda iinguotta per zieva. La questiun,
e nus la dumandains formelmaing, ais quaista: Giaviischan
Elias per nos pajais il benefizi da distribuziun gratuita u il
pretais avantag d'una sfadiusa producziun? Ch'Elias tscher-
nan, ma ch'Elias sajan logicas; perchè uschè lonch ch'Elias
excludan fabricats esters, in proporziun cha lurpredschs s'ap-
prossman a zero, che inconseguenza fiìss que d'ad metter la
gitiseli del Solagl, il preciseli della quèla ais ilaffat zero per
tuot il lung di!"
Clio, suainter Basita l.
SEGUOND CHAPITEL: L'ARTICHEL
§ 138.
L'artiche) ais ini pledìo ch'Oli metta avaunt il substantiv,
e chi serva a differente seopos, '-hi gnaroo axplichòs oels pa-
ragrafs segoaiots.
Nos chsferenziaios l'artiche) determinò e l'artiche]
imi eterni i od .
L' art ic liei determinò ni a se u li n ais nel singular
il. nel plorai ordinari ils. p. ex. il mat. ils mats: il bds-Ch,
il- b5s- - ; il bap, ils l>aps.
L'artiche) determinò fé ni in in ais nel singular la.
nel plural ordinari las. p. ex. la nev. las nevs: la ròsa,
- s, la serp. las -erps.
L'artiche) determinò nel plural collectiv ais
la. ji. ex. la mattanaglia. labos-cha. la foglia l'Laub). lafruonzla.
L* a rt ichel i n d e t e r ni i n ò masculin ais ii n , l'artichel
indeterminò feminin ais una: els nun haon ungun plural.
p. ex.: un pom, iina diesa: poms. eh»
Cnmainza il substaotiv ni un oter pled ehi seguai cun
no vocal o cun iin hmi'it. seni apostrofains ils artichels
determinòs nel singular e nel plural collectiv ed eir l'artichel
indeterminò feminin, p. ex.:
labiis i m. i l'abitaziun (f.) iin" aivla i f . i
lVffet un. i l'energia (f.) ini* existenza ff.J
Timpego « ni. » rinisiira (f.i un'imprudenza
)'or i ni. i ['opinion ff.j iin" orma (f.)
l'ntnon im.) l'ubedientecha ff.i iin" uzua
140
plur. coli.
Tanaglia
Tossa
rutschellagiia
l'uja
l'hom fh m lìti
tin' ota montagna (aggetti v feminin)
l'incumbenzò (particip masculin).
Remarcha 1. Ils attributs „masculin' ; e „feminin u min managian. cba
l'artichel hegia (in gener da per se. Quaifft as drizza bgeranzi adtina zieva
il gener del substantiv. In che maniera cha'l gener del substantiv vain
determinò, aia expost nels $§ 21 — 45.
Remarcha 2. Davart la declinaziun del artichel mera S 129.
Remarcha 3. Davart l'artichel ammost mera § 175.
Remarcha 4. Davart las fuorinas veglias del artichel mera SS 130 — 131.
X § 13Ì).
a) La lingua latina avaiva un terz gener, il neutro. Quel gniva
druvò na he per fin grand nnmer da substantivs, ma eir in tuots cas, inua
dia il orener eira indeterminò, p. ex. cur cha un aggettiv, ad ve ri) u
infinitiv dvantaiva substantiv (cfr. §12.) Xus druvains in tels cas il
masculin e mettains l'artichel il u ti n , p. ex.
Tu saintast il diir (lolla paraid, della maisa, del s-chabè : il 1 a ni
della naiv, il blotsch dell' ova, il chod della pigna. Pr. Cud. 142.
Eau avess pii gugent un na cler e net cu un s e h i indecis e va-
cillant.
Eau nun avess cuvieu ad iingiina „bonne" il plaschair da vair as
sviluppér plaun a plaun quaist giuven spiert, e da l'inizièr nels priims sta-
diums del savair. T'ónd. 211.
Del sunèr il clavazin. il che eira eir «al program da mia educaziun,
ani he eau saimper dosteda. Tdndury, 6.
Il scriver chartas min eira me sto sia irranda passimi. Tondury, 34.
f Huossa lg maelfaèr nun vain stiano,
Xeir alg bainfèr remunarò. Travera, MS» 16.
Nus chi eirans alg p i ti arda in t. Wietzel, Guerra da Vuelina, 13.
E. li. Sco '1 dormir ais naturai al ( hrastian, lische eir ilg pi-
chi a r. Troni. 12.
b) Intaunt cha'l vegl L'artichel neutro del singular coincida dimena
nella lingua odierna cui artichel masculin, schi coincida il plural da medeiu
— 141 —
«•un noe artiche] feminin del ringoiar (confronta §§ 48-4;m. Ma istorica-
niaing podesa un dir, dia nel plorai exiataa ftuncha ho/indi i\< trais genera
del artk-hel :
ils vstieus (m.)
las rassas (f.)
la vc-timainta (n.)
e) 11 pl>'d neutrum voul dir: ne l'ftn ne L'oter. Neutro- eiran di-
mena nella lingua latina ils jileds chi min eiran ne mascolina, ne feminin-;.
Empè da dir del neutro chVl saja il terz gener, podessana eir dir. ch'el
saja (Pangun gener. Nella natura pode a sa na eeoaiderèr s<-u neutro» ils
lavuraints tar ila aviiils e las furmias.
X § Ud.
("n plorai del artiche] indetermiuo avains be nella- composiziona alch-
ii ns. aioli ti nas. nngons, iingunas. qaalehona, qualchunas. tschert-
iins. tschertnna8, e Del aoover ]>ronominel ils uns - ils oters. Con-
fronta Chap. IV.
Al eh uns filosofs pajanns, vzand Paul", dschaivan : .(he me vool
<Iir qnaist bajeder." J. B. 155.
Ma traunter il pi.ivel eiran eir tschertiiiis, chi spredschaivan Saul
e dschaivan: _('he me an> pò giider qnaist?" J. B. 45.
Ma ils uns clamaivan una chosà, il- oters i'ur otra e min podiand
guir a savair mignotta causa il tomoli, cumandet il colonnel da mner Paulo
nella tortezza J. B. 150.
In av-iva igliiniinó iin bel bos-chin da Nadél e regals <Ia tuottas aorta
fnnaii fats ala iins ed als oters. Tlmd. 152.
Cudeschs min avet Carlina iingiin-.
§ 141.
Davart Tadòver del artichel.
Scha la collecziun, l'individuo u l'ogget. dal quél nus
discurrins, ais determinò da maniera cha nus savains im-
mediatamaing da che cha <|iie as tratta, allora mettains avaunt
il substantiv l'artichel determinò; otramaing ans in-
servins del artichel indeterminò; (u del plural sainz'
articheli.
— 142 —
§ 142
Il 11 uni d'Una collecziun. d'ini individuo < per-
si! na u bestiai, ti d'&n *ogget pò esser determinò in
di f le rentas m an i era s.
ai Sclia nus discurrins dalla terra, dal sol agi. dalla
g luna, dal t s e h è l . dal a j e r , dal f a v u o g n , dalla naiv
etc.alluratuot quaistas ehosas sun evidentamaìngsainz'oter de-
terminedas; nus managiains la terra ella nus abitains. il so-
laci e la dima chi la sclerali, l'ajer e Teter chi la circon-
deschan, runica sort da naiv e ha nus cognuschains siìn terra,
consistind dad ova schetta. il vent dal siiti chi alguainta la
naiv etc. In tuot ({uaists exaimpels la chosa nomneda ais
l'unica da sia spezcha, u almain l'unica, dalla quèla nus
discurrins nella vita d'ininiinchadi.
Nel principi creet Dieu il t schèi e la terra. ./. B. 1.
La gliisch del so la gì ais bger pfl olerà, cu quella della gì una
e d e 1 1 a s s t a i 1 a s. II. 3.
La pruina condiziun per tuotta vita animela e vegetela ais f'ajer.
VII, 243.
L'ais mogi per te. cha iin da tieus members pereseha, CO eha tuot
tieu corp vegna buttò nel infierii. Menni, Matt. 5,29.
f Amichia iina uuotta uoelg eau amuantèr, brichia sulettamaing la
terra, uni er l'g scbil. Bifrun, Hebr. 12,26.
Chi voul imsuraer l'hutezza dalg t schèi, e la laedezza da la
terra, ù la chiafuollezza dalg maer? L. P. 25.
L's nosebs min fami neir in l'g infiern iingùnna chiosa dretta e
giusta^ taunt sco pertain ;id els, perche els perse uereschan gaìmper in l'g
mael. ma lur painas ch'els portali in l'g infiern, vegnen anumnaedas
gifistas, brichia per chia els las haegian gugend, ma per che la giùstia da
Dieu voul ch'els las indurai per giiists cliiastiamaints da lur pchiós. L. P. 93-
E. B. Ingualmaing sco chia Deis t'ha dat duos oels in tia teista,
osche indriza quels versa da quaists dims rome dal' aeternitat. il cel, à
Ti n fieni. Abi/ss, IV, 7.
Remarcha. Daluin cha nus ans inservins del artichel indeterminò, il
plèd survain ini" otra significaziun : iina gliina min ais pfl nossa glttna,
ino pò esser qualunque oter trabant, chi accumpagna iin planet ; ii n Bolag]
— 143 -
nun ais pu nos sol agi, ma pò esser mineh' otra staila tìxa : una terra
min signifiV-ha nos planet, ma un pajais. ima eontre<lgia siili quei >>t'-.
* 143.
In Sovenz iin suhstantiv ais determinò tres las circoo-
stanzas da siea ad6ver. Cor cha mi> in Griseìion dis-
corrins dal Pi t se he n Cossagl, dal Grand Cossagl,
dalla regenza, dalla se ou la chant unela etc., las circon-
stanzas nun lascheron Ungto dubi. cha nus managiains qaai-
staa institu/iuns grischonas, e na qoeUas d'un oter ebanfnn.
Istessamaing, eur cha qoalchiin a Tarasp disch: Il land-
anima ho ordinò una perqaisizion, sarò sgttr manauiò il
landamma da Sur Tasna. Cor ch'Una mamma dumanda: ..Per-
chè t'ho il magister do un levatesta?" as tratterò ooe be
del magister, tal quel sieu mat vo a scolila etc. Confronta
eir la remarcha del § 144.
Aunz cu alvèrla seduta ho il protocol) da gnir prelet ed approvò
dalla radunanza, e zieva ais quel da remetter immediatamaing al
uffizi circuitel. chi'l farò stampòr e parvgnir alla-; vs chin auncha s
in iin numer suffiziaint d'exemplere. per esser acurapartìea ais singuls v»-
tants. Statiits E. 0. 6.
§ 144.
c) Similmaing. cur cha in iin reqnint una persuna. una
bestia u una chosa vegnan nomnedas per la priima vuuta.
allora ils substantivs relativs haun l'artiehel indeterminò, ma
dalla segoonda vouta davent haun els l'artiche] determinò,
perchè allora qoalchosa ans ais già contschaint da \ art las re-
lativas personas, bestias a chosas, ellas sun dimena già de-
terminedas. p. ex.:
Robinson resentit grand* algrezcha, vzand podi dalontsch dalla riva
iina gran da bare ha fermeda. El as mettet a clamèr ad ota vuseh.
l'ugun nun as musset perù siin la bar cha. e Robinson nudet vi fin sper
ella. Il bastimaint s'avaiv' imbattieu siil sablun e nun podaiva pu ne
inavaiint, Qf inavous.
— 144 —
La damaun mamvagl nudet el darchò vi tiers la bar eh a. Arrivami
-un quella, al paret que d'udir a dscbemér. El get vers il lo, d'inuonder
ils dschems gnivan. ed arrivet tiers un iisch serro. El il sfunzet aiut,
ed ti n grand eh a un al saglit incunter. Ils marinerà l'avaivan smanchó
nella prescha da's salvér
Robinson get tscherchand per la barena intuorn e chattet bgeras
robas, las quèlas al podaivan fer bun servezzan. El pigliet giò duos iisebs.
ils tachet insembel cun famagls d'fior ed as fet uschè (in fio/., siili il
quél el ninet bgera roba alla riva. Il chann saglit nell' ova e nudet vi
da sa posta. Suainter II.
Remarcha. Qnaista lectiira ans spordscha eir pùss exaimpels, chi
muossan. cha be las circonstanzas paun bastér, per deterruinér un suh-
stantiv e dumandèr l'adover del artiche] determinò. In téla maniera sun
<lcterminós nella piuma secziun ils sul)stantivs la riva, il sablun. nella
segu< mda : 1 a d a m a u n , ils m a r i n é r s , nella terza darebo la ri v a .
§ 145.
d) Un substanti? pò eir esser determinò tres l'in aggetti?
demi distrati v. possessi v. ninnerei u qualificati?, tres (in idei-
si! listanti? con u sainza preposiziun u tres Qua frasa snb-
ordineda. Ma siand cha Tadover d'Un aggetti? demonstrativ
ii posséssi? escluda Pus del artichel (mera t$ 250 e 251 ). ans
avains dad occupèr he cui aggetti? qualificati? e ninnerei (mera
§§ 183' e seguaints, 240 e seguaints), cui substanti? attributi?
enn u sainza preposiziun e culla frasa subordineda. In min-
eba cas stn il substanti? però esser determinò taunt precis,
cha nun resta iingiin dubi in merit al indi?iduo u Pogget
managiò. Las determinaziuns segnaintas fiissan dimena da
per se insnfliziaintas:
In mat daschùtel (perchè a sun bgers mais da-
scbutels!)
Una dama cun un grand chapè (perchè a sun bgeras
damas cun grands chapels!;
ina matta chi so ler (perchè bgeras inattas saun lei. i
Be sclui eir las cirnmstanzas del ado?er determineschan
— U5 —
|iu inavaunt qaellas persunas, aa g&stificha da metter L'artiche]
determinò: Il mat daschfttel etC.
Al incunter nels exaimpels segnaints min pò restér unirmi
diibi chi e che cha DOS manairiains:
La mamma da Duri ì perchè Duri ho he Etna mamma).
La e ha j> itela della Germania (perchè la Germania
ho l»e una ehapitela (.
11 president Lincoln i perche ad eira he l'i n president
cun quaist nomi.
La pruina dumengia del an passò (perchè Tao
passO avet he lina priima dumengia).
Il hap arrivet con 1" ultima posta (perchè ad ai- he
tiri" ultima posta I.
11 meglder scolar della classa i perchè he un scolar
sser il meglder).
Robinson get vers il lo. dinuonder ils dschems
g n i van i perchè ils dschems gnivan he dad i'i n sulet lo. § 144. »
La ji u n t . chi era d et g i à in Val II e 1 a (perchè he
una punt crudet gioì.
Remarcha 1 . Ils pleds si n a u r , s i g n u r a . s a r, duonna, g i u n f ra *
g i.nnker, barba, amila, sovenz eir cumpèr. cumèr e maisn r
regnai! druvos sainz ; artichel in connecziun con iin nom propri, p. ex. :
Sur Dumeng e duonna Maria san arrivòs. Giunfra Seraina h<>
elianto il pii hain. Barba Guade neh m'ho regalò un cudesch ed a m da
uottina un chapè. Maister Ciò àis iin hom da spass. Giunker
Giachem parta dainauii. Cumpèr Duri vo a faira. SignurHart-
m a u n ho edifichò la nouva baselgia cattolica a Samedan. S i g n u r B e z-
zola eira godiseli federel.
Remarcha 2. Sch'ùn voul indichèr ch'iin cognuoscha dad una persuna
be sieu nom, e ch'eli' ais otramaing del tuot incontschainta, schi drova iin
il nom propri cui artichel indeterminò, p. ex.:
Giunfra Ursulina ais impromissa cun iin Dr. Haegli. Nella guerra
grabaisa iin Stampa eira il chapitauni deb Bergagliàte. (Oters exaimpels a<
«•hattan nel $ 159).
- 146
§ 146.
Lectùras.
11 studi profumiti della natura ais aduna sto fin bsogn
per l' umaun pensant ed lina fontauna inexauribla da mura-
vuliusas scoperta*. 1 1 s pastuors dels temps antics aduraivan
il solagl, dal quél derivali la gitiseli, la chalur eia vita: in
niits serainas contemplai van els il iìrmamaint. e las stailas,
chi brillaivan vi a quel, eiran lur diviniteds vigilantas. Ma
il spiert umaun min as containta da contemplèr ed adurér,
ci as mmi va da contili in tschercha della vardet, Per podair
penetréf cui sgnard nell' immensited del spazi, haun ils
astronoms inventò il telescop ed oters instrumaints, eh'els
vaun aduna perfecziunand. Il progress dellas scienzas mate-
maticas ais ho abilitòs da stabilir il voliìm e las distanza*
dels asters, scu eie la ledscha chi regolescha tuot il sistem
del movimaint universe!. 11 zeli instaneabel e la perseverante
pazienza da bgeras generaziuns d'astronoms ans haun avieri
jnmiens e muravgiins orizonts, davaunt ils quéls DOS anim
simpla d" ii n a viva stupur ed admirazinn.
B.
Ma na be l'astronomia ans do un' idea della bel-
lezza e grandezza della creaziun, dimpersè eir la terra, chi
n rir immensited del univers cnmpera scu iin pitschen atoni.
lmmens ais eir co il champ per l'exploraziun e'1 studi, e
l 'atom intelligiaint, chi as nomna umaun. voul tuot perscrutèr
e tuot dominèr. El ho stiidgiò minuziusamaing la richa fauna
dels pajais tropics e l'exuberanta vegetaziun da quellas con-
Tre<lgias. el ho explorò la glatscha dels pois ed allò ram-
massò la materia per interessants studis, el s'ho construieu
hastimaints per traversèr ils mers ed arri vèr ad oters con-
— 147 —
tinents, li" suottamiss L'elemaint instabel. s'avrind una via
da Traftie chi collia ils pSvels tls pQ differents. Ma la sur-
fatscha del mer min ho bastieu a sia brama da savair, el ho
imsurò las profunditeds e mis> in sdorer sia intelligenza per
vaindscher la massa d'ora e l'explorér fin in foonz. Co s'ho
aviert davaunt sieo sguard Cina noura miiravgliusa richezza
e magnificenza per stimuiér maggnirmaing L'innata brama da
retschercba chi'l dominescha. El studgia e perscrutescha aduna
inavaunt e chatta un' analogia trannter las pil differentas
materiati «la >ieus stildis. 1* attinenza del pD pitschen atoffl
alla totalited e nella minima chosa da sia observaziun il
medem sistem e la medemma ledscha chi mouva e gii verna
i I grand nnivers. Clio.
C.
11 grand imperi romaun fiìt divis nel i >i 161 di 395 in
duos parts. 1* imperi romaun occidentel culla chapitela Ruma
e l'imperi romaun oriènte! culla chapitela Constantinopoli.
Il raig Cari il Grand as proponit da sunttametter ils povels
germanais e da*ls convertir al cristianismo. Cardia la Terra
Sencna flit conquisteda dals Tiirchs. stovaivan ils pelegrin-*
eiistiauns pajér grandas taxas per entrer in Gerusalem (§ 156,
Rem.). 11 raig Victor Emanuel H. tilt il fundatur dell" uniteti
dell'Italia (§ 156 e). 11 president Carnot tilt mordragio.
I. ^ostel Paulo ho predgiò l'evangeli als pajauns. 11 refur-
matur Zwingli ais mort nella battaglia da Cappel. 11 genere!
Dufour eira da Genevra. Tenor la legenda tilt il chastlaun
ssler mazzo da Teli. Vers la mitted del mais Giln cumainzan
las spuondas a's inverdir.
§ UT.
Exercizi. ai Scriva trais frasas. inua un substantiv vain
driivò cui artichel determinò perchè cha'l relativ individuo u
ggel .iis l'unic da sia spezcha u almain l'unic. dal quel nus
discurrine nella vita d'imminchadi (§ 142).
— 148 —
hi Tschercha in tieu cudesch da lectura desch frasas,
inua iiii substantiv ais determino tres las circonstarizas ila
sieo adSver (§§ 143—144).
e i Tsdiercha in tieu cudesch da lectura iin requhiT ed
indicha in niedem tuot ils substantivs, chi haun il primi l'ar-
tichel indeterminò e zieva l'artichel determino. Spieghescba
perchè dia quaist cambi vain fat (§ 144).
d) Scriva tschinch frasas. inua iin sulistantiv ais deter-
minò precis tres un oter substantiv cun una preposiziun. tres
iin aggettiv u tres una fraga subordinerà f| 145 i.
e) Indicha tuot ils substantivs nella lectura del § 14« ; .
chi sun determinòs nella maniera a, b u r/.
*' 148.
L'artichel indeterminò ho duos differentas funcziuns.
a) El accompagna (in substantiv chi nomna i'ma persona,
una bestia u lina chosa scu individua, p. ex.: Mieu chan-
tunais ho cumprò iina liuna va e ha.
b) el accumpagna iin substantiv chi nomna iina persona,
iina bestia u iina chosa scu re presentali! da tuot la
s pezclia, p. ex.: Una buna va e ha do bger lat (= Minella
huna vacha).
Nel priini cas (a) il substantiv survain l'artiche! deter-
minò, cut dia la persuna, bestia u chosa vain nomneda per
la seguonda vouta u pii sovenz (cl'r. § 144 i. nel seguond cas (b)
iin pò eontìnuér a s'inservir del artiche] indeterminò.
Exaimpels a. Ad eira iin boni ridi, chi's vestiva da
porpora e da linzol fin e vivai va ogni dì splendidamaing ed
in dalets. Mo ad eira iin pò ver. cun noni Lazaro, chi gia-
sdiaiva avaunt la porta da quel, plain bignuns e desiderai va
da's sadullèr cun las mievlas, chi crudaivan giò dalla maisa
del ridi; ma ils chauns gnivan e lichaivan sieus bignuns.
A dvantet però, cha'l pò ver morit e gnit portò nel sain
d" Abraham. Eir il ridi morit e l'iit gepullieo etc. ./. B. 114.
— 149 —
Cu esan avaro servimi a sieu patrun bgers ans diligiaintaniaing Ma
00688 i-ira'l vegl e na pù in ras ila portar sachs e barigK sco pii bod.
Sieu patrun il pavlaiv' invidas per mignotta e'1 volaiva mazzér. Ma l'esan
s'inacordschet da que e get per sieu far El faiva quint. dai! ir nella citted
da Brema sco musicant.
Per viedi vzet el al ur della via un e ha un. Quel rladagiaiva, Bea
sch'el avess fat lina lungia cuorsa .,< he at mauncha. cha tu boffast osche?*
dumandet Te san. Il e h a u n respondet: ,.Ean sun uossa vegl e debel e
na pii drovabel per la ehatscha. Perqaè mieu patrun ara voul schluppetter.
Ma anuz cu laschèr la pel, am fet eau our dalla puolvra." Co dschet
l'è sa n : ..Sest che! ve con me a Brema so musicant. - ' Il chaun fut
containt da qoaista proposta e da compagnia viagettan els vers Brema.
Els eiran ieus poch tiich, cha vzettan iin giat sper via. Quaist
faiva iina tschera da melcontaiut. L' esaa al dumandet : ..Perchè fest
quaista tschera brusca?" ..Chi voul esser sii da elio, cur ch'el ris-cha la pel?
respondet il giat. .,Eau sun uossa ve^l e nun sun pu in cas da clapper
miirs. Mia patruna ano volaiva batter nell' ova. Ma eau nuu he auncha
vòglia da morir e get per mieu fat L'è san e'1 chaun dschettan
con nus a Brema seu musicant: tii cognuoschast osche bain la mtu
Al giat plaschet quaist eussagl eil el get cun els. etc II, 18 — 19.
Exaimpels b. Un t'idei amili ais una ferma pro-
tecziun; chi posseda un tei. posseda Un grand tesor. Un fi-
li e 1 amili ais impajabel, ed iinguutta nun sopravaunza sias
qualiteds excellentas. Un t'idei amili ais un cundimaint
della vita. Chi teninia il Segner. avere iin tei. •/. B. «2.
Che pò iin s'imaginèr da pù terribel per un crastiaun. co l'avarizia?
Un avar renda continuamaing la vita escha a tuots quels chi sun intuorn
el. Un avar nun pò avair iingiin tranquil plaschair, ne ungùn amih sincè r
e chi in el interamaing as fida. Un avar perda la stima da tuottas per-
sunas las pu degan da stima.
Cur eau eira infaunt, tschautschaiva eau sco un inf aunt, m'impissaiva
in infaunt, giidichaiva sco un infaunt; mo siand dvantò hom.
he eau dismiss las chosas dad infaunt. Menni, 1. Cor. 13, 11.
Una buna va eh a do zieva fat vdè un bun temp alla lungia dudesch
fin qnindesch liters d'iat al di. Ili, 100
Remarcha. Pii sovenz vaili l'artichel determinò druvò in eon-
necziun cun iin nom appellativ nel singular, chi sto per tuot la spezcha
(§ 163)5 iin preferescha però l'artichel indetermino cur cha l'individuo ais
flesigad trea duo* pleds (substantiv ed aggettivi, p. ex.:
— 150 —
Un t-ra stia un ozius, ininrih della lavur. ais una ebargia a se ed
ad oters. Pr. cud. 288.
Il mise ri co rdia i vel resainta pu grand dalet nel der cu nel ar-
tschaiver. Pr. Cudesch 288.
Tu cr astia un vaun renda se stess ridicul e spredschabfl a tiu.t
tas persunas radschunablas. Pr. cud. 280.
Al in a nz ne der nun vain pu cret. eir sch'el zieva da que dschesa
la vardet. Pr. cud. 271.
f Ad un hom auaritius nun cuuegnan las arichezzas, e a che
perpoest dess liauair danaers l'g inuilgius? L. P. 129.
• Un hom sabi vain saimper a tmair, à in l's dijs arandieus alg.pchio
vain el à s'parchiurer dalg fall, mu l'ir narr nun fo sursenn sun l's temps.
L. P. 165.
L'oegl delg auaricius nun s'sazgia eun unguna part. L. P. 130,
In Un murtaeì ais un cour murtael. L. P. 166.
S 149.
Us # ^ 142 — 145 contegnan tuot las reglas fundamentelas
davart Tadover del artichel determinò ed indeterminò. A
saio tuottuna i'itil da considerar ils cas speciels seguaints:
1. La pii part dels noms da materiels druvòs in l'in senso
genere! Iiaun l'artichel determinò.
11 zuorpel e'1 sei as chattan eir nell" ova. 11
ziicher nun eira cognuschieu dals vegls Romauns. 11 caffo
fiit scopert tres (in Arab. La diirezza del pioni nun ais
uschè granda scu quella del fier. Il lat ais il megider
nudrimaint per infaunts.
L'argent viv ais l'unte metal liquid, chi s'indiiresclia piir in iina
temperatura da —40° C. VII. 321.
Il chiss sumaglia a priima vista fich alla chiits china ed ais ef-
fettivamaing un prossem paraint della pei dia chalcheraisa. VII. 314.
Scodon chi oda quaists mieus pleds e nun ils observa, ais simil ad
un hom ignoraunt, il quél fabrichet sia chesa siil sablun. Menni,
Matt. 7. 26.
f L'g vin ho amino bgiers. L. P. 277.
Remarcha. La radschun per quaist adover del artichel ais, cha quasi
tuot ils noms materiels druvòs in un senso generel indichan chosas chi sun
— 151 —
la* unicas da lur gener. Dalum cfaa ini» arami un materiel chi min ais
l"uiiie da sieu gener, drovains l'artii-hel determinò he scha las relatirae
condiziona dels §>; 131 — 145 san adempidas, otramaing l'artichel indeter-
mind, p. ex :
Schabain ch'eau tschantschess tuot ils linguachs dels crastiauns e dels
auugels. sch ? eau nun he la charited. schi sun eau he un metal ehi sima
ed Una s-chella chi clingia. Menni, 1. Cor. 13, 1.
L"or ais iin metal pù greiv cu'l pioni. Il quinin ais una puoi Tra
alva fich amara. 1 1 m e t a 1 , chi eira il priim cognuschieu dals umauns.
pera d'esser sto l'aram (cj 145.) La puolvra dannagia sovenz eonside-
rabelmaing ils prós. (Confrunta eir § 98, remarcha)
§ 150.
Scha vulains indichér una 4 u a n t i t e d indef ini d a d'i'i n
materiel. allora drovains il substantiv sainz" artichel. p. ex.:
Il chalgèr drova eh urani per fer s-charpas. Quaist
ziant venda caffè, ziicfier. tè. cacao e fcschi cu-
latta. 11 stagnili e"l chiìderel drovan zi ne. pioni, ziga
ed ara ni.
Il mureder masda chii t se bina, sa hi un ed ova cun la pela da
molta. II. 115.
L'or as chatta per part pur e per part nnieu cun oters minerete,
postfit cun zuorpel. VII. 321.
<)\a netta nun ho ne gust, ne odur ed ais eomplettamaiag fcrans-
parenta. VII, 329.
T r a f gì. salata ed ervas finas maglia la leivra il pii gugent. III. Ili
Las giuvintschellas imprudaintas pigliettan lur lampas, mo nun pi-
gliettan 8 1 i cun 9e. Mo las prudaintas pigliettan oli in lur vas insemmel
cun lur lampas. Menni, Matt. 25. 3 — 4.
f Nun sajast vaiami cun baiver vin. L. P. 277
§ 151
Ils substantivs abstraets (cir. § 96), chi denoteschan ima
qualited u un stedi, vegnan generelmaing druvòs cui artichel
determinò, quels chi denoteschan fin' acziun. nana l'artichel
determinò u indeterminò tenor las reglas generelas prece-
daintas. (§§ 141— 145 1 p. ex.:
10*
— 152 —
Il curaschi, la timidited, la vardaivlezza, la misericordia,
la stanglentiina, la noschdet. l'indolenza, la daschiitlia, l'at-
tenziun, l'intelligenza etc. (qualiteds u stedis).
11 cuoi]) u un cuolp, la seduta u iiiia seduta, il viedi
u iin viedi, la marcha u iina marcila, il permiss u un per-
miss, il levatesta u iin levatesta, l'admoniziun u i'm' ad-
moniziun, la decisiun u iina decisimi, la vendita u lina
vendita, il pcho u iin pcho etc. (acziuns, ci'r. § 96. j
L'obedi enzia ais il priim ed il pu uaturel dovair del infaunt.
Pr. Cud. 269.
La modestia condiia all' ii m i 1 1 e d. Pr. Cud. 279.
• Lanettaschia ais inscparabla da tuotta persuna bain educheda.
Pr. Cud. 289.
Stè f erms nella 1 i b e r t e d , tiers la quela Cristo ans ho liberòs, e
min laschè's metter darcho suot il giuf della servi tiid. Menni, Gal. 5.1.
Scodiin ehi fo il pcho, ais sclev del pcho. Menni, Joh. 8,34.
Una vusch clamet our dalla niivla. J. B. 124
E continuami, ais proponit Gesù una stimagli a. J. B. 114.
Il colonel eira approfondimi in iina partida da schah. Tondury 67 .
Un sbragizi anguoschagius as fet udir da part dels disgrazios.
Tondury 71.
f L a manzoegna in iin bota ais iin grand vici. L. P. 181.
E. B. Ilg Segner ha iina lite cu 'ls habitants dal pajais. Trom. 103.
Mo scha un substantiv abstract exprima iina qualited u
un stedi, dals quèls sun piissas spezchas, allura vain el druvò
cui artiche! determinò u indeterminò, tenor las reglas gene-
relas dels i<i< 141 — 145, p. ex.:
L a malattia u una malattia (perchè a sun bgeras malattias |.
La virtiid u una virtiid (perchè a sun piissas virtfids,
seu la charited, la vardaivlezza, la giistia etc).
La qualited u iina qualited f perchè a sun fieli numerusas
qualiteds).
L a colui* o iin a colur (perchè a sun bgeras coluors) etc, m< • :
L'algebra (perchè ad ais be un' algebra).
La giistia (perche ad ais be iina giistia).
— 153 —
L'egualited (perchè ad afe he Bn* egoalìted).
La sandet (perchè ad aia be Ekna sandet) etc.
La charited duo s'allegra dell' iogflstia, anzi s'allegra della vardet.
Afe uni, Cor. 13, li.
Eau he una forza in me ehi osserva cun interna ftodisfaezran qne
ch'aia !>eli>r. vardaivel e l>on: sco clia in virtiid della medenima forza, tuut
«pie ch'ais trid, invardaivel e nosch, fo siili mi»m intern una diaagreabla
i m ]. ressi n n. Pr. Cud. 144.
In auditor na prevgnìeil min avete tsehertamaiiig cret. cha quanta
discoon fiissan l'eoo d'una reremnnia destineda ad inspirar l'flmilted.
TSndètty, 113.
i" La s and et passa tuot Pg òr, & iiii saun chiierp vada plii co graiulas
aridteszaa, L. P. 267.
Remarcha. Cor cha un substantiv conerei vain aravo scu nbject u sto
riera iina prepoaiziun, sdii cromia Partickel sovenz davent. Cunfrunta lo-
supra gg 163—164. Mera .'ir $ 168.
§ 152.
Exaimpels divers. Quel, chi temimi la mort, ho per> la
vita (Pallioppi). T/ oc casi un fo il leder. — La ci vili -
sazimi dependa dalla moralited. — Il prievel metta il
e ara se hi del hom alla prova. — Guardè e perchiìrè's
dall'avarizia; perchè la vita d'ftn crastiaun nan consisti
ii eli ' ahundanza da sia roba. {Menni, Lue. 12.15). —
La nettaschia vo culla t emina da Dieu. 11. 15.
La cognuschentscha lo superili, ino la charited
edificha. Menni, l. Cor. 1, 1.
Scu cha'l viuit del tschèl as fuorma d'i'm unic grand safir.
uschè as fuorma la grandezza da caracter d'Ali nobel limami
be <>ur d'Una (nomerei) virtud -- la bunted. Tond. 280.
Beòs ijiiels chi haun fam e said ($ 163) zieva la giistia,
perchè els saron sadullòs {Menni. Mali. 5. 6). — Eau sud la
glusch del muond; quel chi'm segiiitesclia. min chaminerò
nella s-chiirdum. mo averò la gitiseli della vita.
(Menni, Joh.8. 12 ). — lls Fariseers s'attachaivan allarichezza
e na a Dieu. — Cnguu min so cur cha la mort vaiu.
— 154 —
f Sco l'g ór cun l'g foe vaia appruo, vschea la lieudchi pianella
à Dieu, in l'g fuorn da l 'aff lieti un. L. P. 34.
L'inuilgia e l'ira scurzunan la vita, & l'g pisèr maina la
v i 1 g d u n a aunz teinp. L. P. 269.
La superffgia ais meluuglida a Dieu & à la lieud. L. P. 95.
E. B. La via ehi maina in l'aeternitat ais cert coarta; ma seis
exit ais interminabel ; ingio la finescha, non vain ma chiatta. Abyss 6.
Sco '1 soen à blers ais mortai, chi s'dormainzen via è nun sa sdio-
vaglien plii; usche ais ais infidels la mort corporata iin mess dalla se-
conda mort. Troni. 27..
§ 153.
Sch'iin nom appellativ serva per denotèr tuot ils indi vi-
duos dell' istessa classa, seni vain el generelmaing
dnivò nel singular u nel plural cun l'artiche! determinò,
qualche voutas nel plural eir sainza l'artiche) u nel singular
cui artiche! indeterminò (mera § 148b).
il chaun ais un bun amih del urna un. 11 bòs-ch ais
lina plaunta, chi ho he iin tronco da lain. L'ai v eterna
prosperescha he siillas muntagnas. La m a i s a e ' 1 s- e h ab è,
la s-chan Ischia e la commoda, il bau ne li e'1 pult
sun mobels. Il eh ava gì ais iina bestia domestica. Il e ha-
lli e il as containta da pevel zuond inferiur. L'ali meri ais
una bestia flch ascra. 11 puf nun vezza bain da dì. Ils n z o -
lins sun bes-chinas fieli dalettaivlas. Las vuolps vivan nel
god intannas; eir las leivras vivan nel god. Las munta-
ne 11 as chevan lur fouras nel terrain. Las baselgias servan
al culto divin.
Ils homens faun las ledsehas, las duonnas ils eostums. Pbllioppi.
Las vuolps haun tannas, e'is utschels del tschel gnieus; mn il
figl del crastiaun nun ho. inua el pozza sieu cho. Menni, Matt. 8. 20.
Il tschierv ais iina dellas pii bellas hestias sulvedgias. IV. 74.
La fruonzla del larsch nun sto iin' ad iina intuorn las manzinas,
scu quella del pign, u in tschinch insembel, scu tar il dschember,
ilimperse bgera fruonzla, fin 50 aguoglias, staun unidas in iin pusehel. V, 20!>.
Tuot las parta del aconi t sun fich velenusas. V, 199.
Un ri eh aintra difficilmaing nel reginam del tsehel. Menni, Matt. 19, 23.
— 155 —
Vuaunt fadiu«amaiug entrenm i N rie':. - g :iam <la Die». Menni,
Marc. IO, 23.
Il -just as fo pcho da -^ia muaglia: ma il cour del empi ai? ini-
misericordiaivel. J. B. 80.
Richs e |>o ver< storiali esser in^euibel. Dieu ais lur creeder. J. B.S1.
f La cumpagnia ehi ho l'g luff cun l'g agne, ta?Ia ais eir Fami-
ciria dal» nosch cun Tg prus. L'g cousentiuiaint chi ais traunter la
■ erp A l'g chiaun, quel ais traunter l'g rick <fc l'g ponuer. L. P. 124.
he *ur sen in che mu-d las gii gì «a su la altura creschan.
Bifrun, Mutt. fi, 28.
§ 154.
Se li* un noni appellati v denoteselia una quanti ted in-
def ini da. selli vain el druvò nel plural sainz' artiehel. p.
Il riardili zoologie eontegna liuns. lufs. tigras, n
vunlpv. ta-s. crocodils. dromedars. rinoeei
ippopotams. sehimgias. serps ed una gronda quantited
diotras bestia.-. Intuorn la tegia creschan aconits. jian-
z a u n a s e r a n un e u 1 s. Il falegnam fo ma i s i - g-chabels,
s-chantschias e commodas, baunchs e pult-.
f n e s t r a > ed u a e li s. La biblioteca contegna cudeschs.
giazettas e man use ri ts. A do dschembers da 500 fin
tllS.
Canaan eira dal temp dad Abraham un pajais bel e fruttaiTel. Nela
- >nran ruvers e fos in compagnia da cipres^as. Eir oli 1
figèrs e pai mas creschivan in abundanza. Sul Libanon eiran gods
intèrs da ceder». Ils pastuors giran con lur seossas per il pajais intuorn.
QwailW consistan da bes-cha, chevras, muaglia bovina, esanse
chameils. Eir avióls chattains allò. Xels contuorns del Mer Mort
prosperaivan da pù bod eir chavriòls, gazellas, leivras e cunigls.
schi eir lufs e liuns. ni. 98 (scurznieu.)
.* 155.
Ils noms propris regnai! generebnaing druvòs sainz' ar-
tichel. p. ex.:
Walter FQrst, Stauffacher ed Arnold da Meleh-
tal gfirettan la Ha. Luther. Zwingli e Calvin san stos
— 156 —
ils trais prinzipels re format uors. Pestalozzi eira l'amili dels
infaunts. Sigfrid admiraiva la bellezza da Crimini da.
Glint e r vulaiva maridèr a Br un hi Ida. Pasteur fet lidi
importantas scopertas siil champ della bacteriologia. Nelson
eira un celeber admiral inglais.
Remarcha. Eir ils noins dels mais e dels dis delP eivna vegnan per i!
pii druvAs sainz' artichel.
In LOgl ed Avuost flurcscha l'iva. Mia sonr arrivet in dumengia
e partirò darchò ma reni d i.
§ 156,
Excepziuns da quaista regia aintran però
a) scha'l noni propri vain druvò scu noni appellativ i cun-
frunta eir 4; 95, rem. 1), p. ex. :
Cavour flit il Bismarck dell" Italia. Napoleun ais sto
fin seguond Cesar. Benedict Fontana fi'it il Winkelrieil
dels Grisclmns. La pttvra duonna perdet il napoleun, ch'eli'
a vai va arvsehieu scu dachat.
b) Sch'iìn discuorra da piissas persunas chi haun l*iste^
noni. p. ex :
Ils Salis e'is Plantas staivan pi'i bod alla testa da
differente partieus politics. El ais impiegò tals TOndurys.
(('«ni frinita S 95.)
e) Tals noms da pajais. fllims, muntagnas. mers e lejs, p. ex. :
La S vizzra ais pitschna; l'Austria, la Frauntscha
e l'Italia la circon deschan. L ' E n traversa 1 ' E n g i a d i n a
ed il Tirol, e s'unescha finelmaing cui Dan ubi. Il Mont
Bla ne ais la pii ota muntagna dellas Alps.
il Nil ho una cuorsa fieli lungia ed ais un lliim fieli larg.
L'Egipto ais il magazin da granezza per tuots ils
ciuituorns.
11 Munt Sinai ais situò siin dna penisla trianguléra
del Mer Cotschen. HI, 99.
— 157 —
Remarcha. Ils aonu da citteds e rsehinaonchas regata ilruvùs sainz'
artiehel. Cfr. però $ 156 d.
Basilea aia la pfl ridia citted della Svizzra. Già ils Romanità haun
fundò la citted da Cuira. Pii bod eira Zunz la chapitela dell' Kngiaditi'
<>ta. Z uri ir ais ima bella citted. Il a m 1» n r <i ai» il Li ver puoi della Ger-
mania. (Pcnlir il Li ver pool?)
Il Piz Kescfa vaili snvenz ascendii'ii dalla vart ila l'avo .> Bravnogn.
V. 96.
Sur C ha in uè s -eh as preschainta il Piz Miisella. traiinter Zoo a e
M ad al aio il Piz Mezzaun e suot S-chanf s'adoza la India piramida tW
l'iz d'Esaii. V. 99.
di cur ch'iin nom propri ais aceumpaiì-nò d'iin aggettiv, p. ex.:.
Il r e il o m nò Si m o n L e ni n i u s M a r E a d a n t h< » st&dgiu
al temp da Luther a Wittenberg. Menni, Saluz, 6.
Il rcsnl ut Gallicios min s'iascliet intimorir da ooaistas
persecozioos. Menni, Saluz 7.
S 157.
Cor ch'Una ipialited corporela n spiritnela miorelai vain
attriboida ad Una persona u bestia per mez del verb avaìr,
allora s'inserv" Era generelmaing del artiehel determinò, p. ex.
avair il nes copri, a va ir la conscienza largì a.
Il charauotsch ho il èorp piì cuort. las e ha m mas
p it otas e'is peis pò gross cu la chevra.
Mazzèr e desdriir repugna ad ogni boni chi ho il coor
a dret 16. Tòndury, 181.
Anna ava iva il nes cuort. III. 52.
Il dragun avaiva la pel use he grossa e dura. cha*ls ferma
cuolps da speda nun fiittan in cas, da penetrar in quella. III. 2.
Marchet Colani min eira grand, ma giagliard, avaiva las spedlas
1 a r g i a s , il p e t f e r m , la f a t s e h a o v a 1 a e bruna, ils e h a vela
nairs e"l nes aquilin. IV, 93.
L'utschè-mez-mùr nun ho il gnif lung ed agiiz scu la miir, dim-
peraè cuort e larir. V, 223.
Il cucii ho il penna m grisch scu la tschendra. VII. 259.
Las furmias haun il corp di vis in traiti parta, las quèlaa sun anidaa
be tres un filili. VII. 271.
— 158 —
f L'g signer ho tramis me, per ch'eau guarescha aquols chi h a ti 11
l'g cnur turblò. Bifrun, Lue. 4. 18.
.^ 158.
Lectiiras.
A.
11 Portugal gescha alla riva del Atlantic. L'Asia, 1* Africa.
l'Europa. l'America e l'Australia sun las tschinch parts del
muond. Jl Piz Bernina, il Languard, il Kesch, il Piz Linard.
il Rigi, il Pilatus etc. vegnan an per ari ascendieus dai! in-
digena ed estere. Sur il Fittela, il Fuorn. l'Aìvra. il Bernina,
il Griglia, e'1 Maloggia mainan straduns. Quauntas ovas vegnan
giò da nossas muntagnas per fer tìn Jung viedi nel mer! 11
Reno passa tres la Germania e'is Pajais Bass e s'imbimclia
nel Mer del Nord. Il Rodan percuorra il sfld-ost della Fraun-
tscha e condtta sias ovas nel Mediterran. L'En s'unescha cui
Danubi e fo cun quaist il viedi nel Mer nair. 11 Tessili s'im-
buocha nel Po e cun quaist nel Mer Adriatic. La Reuss fuorma
il Lej dellas Quatter Forestas, il Rodan il Lej Leman e FAare
il Lej da Brienz ed il Lej da Thun.
B.
Vers la (in del saidescbevel secul formet il raig Henri IV
da Frauntseha il piano d'Una confederaziun dels stedis euro-
peos. Ziev' avair liberò sieu pajais dallas terruors della guerra
da religi un, volai v' el vair asgttredas per tuot avvegnir la
toleranza e la pésch. El volai va reunir ils saidesch stedis
chi in quella vouta formaivan l'Europa Ha Russia e la Tur-
chia quintaivan auncha tar TAsia) in ttna confederaziun.
Ogni ttn da quaists stedis avess gieu da trametter duos dele-
gids ad una ..dieta europea"; quaista dieta europea composta
da 82 members. avess gieu l'incombenza da garantir la pèsch
— 159 —
religiosa e dad applanir tuots conflicts ìnternaziaoels. Sena
• inni stedi s'obliaiva <l'as suottametter alias decisfains da qu
dieta, sdii eira cotres sparieu ogni elemaint per iìna Catara
guerra europea. Mo aanz cu podsir metter in execuziun sieu
proget, fiìt Henri IV assassine, il 13 Meg ltflo. tres iin
innondi dement.
Ungiin da sieus soccessoors ed iingiin oter sbvraan min
ho pii repigliò qaaist dorius piano, a prò della felicited dels
póvels. Ils regnants e dìplomats restettao tìdels al vegl spiert
gnerresc; ma ils pensatoors datuots ils pajais nuu laschettan
erudèf l'idea della pésch. Suainter Tòndury.
e.
Lioguas e dialects dominants s'extendan dalootsch e mai-
nali alla graditela suppressiun d'otras lingnas. Ina volita
olia un lingaach ais extint. nun tuorna el me pii. L'istessa
lingua min pò avair duos lòs nativs. ma differents linguacbs
paini as masdér insembel. Nos vzains mutabilited in im-
mincha favella e continuamaing vegoan tiers pleds nouvs: ma
sco chi do un limit per la vigur della memoria, osche as
stiizzan graduelmaing singuls pleds sco intèrs linguachs. Max
Miiller (un lìlolog tudais-cb all' Uni versiteli d'Oxford, in In-
giltèrra) disch giistamaing: ..Un combat per la vita as succeda
fonstantamaing traunter ils pleds e las fuormas grammaticalas
d*imminclia linguach. Las megldras, pii cuortas e pii facilas
fuormas s'acquistan adiina la supremazia ed ingrazcban lur
success a lur egna persistenta virtiid." dio, suainter Darwin.
§ 159.
L'arti e bel de ter mi od se u proo om demoostra tiv.
L'artiche! pò servir da pronom demonstrativ, scb'iin noni
geografie eoo iina preposiziun al semi a : iin il pò in tei cas
— 160 —
rimpiazzar tres il pronom quel, quella, quels, quella*, p. ex.
ils da S-chanf, ils dadour munts.
Ils da Zuoz sun buns agricultuors ed orticultuors. Ils
della Val Schanis s-chatschettan ils chastlauns e des-
d rilettali ils chastels. Xella guerra svabaisa as radunettan
tuoi las cumpagnias grischuuas a Zuoz, mincha drettiira suot
sieu egen chapitauni : Qschè cumandaiva Tomas Pianta ils
d'Engiad in' Ota, lì 11 Schedi ils da Surmuntfallu n.
n Moli r ils d a . S u o t ni u n t f a 1 1 u n , un Putatsch quels
<lel la Val Must air, un Stampa ils Bergagliots, Be-
nedici Fontana ils da Surset, Peter Guler quels da
Tavo e del Partens, Heinrich Ammann ils da Cuira,
Hercules Capaul ils da Fieni, de Moni ils da Lugnezza
e Dietrich Freuler ils da Schanis.
E. B. Ils da Se noi disellali : „Alch es aldi, e nugli' os niiulia."
Barblan, Parablas, 43.
f 1/s d'Uro paglia tgnaiven Lìavenna in lur maun
Ma cun zuond poick ardimaint bod s'aehiataun. Trarers, Miis 57—88.
L' s suot quo non fand dmura
Muessaii sainza ls d " /. u r a :
A Lavin ils da Sciamf tuotts
Aunz Chamues-ch, Madulain e Zuotz
In quella saira arrivenn.
Wietzel, Guerra da Vucìina 135 — 139.
§ 160.
Adover distributiv del artichel determinò.
dir cha'l substantiv esprima un' imsiira da temp, pais,
volumen, distanza o snrfatscha, allura l'artichel determinò
chi l'accumpagna, ho iin senso distributiv e signiflcha l'istess
se ii mincha, p. ex.:
Dna disonesta speculaziun s'impatrunit dals terrains in-
tuorn vschinauncha, pròs chi eiran stos acquistos al predsch
da 2 frs. il meter, muntettan in podi temp a 25 frs. il
— 161 —
mete r. Avamit vaincli ans il predscn «lei lai a Zuoz eira
14 raps il li ter. uossa cuosta'l '28 raps il liter. Ils tre-
ims rapids in logilterra, Prauntscha »■ Germania vaun cun i'ina
sveltezza da 90 lin 100 kilometers Tura, nnels della Svizzra
siili tecbertas lingias lin ho kilometers Tura, la Retica. causa
il grand numer da punts e tunnels. las numeriisas st&ertas
della via d'fier e la granda pendenza sulla pi'i grande pari
della lingia. arriva appaimi a 30 kilometers Tura, une voul
dir un mez kilometer la minuta. Paincfa t'rais-ch consta
lin passa 4 frs. il k i lo .
Almain trai* voutas l'i'ivna passantaìvailfl nus las >airas nel
teater. Tond. 450.
La coloriteli del ajor importa 340 m la so cun da. VII, 2*4
Una vonta cumpret la giuvna dosch passa d'tafta cotschon per iiii
vstieu, ad un raintsch o dudesch criizers il pass. Pr. Cud. 4">
„Poh! dschot il Gùdov, il tafta min aia nosch : eau s'dun trentases
criizers al pass." Pr. Cud. 4o.
§ 161.
Cas speci els.
Ils exaimpels seguaints illustreschan l'adover del artiche!
determinò in alchi'ms cas speciels. chi ineritali attenziun.
ai Suner il clavazin. la trombetta, la già etc.
lin tudais-ch: Klavier spielen. na : das Klavier spielen).
bj Der il bun di, giaviischer la bini a saira. lab Li-
na nut. der il bivgnaint (però: giavi'ischèr bun viedi.
luin arrivo, buna reuschida etc.)
ci Fer il s e h n e d e r . ter il b r a v . ter il s a b i , fer
il vittiirin. ter il portachartas etc. i un di'seli però eir
fer da schneder, da brav. da vittiirin etc i.
di La revohiziiin francesa del 1789 (eir: dels IT
la constituziun svizzra del 1874. La Guerra da Set Ans diiret
dal 1756 fin al 1763. Xel (nel an. l'ani 1493 gnit sili
trini imperiel della Germania il valorus Maximilian.
— 162 —
ei 11$ 24 Giin, ils 30 Settember. ils primis d'Avuost.
La Confederaziun svizzra flit fundeda als primis Tal prum)
Avuost 1291. La charta della Lia dels 23 Settember 1524
constituescha la pruina constituziuii della Republica Retica.
fi Duos voutas Fan leiva il solagl alias ses la damami
e tramunta alias ses la saira.
g) Davart Tadover del artiche! per druvèr aggettivs scu
substantivs mera §§ 211 — 213.
h) L'artichel ais indispensabel nellas expressiuns laptt
part, la granda part. ils pi'iss. las piìssas ed ils
bgers, las bgeras (die meistenj.
i) Davart ladòver per la formaziun del superlativ mera
.^ 223.
k) Davart Tadover del artiche] euls pronoms ijuèl e
e li e mera chap. IV.
§ 162.
Exaimpels divers. Rubi usi ni stuvet exercitèr da tuottas
>urts misters, el fet l'agricultur e rallevatili-, il chatscheilcr
e"l pas-cbeder, il cuscbinunz e'1 schneder. Quel chi fo da
contin il bray [lerda suvenz sieu curaschi in preschentsclia
d'iin prievel. — Pochs saun sunèr Torgel inandret.
Las Desch Drettiiras fundettan lina lia als 8 Li'igl 1436
a Tavò. Dal 1513 lin al 1798 consisti va la Confederaziun
svizzra da tredesch chantuns.
Nossa scoula cumainza alias odi la damami e glivra
alias iindesch : il zievamezdi stuvains turner in scoula ali*
iìna. dir ch'eau entret in vschinaunclia. Maister Peter ani
uiaviiscbet la buna saira. Xus magister sima la già e"l
violontscbè. Arthur leiva mincha di alias tschinch e vu in
let traunter las odi e las odi e mez. Maria ais la megldra
scolara. Ils daschiitels impedeschan sovenz il progredimaint
— 163 —
da tnot hit-lassa. BeOS i ls niiserk'urdiaivels. perei ir els cliat-
teron misericordia. Avaunt la battaglia da Chalavaina ils
Engiadinais avaivan scrit als capos della lia per agftd, siami
lur misiergia gronda è grand il prievel pel Grischun Inter ;
e promtamaing als eiran ils dadour mnntsgnieus in agiid.
Alla battaglia da Rosshacli mettet Friedrich il Grand L'armeda fran-
cese trea dna fina manovra molamaing in spavent, da mod dia bainbod
dal s bgera Fraacea as vzaiva pii be ils chalchagns. Chal. 1911.
E, B. La gran da part (lanosa comttna in Engiadina fiissan in privel
da lavinas, scha'ls goda Bpesa sim Las stippas Bpuondaa non ils protegessan.
V. 175.
La gran da part da quaistas vals laterelas san aintasom bellas e
largias ed as diramesdian in piissas vals. V, 101.
Qualsia ais la vaga e venerami" interpretaziun della guerra da vait
de la piiss uniauns, la anela eira in la mia. Tondurt/, 27.
Tuots gettan ; e siand entròs in una granda sela, observettan els una
pitschna maisa, plaina d'exquisitas spaisas, ed (ina otra maisa granda, cun
sii bgeraa beslas, siillas quelas co e lo eira miss iin toch d'paun muoach,
iin pom d'terra ed iin puognet d'erus-chas ; — ma siillas piissas nuu
eira da vair mignotta. Pr. Cud. 25.
L'Engiadina formaiva fin l'an 1537 iin' unica vschinauneha politica
Il (omon. V, 101.
Cura dia Durich Champell ais naschieu, min gavaina in mod tschert :
in ogni cas ais el naschieu in tuoni il 1510. Gianzun, D. Cfi. 1.
L'ambaschadur veneziana fet grande sfor/s a Cuira. per cha l'allianza
dela (mschuns cun sieu stedi, chi eira steda fatta nel an 1706 per HO ans
e dovaiva quindi dflrèr fin als 31 Dezember 1766, gniss pei - temp re-
noveda. Chal. 1911, 4L
Il prùm traget da ferrovia in nos chantun flit quel da Maienfeld a
( oira, chi gnit aviert nel 185 7. VII, 116.
La Lia dels oach velgs chantuns avet da temp in temp, dal 1315
iin al 1415, dimena per il cuors da tschient ans, sanguinusas guerras cun
ils duchias d'Austria. Pr. Cud. 238.
t P ar <l ue On cusailg dals prosmauns fùt clamò.
Et la pia part dals capitaunis lo congregiò. Travers, Miti, 13 — 14.
Da tres cun l'g Raig d'Francia ls plus acusglien;
Da chiurer Cluastels et terras min asiignen. Travers, Mus, 28—29.
1<U —
L'ommissiun del artichel.
§ 163.
In stretta connecziun cun un verb vaili il substantiv
suvenz druvò sainz" artichel. In quaist eas il substantiv ais
aduna L'object, me il subject. El fuorma sovenz inserabel
cui verb lina stiletta idea, ed in bgers cas otras linguas ex-
priman qaaista be tres l'i n jiled. p. ex.:
avair eh tira
avair compaschi un
avair curaschi
avair fam
avair iiduzia
avair mela vita
avair noni
avair said
avair temimi
avrir buttia
avrir chesti
chargér alp
e batter albierg (ricoverj
clugir ogl
pflegen
bemitleiden
h ungerli
heissen
dursten
sich iiirchten
commetter adulteri
commetter pcho
sùndigen
der albierg
beherbergen
der allogi
beherbergen
der bada
aufpassen
der ledscha
aufpassen
der ricover
der tetta
saugen
der uorden
befeblen
16
fer ■•-
fer altschiva
ter bacheria
ter baracca
fer baruffa
fer beffa
fer collaziun
fer finta
fer front
fer guerra
Jìramaint
fer inamida
fer menziun
fer penitenza
fer quint
nr ^-chagna
fer semi
fer temma
fer trida faira
fer uzul
fer vdè
fer viedi
waschen
schlachten
raufen
spntten
friìlìstueken
sich verstellen
trotzen
schwdreo
vespern
erwalinen
bealisichtigen
stricken
winken
iingstigen
kalben
reisen
as fer mei
as fer pcho bemitleiden
as lasehèr gnir compaschiun bemitleiden
metter fin
metter fo in pigna
metter maisa
metter noni
metter ilert
beendigen
einlieizen
decken
nennen
— 166
mudèr diesa
ìiiiidOr colur
mudèr eretta
piglièr cuiiigiò
piglièr mugiièr
piglièr vendetta
render quint
s-chargèr alp
tgnair chesa
tgnair quint
tuchèr maini
umzielien
sich verabschieden
liei raten
sich rachen
abreclinen
liaushalten
Ijeriicksichtioen
e. u. 1.
Lascha ir il pòvel, acciò ch'els giajan in las vschinaunchas e nels vihs
dintiiorn, echattan albierg e da mangèr; perchè nus essans in iin 16
desert. Menni, Lue. 9. 12.
Ils Giidevs provochettan iin tumult nella citted e gnittan in furia
avaunt la diesa da Jason, chi arsiva do allogi als apostels. J B. 154.
La lutra fo trida faira cullas forellas. VII, 154.
Fer frunt alla furur del inimih. T'ònd. 381.
Ils Israelits stovettan fer guerra e conquistar il pajas con lur saung
J. B. 57.
do ledscha, eir scha tii ad oter min badessast, do ledschi
al lod della vardaivlezza. Pr. Cud. 271.
Intaunt cha Rico requintaiva dal viedi, Duonna Lina ni i 1 1 1 e t ni a i sa ,
per tschner. III, 84.
Ils homens pavlettan lur chavals, e zieva f ettan els m arenda. 111,66.
Ed uschè las dispiitas min piglian fin. T'ònd. 246.
Sur quella punt eira Rico sovenz passò cun sia chera mamma chi*!
t u e h a i v a maini. Ili, 69.
Ils crastiauns da quaist muond piglian mugiièr, e's maridan.
Menni, Lue. 20, 34.
E mera, lo eira un hom, chi a vai va noni Zacheo. ,/. /?. 117.
Ed els al mettettan noni Gesù. J. B. 85.
A scoula aise lungurus; allò ho quo nom d'imprender. IV, 107.
E. B. El "pigli et cumgià da seis patrun e get vers chasa. Barblan,
Parablas, 14.
— 167 —
Ma cur els udittan dalla resiistaunza dels morta, faivan alohiins
beffa, ed etera dsehettan : Davart que at volains tadler (ina vouta. J. B. 155.
Il Segner vzand la vaidgua, as lasche t gnir compassi un d'ella
e la dschet : Nini cridérl Menni, Lue 7, 13.
Hegiast eh itra d'el e tuot qaè tii spendasi da pn, at vogl eaa
render a mieu retuorn. Menni, Lue. 10, 35.
La l'ima diminuì as fet pcho del pover mattin ester e det uorden
al giuvnet, da mner a Rico nelT ustoria ilei „solaicl d'or. Ili, 71.
Ils dottuors della ledscha ed ils Fariseers umettali tiers Gesu una
duonna chi avaiva commiss pcho. J. B. 118.
Ma ini Samaritaun, chi fai va viedi, gnit allò, ed il vzand, as fet
ci i»cho d'el. J. B. 109.
Uschè vain ad esser pii algrezcha in tsehél per un pcheder, chi fo
penitenza, cu per nonauntanouv gusts, chi nun haun bsògn da penitenza.
J. B. 109.
Il mai fai va quint, da nun ster lonch al bel lej. Ili, 65.
Lur doctrina avaiva pigliò risch. fV. Cud. 173.
L'ammalò fet segn alla nona da s'approasmér. Ili, 61.
Gesù scumanda da pigli er vendetta. J. B. 108.
t La sabgienscha ais zuònd da loensch da la superffgia e dalg ingian,
e l's hommens manznaedars nnn vegnan à faer mètiun da quella,
L. P. 137.
Christus comanda che nus daien tgnair quint date pitsthens, per
che da tals saia Pg ariginam da dieu. Bijrun, prrf.
Mu uae alias purtaunzas à ad aquellas chi da un tetta in aquels
dijs. Bifrun, Marc. 13. 17.
Da Clavenna a Mus tenne Viedi,
A lo as cumanzet ad ir contredi. Travers, Mus, 391—392.
Chi s'deas lascher gnir misericorgia dalg scungiiraeder chi ais
pizehio da la -erp? L. P. 117.
>; 164.
L'umissiun del artichel ais particulermaing frequainta in
connecziun cun preposiziuns, p. ex.:
ai cun substantivs abstraets:
a condiziun esser a tir
condannar a mort gnir ad immaint
•lei* ad imprast gnir a pled
168
gnir a segn
gnir a tir
invidèr a nozzas
ir a bai
ir a chatscha
ir a predgia (messa)
piglièr ad imprast
trer ad immaint
aunz biimaun
aunz predgia
cun condiziun
esser d'avis
esser da bun anim
agir in noni da qualchiin
al vèr in sez
as metter in viedi
avair in immaint
crudèr in aggravi a qclin.
entrèr in servezzan
gnir in agiid (succuors )
gnir in svanimaint
ir in fanzogna
ir in guerra
ir in svanimaint
trametter qchn. in Avrigl
ir our d 'immaint
suoi vusch
zieva biimaun
zieva predgia
e. u. i.
§ 165.
b) cun substantivs concrete:
as biittèr a culoz
as tschantèr a maisa
gnir a brodi
gnir ad uraglia
invidèr a caffè (a giantèr)
ir a cour
ir a cuz
ir a maisa
ir a pè
ir ad ova
ir a scoula
metter a cour
metter ad alp
dir in fatscha
esser mei in chamma
fer gnir l'ova in buocha
guardèr in fatsclia a qchn.
in buocha del pòvel
in tschèl
ir in let (ir i'iet)
metter fo in pigna
metter in chamutschina
metter in preschun
metter qchs. in giloffa
muntèr in chanzla
ster in let
169 —
metter a tet
montér a chavagl
pi «ri ut a eour
a chesa
ster a cu/.
a ma ut un
tnrnér a eh» ~
ami/, collaziun
aunz iriantèr
aunz marenda
aunz tschaina
fer con fain
fer cun rasili v
r ila chesa
smuntér da chanzla
smuntér da chavagl
pìgliér giò d'maisa
- >;pargnèr giò d'buocha
ster davaunt diesa
a> metter in schnuoglias
a> metter ijualchosa in testa
avair il diavel in chiier[i
avair merania fiers in fo
avair qualchosa in giloffa
der in ma un
der in 5gJ (der in òglsj
e
Cini exct^iziun della* mnadiiras
bovina missa la sted ad alp. Ili,
Gesù pi glie t ils infaunts in
eil il< benedit. J. B. 117.
ster in stiìva
tgnair la laungia in frain
tnrnér ireturnèri in patria
intuorn culoz
bflttér our dad Qsch
ar our d'elodia
guardér our da fnestra
metter our dj»ei>
buttèr per terra
ir our per ova
Ir gfl giò) per s-chela
siìn terra
ster si'm fnestra
ster si'in porta
ster siin ti.seh
avair qchs. suot bratsch
metter qchs. suot clev
metter suot tet
piglièr qchs. suot bratsch
tgnair qchs. suot bratsch
ir vers diesa
zieva collaziun
zieva giantèr
zieva marenda
zieva tschaina
u. i.
e vachas da chesa vain la muaglia
101.
bratsch. mettet ils niauns sun el3
— 170 —
Ma la vuolp nun ho pers la spraunza, da podair gnir a broch ini'
dtra vouta cun iin pò pii astuzia. III. 109.
lima sun eau da chesa? Mamma, chera mamma! Ili, 70.
cha nus tuots piglians bain a cor tia vusch. hit. 9.
Ils pleds da sia buna cumpagna al gettali fich a cour. Ili, 86,
Allura Farao as tret our d'maun sieu anè ed il det a Giosef;
el il fet vestir da saida alva ed al mettet iina collauna d'or intuorn
culoz. ,/. B. 20.
Dadour munts tiran ils bouvs e las vachas eir a culoz. Ili, 101.
Ad eira giist il temp da fer cun fain. Ili, Ilo.
La buna nona als traiva imminchataunt ad immaint il bapnos. 111,53.
E dvantet, cur Gesù sezaiva a mai sa in diesa, mera, cha bgers
publichauns e pchaduors gnittan, e's mettettan a maisa cun Gesù e
sieus discipuls. Menni, Matt. 9, 10.
Z i e v a gì ante r p i g 1 i e t Anna giù d ' m a i s a e giidet lavér gir». 111. 56
Avrit la bibgia ed iin segn tsclierchand
Leget il text, chi'l pruni la det in ogl. Florian Grand, Citai. 1911.
11 vegl magister stai va las sairas d'utuon auncha qualvoutas a piai
culla nona. Ili, 60.
Las fantschellas va un sovenz a bugi per ova. II, 15.
Lur adversaris nun ils lascbaivan me gnir a pi ed. Menni, Saluz, 11.
Udind la massera il lamentus bragizi del pullam, cuorra ella 8 ti n
porta e vezza, cu cha l'impertineiit leder svoula davent cun una da sias
triallinas. Ili, 112.
Rico ed Anna g i a i v a n a s e o u 1 a. Ili, 53.
Ed il mort alvet in sez e cumanzet a tschantscher ; e Gesù il de*
a sia mamma. J. B. 99.
Una pezza guardet el intuorn se cun un' oglieda interrogativa, allura
as mettet el in sez e provet da tschantscher. Tònd. 401.
Co s'insnuittan fich ils Galliers e clamettan ils Romauns in sn-
c u o r s . Pr. Cud. 169.
Dand iin sbreg da dolur ed anguoscha, get ella in svanimaint. 111,21.
In Engiadin' Ota ho imminch' alp sia stalla u almain sieu caviert,
per metter a tet la muaglia in dis da strasoras. Ili, 101.
Cha las ovas produan abundantamaing limargias, e cha'ls utschels
svou lan sur terra e vi alla distaisa del tschel. J. B. 2.
Domine sur scodiina bestia, chi eh amina sun terra. ./. B. 2.
Vo e venda tuot que cha tti hest, e dò que als povers, sebi averost
iin tesori in tschel. J. B. 113.
— ITI —
K che fo la granda part dels chatscheden? Basta cha regnai) a tir
d'Un ebamuotech, schi pocb ale importa, èh'el taja traodi u stech, chevra a
^tenaglia. VII, 152.
Xun dir our que ehi per eaa al ais gnieu ad araglia • chi po-
di m oouscher a quel, chi ho «lit. Pr. Cud. 291.
Elieser as mettet in v i e «1 i con desch chanieils. .7. B. 1".
Els tschantschaivan suot v uscii: tuottiina penetraiva qaalchosa «lai
discuoi* del princip fin tar me. Tonti. 383.
i Siand a Com la Mira amóa
L'g lantrichter d*la l'art per havair pu pdfl
La Via ine un ter chiesa prandòt. Tracers, Mus, 422 — 424.
Tuot la cuolpa nun pò ad els gnór daoda,
Siane! stùs d'ias Lias (.'lamòs a Chiesa. Trarer*, MQs, 249—250
Ad els salvcondiit à buochia fiit dò.
Et sua Ig di dTavo fiit que cussgliò. Trarers, Mus, 327 — 328.
Et schi uus daes at impraist ad aqoela, che uus hauais spraunza
dad arschaiver inauoofi da dels, che grò hauais uus? Bifr., Lue 6, 34.
Sainaa d"mura munt' el à chiavalg. Traters, Mus, 75.
E. B. Per quai ehia'l dormir in B a s e 1 g i a es comun, schi es eir da
tmair ilg general castiamaint. Troni- 104.
§ 166.
L'artichel vaili eir tìch snvenz omiss in copulaziuns. que
vuiil dir, cor cha duos chosas similas u eontrarias vegliali
noiiinedas insembel, p. ex. :
bap e tigl da buocha a buocha
bap e mamma da elio a pè
bapsegner e mammaduonna da dì in dì
baselgia e scoala da generaziun a generazhm
caput e cliapè damami e saira
chart' e sagè -j- da s-chalun in s-chalun
duìna r vasche ■'- da schiatta in schiatta
corp ed orma da vschinauncha in vschi-
d'an in an nauncha
dì e noi peidra sur peidra
(esser amihs scu) chaun e pel ed ossa
giat per mer e per terra
— 172 —
fil ed aguoglìa
iÒ e 11 a ni in a
frer e sour
glieud e muaglia
lumi e chavagl
bora e duonna
ir da padell' in fo
launtsch' e speda
magister e scolar
mancli e lamina
mez e mod
munt e vai
nair siili alv
naiv e giatsch
j orma e ehiierp
pajais e povel
patron e famagl
Obedescha abapemam m a e nun ils spredschèr in lur vegldiina. ./. B. 81 .
E. B. Il cour d'infant ais uschè attachà a bap e mamma, ch'el
nun craja facil alch mal d'els. V, 123.
E. B. Quels requints vivali nel povel e van da bap e mamma a
figl e figlia. Burblan, Parablas, 4.
A dvantet in seguit, cha Gesù giaiva da citte d in citted, da
vsehinauncha in vschinauncha, predgiand l'Evangeli dal reginam
da Dieu, ed ils dudesch eun ci. Menni, Lue. 8, 1.
Chiina e vasche. V, 291.
Vin, biera e pustiit vinars insembel a tuots liquors contegnan un tossi,
chi rovina, giodieu intemperantamaing, corp ed orma. VII, 291.
Taunt las rischs, cu las fòglia* e la flur dell' arnica contegnan sub-
stanzas salutiferas per glieud e muaglia. V, 195.
Schi. que ais un miracul, cha hom echavalg nun sun restós siil
cuolp. Pi: Cud. 110.
Xus mettains il piz della lamma d'iin carte nella sfessa d"una inaisa
dobla in maniera, cha'l mandi e la granda part della lamma stana nel ajer.
Allura ozains il manch e'1 laschains ir dandettamaing, che dvainta ? M a n e h
e lamma as movan fich spert sii e giò, fand una viera baia ferma. VII, 283.
(piglièn pò e riseli
port' e fnestra
prò e god
rie li e pò ver
spiert e corp
sted ed inviern
sti'iva e chambra
tint' e penna
traunter dì e net
tschOl e mer
tschèl e terra
tuorj) e vergogna
vai e prò
vegl e giuven
vin ed ova
zapj)' e hadigl
e. u. i.
— UH —
I/equiliber rrauiiter mortalited e natalited as stabiloscha da se.
Tniitlar;/, 246.
Imnatschand prievel, pensan las funnias io priima lingia a lur pitschens:
tschientfl e tschieots coorran daluni notiers per ils condiir sur munt e
vai in sgiirezza. VII. 274.
Il Meg rampa la dura cravimsta da naiv e glatscha eir in aossa
vai e sdasda Dovrà vita in ebani pa^na e god. IV, 57.
Clip fains nus? perchè quaist crastiaun fo bgers signels. Il laschains
nus uschè, schi vegnan tuots a crair in el ; ed altura vegnan ils Romans,
e'os pigliali pajais e piivel. Menni, Joh- 11,48.
A gnaron dis sur te, cha tieus ininiihs t'assedieschan e nun lascheron
in te p e idra sur peidra, perquè cha tii nun hest cognuschieu il tema,
nel quél Dieo as visitet in grazia. J. B. 125.
Telegraf e tei e fon transfereschan ils impissamaints dels umauns
in pochas minutas siillas pfl grandas distanzas. VII. 320.
Kivnas alla lungia nun vzet il viandaunt otor cu tschò 1 e mer . V, 830.
[ls utschels da ebano! divertali con lur amablas melodias vetri e
gin ve n. V, 208.
Ed els partittan. e «rettali da vschinauncha in vschinauncha,
predgìand l'Evangeli, e guarind dappertimt. Menni, Lue. 9, 6.
;- La plaeia dalg pchio da sia natiira amazza oarma cv; e h i o r p .
L. P. 191.
Et t'iin frer uain a dir alla mort lioter frer, & l'g bap, l"g figl,
& s' lt'uan sii l's infauns incunter bap & mamma. £ l's faun murir.
Bifrun, Mure 13, 12
Et la sia misericorgia es da sciatta in sciatta sur aquels <hi"l
teniman. Bifrun, Lue 1, 50.
E. B. Sco'l 8on vain al Crastian pian pian, infinna ch'el '1 surprenda,
osche eir ilg puebià, da scalun in scalun, à pak à pak. Troni. 12.
E. B. Scha è d'es just, chia tu procuraseli per '1 Nudriamaint da
teis arniaint. chi t'serva prò tias lavurs corporales; schi jùdichia quant
pia jiist sea. da procurar per 'I nudriamaint da quels chi lavuren dy e not
per tia orma. Trom. 123.
Nod foura que il cour a s'impissèr, cha tuot que cha nus homens della
scienza ans avains sfadiós da construir io tschinquaunta ans. cromia insembel
con iin sulet cuolp : las simpatias da pei voi in povel, las reciprocas bunas
relaziuns, il profittabel lavurér insemhel. Tondury, 482.
Il solagl da priimavaira rampa la dura cravuosta e elama darcho
l'anrabél verd io prò e god. V, 187.
— 174 __
Ajer frais-ch nun cuosta iinguotta, il ereatur da tuottas chosas l'ho sptiert
in grand' abundanza a rieh e pover. a grand e pitschen. VII, 294.
Que min ais zuond brich indifferent, cu cha nus giodains las spaisas
e bavrandas; perchè la digestiva ais per nos spiert e corp d'un emi-
nenta importanza. VII, 299.
Il pichalain nun banduna il god ne sted ne inviern. V. 215.
Oragescha diligaintamaina s tii va e ebani br a, scha tii voust con-
serve r tia sandet. — Il son rinforza corp ed orma. VII. 295.
§ 167.
In prò ver bis vaiti l'artiche! sovenz laschò davent. p. ex.:
Chaun miìt morda stret. Or nun tira macia. A -olia-
va ul donò nun as guarda in buocha. P e idra chi rodla
nun lo ratìs-chel. Vaclia voda, bazzida voda. Necessi-
ted nun ho ledscha. Sena nouva sena baio. Presella
nun ho fortuna. Concordia ais un ferm chastè, discordia
ches' in lo. Advocat chi nun vain clamò, clapp' iina schlepp'
intuorn il cho. Buocha morta nun tschauntscha pii. Roba
per forza nun vel' lina scorza. Alvo dur, paun sgi'ir. Xiivel
da Settember nun ho iingun chalender. Muos-cha spargila
e tavan maglia. Cha vagì da lain nun maglia fain.
§ 168.
Zieva negaziuns cromia l'artichei sovenz davent. p. e.\.:
Rico nun avaiva mamma. Ili, 57.
Il mat nun savet proferir pi ed. III. 61.
Scha tii nun best patria, scili volva't a Dieu. 111. 85.
§ 169.
Scha duos u piiss sub stanti vs del istess gener
as refereschan all' istessa persona u l'istessa chosa ed as
seguan immediatamaing. sebi vain Tartichel del seguond sub-
stantiv omiss, p. ex.:
11 magister ed amili da mieu ligi ani voul fer sia
visita, Que voul dir: Il magister da mieu ligi, ehi ais nel
— 175 —
istess temp sieu amili, am vuul ter sia visita. Confronta
la t'rasa : 11 magi stri- e ramili da mieti figì siiti arrivòs.
11 bap ais il ii miri tur e protectur da sia famiglia.
Quaist hom ais i'in amili e benefactur dels pmers. Die»
ais il creatur e cunservat u r del mimmi.
< v »uel chi ai- sto obediaint in sia giuventiina. pò quintér <tin la stima
dels sa hi s e buns. Pr. Cud. 270.
Remarcha. L'artichel vain eir sovenz miss be cui priim substantiv.
cur cha duos chusas similas. chi as completeschan u fuorman in>embel
una suletta idea, vegnan nomnedas.
D'una revolta da mieus resentimaints cunter la guerra in generel nini
eira ungiina questiun. be da que soffriv' eau. cha eir mieu amò marid as
-tovaiva render nel prievel, e ch'eau avess da restèr inavous suletta nella
solitudine e d a n g u o s e h a Tondury, 27.
Perehiira't da tuot que chi pudess eir be avair l'apparenzia d'una
grobezza et in discreziun . Pr. Cud. 290.
Ma Dieu eira cun Giosef nella preschun, e Giosef goadagnet bainbod
l'amur e confidenza del inspectur. J. B. 18.
La naschentscha e giuventiina da Gesù. J. B. 85.
Que min ais zuond brich indifferent, cu cha nus iriodains 1 a s s p a i s a s
e bavrandas. VII, 290.
§ 170.
In enumeraziu ns vain l'artiche] sovenz miss Ite tal
prflm siibstantiv; tuut ila »>ters del medem gener min riiaun.
|t. ex.:
Chi vuless quinter tuot ils pigns, larschs. dschem-
liers e tevs da quaist god! Las frejas, ampas, gi-
uliidras ed uzuas sun friits pitschens. ma gustus.
Nel deschdochevel secul, passa set milli Grischuns guadairnaivan lur
paun siil territori da Venezia, fand lo ils pastiziers, usters, e hai*
gers, m aisters, vaidrers, fachins, banquiers etc. (Chal. 1911.)
E. B. Avant var duamila ans. a l'epoca uschè ditta d'or (chi corres-
ponda in circa al punct culniinant da la possanza romana) ils poets-
ora ture e stori e s da Roma havaivan dat al latin cun sia fuorma de-
finitiva ..classica" una stabilitad chi sfida ils seculs. Lansel, M. L. IX
— 176 —
8 ITI.
Posiziun de! artichel.
L'artichel ho sia piazza aduna avaunt il $ u bs tanti v.
Scha'l substantiv ais accumpagnò d'un aggetti v, allura pò
<l 11 fi i 8 1 separèr l'artichel dal substantiv, p. ex.:
La vita economica della Svizzra orientela, la ra-
dunanza popolerà, ils amihs defunts. — La povra duomi a.
ils huns mats, l'odiern Savizzra, l'intera raspeda.
L'aggetti v tuot min separa me l'artiche! dal substantiv,
ad unta ch'el vain adlina piazzò avaunt quel: l'artichel vain
dimena miss traunter tuot e*l substantiv, p. ex.:
Tuot il regimaint, tuot la chesa. tuot ils cudescbs, tuot
las clievras, tuot la laina.
Da tuot las bestias domestica* as distingua il chavalg tres sia
bolle/za e forza. IV, 72.
Che giìdess quo al crastiaun, sch'el guadagness tuot il muond e
fcss perdita da si' orma? J. B. 123.
Urè tiers Dieu eir a chesa vessa per vus, per ils voss e per t u o t s
il 8 era stia u ns. Lit. 64,
f E tu otta la quantited del povel eira our dadour, urand, nell'
lira ilei profum. Menni, Lue. 1, 10.
X Remarcha. L'istessa posiziun scu tar tuot avaiva pu bod l'artichel
eir tar mez. P. ex. intaunt ch'iin disch uossa una mezz'ura, dschaiva
un pii bod : mezza una ura.
f Et cura chel aurit sili l'g setteuel sagilg, schi òs e duanto iin ta-
schair quaid in schil bunamaing meza iina hura. Bifrun, Apoc. 8, 1.
Et cur l'agno avrit il settevel sagè, as fet iin silenzio in tschel per
circa ii n a mezz'ura. Menni, Apoc. 8, 1 .
§ 172.
Repetiziun del artichel.
L'artichel determinò vain miss duos voutas cur' iin su-
perlativ segua al substantiv. p. ex.: ils vstieus ils pii cu-
staivels, ils jjajais ils pii lontauns, las amias las pu lidelas.
Il rem e idi il pu efficace. VII, 285.
— 177 —
La gronda part dellas perstuuts san per*vasa>. cha las discussiuns
politica* sajan la con ve r saz iu n la j» ti a «la t teda e la i>ii degna
per homens serius. T'óndury 214.
Remarcha. Impè del priini artiche] chattains sovenz un aggettiv poesessiv.
Paulo pigliet cun se un eompagn cun aom Timoteo, al qnèl ila fr*>rs
ilaivan buna testimoniannzn e chi flit eir iin da sieu» scoi ars ils pii
fidels. ./. B. 152.
§ 173.
Exaimpels divers.
A i La pruina streda d'tier del muond intér flit avierta
l'an 1825 in Ingilterra traunter Stocktoo e Darlington e gel
cun una sveltezza da 10 miglias inglaisas i circa 16 km i Tura,
(n reglamaint dels 1. Avrigl 1902 per las principelas stredas
d'fier della Germania lixa la sveltezza maximela dels ferènos
scu segua: Trenus da persanas cun t'rains simpels: 60 kilu-
meters Tura: medems cun frains comunicativs : 80 kilumeters
Tura: medems. cur cha'l radio dellas stuertas ais almain
900 meters e cha la pendenza importa al pii 5°/oo: 100 kilo-
meters Fura: trenus da merchanzia urdinaris: 45 kilumeters
Tura; medems cun na pii cu 60 aschigls: 60 kilometers Tura:
singulas locomutivas: 50 kilometers l'ura. '
Bgers vittiirins min haun cumpaschiun culs chavals. La
fertilited della terra variescha grandamaing in tuots pajais.
Bi lls genituors sun ils nudrituors, educatuors. protec-
ttiurs ed amihs da lur infaunts. 11 pur ho nino tuot il fain.
Nus ilschains lutuon la stagiun ridia: perche da quaist temp
vain raccolt la granda part dels friits. La saetta cromia il pii
chontsch siin oggets ots. Adam ed Eva avaivan duos ftgls,
Cain ed Ahel. Noè fabrichet iin* archa. que voul dir lina
granda chesa. chi podaiva nudèr siin l*ova. L'archa avaiva
trais plauns ed in minchiin bgeras staunzas. La porta eira
d'Etna vart. e siisom vers il tschèl avaiv* ella una fnestra. —
De al imperatili-, que chi ais del imperatili-, ed a Dieu. que
chi ais da Dieu. (Menni, Lue. 20. 25.) Robinson instaura
— 178 —
Venderci i mincha vouta cha l'occasiun as preschentaiva, da-
va rt la sapienza, omnipossaunza ed amur del bap celestini.
§ 174.
Lectiiras.
A.
dir cha que as tratta dad ir ad una festa d'infaunts.
sim quaists litigio iin temp ouravaunt in granda agitaziun ed
aspettativa. Els as mettan in testa, cha tuot la diesa
als stoglia esser a disposiziun per preparèr lui* vstieus
i I s |> i'i b e 1 s , lur s-charpas 1 a s p il f i n a s . iin chapè nouv
etc. insomma tuot il necessari per ils iniittèr d a elio
a pè pel dì da festa.
E | » iì iuavauut ch'fìn vo vers quel. | » l'i grand dvainta il
fatschògn. Damaun e saira lur priini ed ti Iti in impissa-
inaint ais la granda festa. Ma cui* cha que ho noni, cha be
aunch' lina noi ils separa dal dì bramò, alluni Siro els mez
Olir d'elodia dal dalet, smauiichan faro e said e la saira
min paun lonch clugir ògl dall' agitaziun. Cur chi spunta
l'alva del grand dì. ils chatt' ella fingiò sdasdòs e min ais
nit'id da'ls fer ster in let fin all' ura solita. Que ais iin ir
e gnir, iin as cussglièr ed as spievlèr, chi min piglia l'in.
Einclmaing as mettan in vi e di, smanchanil perlin da pi-
gliar cumgiò da bap e mamma. Per viedi chauntan e
m'ìvlan els da gust, cha munts e vals strasunan. e cui cour
plarò d'algrezcha ed aspettativa arrivali els al lo fest-el.
B.
Il piì grand stedi da nossa part del muond ais la Russia.
Sieu territori, abitò da 106 milliuns d'ormas, imsura 5Va mil-
liuiis km quadrats ed occupescha tuot la part orientela dell'
Europa. Siand la surfatscha da quaist pajais osche extaisa.
ais eir sieu clima variò, però min sun bruscs confins traunter
eliod e fraid. El ais fieli criij nella bassa pianura ai-etica in
— 179 —
massima part incolta e deserta e durante 8 — 9 mais Fan co-
verta ila naiv e glatscha. S'allontanami dal mer glaciel arriV
(in piami a piami a pros e goda eri eir charops da grami e
clianv sud avamit maini. Pur dal 60 evGi fin al 48" vel grò da
latitudine s'ertenda rers me/.dì la terra Eertila, siami accò il
clima pii temprò. Nella part settentriimela da quaista as re-
chattan gods immens, il pruni bos-cha da fraonzla e rduogn,
altura bos-cha da foglia e nella part meridiunela extais champs
da granezza. La zona della bassa pianura meridiunela ais rers
occidaint co e lo baia coltiveda, ma la gramla part ais tnottnna
terrain incnlt e serva da pa— dn'ìra. Vefs oriaint min pre-
schaint "la <»ter cu iìu desert da pali'ids. salinas e baunchs da
saltimi. Quaista /.una ho 4 — 5 mais l*an inviern. da sted granda
chalur e pocha plòvgia. (irands e lungS fliìms as ilirameschau
da tuottas varts del impeli: els sun la pii part navigiabels
e favureschan in mdd considerane] il commerzi intern, ma
liaun il disavantag d'esser tgnieos in t'ermaunza dalla glatscha
per divers mais. Oliò.
§ ITO.
Artichel cumpost.
L'artiche! determinò fuorma sovem cun fina preposiziun
fin sulet pled. p. ex. :
in il == nel ii'1 1
dà la = dalla
per ils = pels
cun las = cullas.
Tuot las composiziuris fattas cullas preposiziuns de (mera
chap. VII), a e da sun indichedas nel § 129; las otras pre-
posiziuns chi paun esser contractedas cui artichel determinò.
suo tar. per. cun, in e sun, da maniera ch'avains las fuormas
contractas seguaintas:
tal, talla. tals. tallas
pel. pella. pels. pellas
— 180 —
cui, culla, culs. cullas
nel. nella, nels, nellas
siil, slilla, siils, siillas.
Tuot què, ch'ais nel niuond, il gìavUschamaint della charn, e'1 uia-
viischamaint d e 1 s ogls e la superbia della vita, nun vaili d a 1 Bap, mo
dal muond. Mentii, 1. Joh 2,16.
Izan eir vus nella vigna, ed eau as vogl der que chi ais giist. J. B. 119.
Già aint peli a sted sun las muntanellas fatschendedas a fer lui- pre-
parativa per il lung inviern. Ili, 113.
Culla digestiun as transmuda la farina della granezza in ziicher.
VII. 288.
La nettaschia vo culla temma da Dieu. Proverbi.
Il chatscheder spetta uras cullas uras. Ili, 113.
S u 1 1 a s pii otas spuondas e giandas dellas alps ho la muntanella si'
abitaziun. Ili, 112.
Otras eontracziuns vegnan generelmaing apostrofedas.
p. ex. :
in il = i'1 (mei i'1 cho), cfr. 55 85 b
in las = i'ias (mei i'ias lisilras)
prò il = pro'l fEB. )
prò ils = pro'ls l EB. )
Remarcha 1. Las fuormas contractas nel, nella, nels, nellas,
sovenz drovedas in scrit, vegnan evitedas nel linguach d"im-
minchadì. Un las rimpiazza tres aint in cun u sainz* artiche!,
p. ex. aint i'1 cho, aint i'ia stalla, aint i'is pros, aint i*las
larlendras; — aint in ìnuriitsch, aint in stiiva etc.
f Per che è s'uaia uisibelmàg, che aint ilg lur fafler da bòa pled,
chels impastriiglian aint à Latin u Tudaisthck. Bifrun, N. T., pref.
Alhura l's sudòs dalg guuernadur prandetten Jesum aint ilg palaz
de la raschun. Bifrun, Matt. 27, 27.
Remarcha 2. Us exaimpels seguaints exempliflcheschan
qualche eontracziuns, cha nus chattains nella veglia lìteratura
icfr. eir § 130—131):
Vagliò dime per che che uus nu sauais cura che l'g signer do la chiesa
uain à gnir, il la Barra, ù a meza not, u Ilg cliianter dalg gial, ù il la
damami. Bifrun, Marc. 13, 35.
— 181 —
Et in la festa sulaiua l'g guuernadur lasciar ir In praschunijr agli
poeael, qusel che uulaiuen. Bifrun, Watt. 27, 15.
Protesi, epentesi, epitesi.
§ ne.
Per la pronunzia min exista i'mguna differenza traunter
una vaina ed un' avaina, la vaina e l'avaina etc. da maniera
cha bgers substantivs feminins chi cumainzan cun fin con-
sonant as scrivan sovenz cun fin a iniziel. Il dizionari Pallioppi
manzuna uschea traunter otras las seguaintas f uormas doblas :
l'arabgia la rabgia
l'avaina ( Ader) la vaina
Tarisch la risch
la roba la roba
las arains las rains
La veglia literatura ladina and cognuoscha però un grand
numer da ptì. mo Z. Pallioppi cumbatta in sia „Ortografia
ed Ortoepia" (Coirà, 1857. £ 119) ,. què a superfluo,
chi comainza fieli sovenz un pled in cudeschs" e min
l'ho dimena per il pli admiss in sieu dizionari. L'origine da
quel a min ais del rest aduna l'a del artichel feminin.
ma pò avair differentas causas.
Una tela prolungaziun d'ini pled as nomna protesi,
sch'ella ho lo tres l'aggiunta d'un custab (u da pttss custabs i
nel cumanzamaint d'un pled, epentesi, sch'ella ho lo immez
fin pled. ed epitesi alla fin.
f Ma aquel chi ho udieu, ed nun ho fat aquel es inguael ad (ini
hum, q u a e 1 chi ho fabrichio sia chiesa sii la terra, sainza f undamaint. in
a q u a e 1 a ho a s t u m p 1 o l'g fliim et adiintrat es ella tummèda giù. et 1 a
mina da quella chiesa es fatta granda. Bifrun, Lue. 6, 49.
Yhè aquaist es mis in ani in a à in aresustaunza da bgiers in
Israel. Bifrun, Lue. 2, 34.
Ad aquel chi prain à ti l'g mantil» nu daiast blister er la ras sa.
Bijrun, Lue. fi, 29
— 182 —
Schi l'its iinqualchiiin chi t'uules mnér à dret, par t'prender tia a rassa ,
lascha agli er l'g màtilg. Bifrun, Malt. 5, 40.
Vus mi podais seruir à dieu & à la richezza. Bifrun, Malt. 6, 24.
Scha l'g arick tschaunscha. tuots taschen. & adozen seis plaeds
infinna à las nufflas. L. P. 126.
Xun t'fidaer siili tias arichezzas. L. P. 58.
(n schert hù ho hagieu duos filgs, & l'g giuuè da quels dis agli bah:
Bah do à mi la part de la roba, quaela cium uain. Et els partir ad els
la roba. Et dsieua brichia bgiers dijs, hauaiàd l'g filg piti giuuen tuot
trat insembel, schi es el tirouia dauèd in un paias daloensth, & allò uiuàd el,
sthlaschedamàg ho dsthfat sia aroba. Bifrun, Lue. 15, 12 — 13.
Vngiina aroba min ais inguaila ad un fideil amich. L. P. 67.
Auncha es Parigina ni celestiol inguel ad un' arai t bitteda ilg
ittér. Bifrun, Matt. 13,47.
A quels chi sun chiarna4s, haun arinchiiira da quellas chioses chi
sun da la chiarii, mu a quels chi sun spiritu;t4s, haun arinchiiira da
quellas chioses chi sun dalg spiert. Bifrun, Rom. H, 5.
A Sabiss da aquaist araginam. Travers, Jos. 315.
schient homens
Chi subit per di e not
Tressan siin ls posts ordinos
Et dal araig gnissen paios. Wietzel, Guerra da Vutìina, 50—52.
A re m is chi un dals pchios, aresustaun za de la chiarn. T. 3.
Aradschun. T. 15. Arili f 1 è nsch a. L. P. 62.
A fi ni u r. Bifrun, Marc. 14, 2. A r a s e h u n. Bifrun, Matt. 25, 1 9.
A r i s p o s t a. Bifrun, 1. Cor. 9, 3. A r i s e h. L. P. 29.
gratius Dieu e bah, nus t'ruains da fuons dal cor, chia nus suot la
chiiira da tieu pusaunt maun possens giudair la ab brame da paesch. Form. 9.
Remarcha 1. Il substantiv avaina (Ader) spordscha un exaimpel da
divisiun verbela; perchè dasper quaista fuorma populera, prolungeda tres l'a
del artichel feminin, avains eir fuorma „docta u vena, culla significaziun
Vene (cfr. §§ 51 e 52).
Las avainas, chi turnaintan il saung nel cour, sun las venas. Lur
saung ais cotschen s-chiir e rich dad acid carbonic. VII, 298.
Remarcha 2. Pfl reramaing cu l'artichel feminin ho l'artichel determinò
inasculin do andit ad una protesi, augmentand iin nom dal custab 1.
f Et l'g setteuel aungel ho spauns tia tazza ilg laer (= ajer), & es
ieu oura tina granda uusth da schil dalg thrun, dschant : Elg es fat.
Bifrun, Apoc- 16, 17.
183
§ 177.
lls custabs i
•hi ve
uiian il pii suvenz inserieus iinmez iìn
pled (epe ut esi
) Siili
b
e d, |». ex.
combel
ìmpé
• la come]
derivò
da
cumulimi
fcrembler
n
n
tremler
n
n
tremulaiv
innumhrer
••
n
innumrer
n
,,
enumerare
msembel
n
n
insemei
n
•■
insimul
e ha mura
n
n
chamra
Ti
Ti
camera ni
dscbender
..
„
dscheuer
n
"
gè ne rum
meglder
r>
n
megler
n
n
meliorem
ondrò
n
n
onro
n
TI
honoratuni
tender
ti
tener
n
n
tenerum
techendra
n
•■
techenra
..
TI
cinercm
render
■■
r>
redder
Ti
ri
reddere
invilirla
n
n
invilii;)
r>
••
invidiam
selev
n
••
slev
••
n
islavum i
sclavitiiil
n
TI
slaviti'id
II
n
islavitutein i
Que dimena cha Dieu ho miss in se m mei. nun dess il rrastiaun
separer. Menni, Marc 10, {'.
Nus chattaivans la pii granda satisfacziun nel esser insembel.
Tdndury, 205.
Con t end r" amar
Ara 1 il filg sieu genitur. Pr. Cud. 21.
E perchè quaista tenera amur, quaist' affecziun indicibla? VII, 97.
In decasteris, tribunels
Ipocrisia chattains
Despot e se lev, signur e chiiz.
Fintaunt cha nus vivains. Z. Pallioppì, Poesias, 13.
Eh- Sdilarigna ai complaschaiva da's mussèr al muond vstida dalla
pompa da sieu titel : „ iina hundreda vschinauncha da Tschlarina".
R (riamun (Ann. 8, 216.)
Aia tieu ogl in vii gius, perquè ch'eau sun bun? J. B. 120.
I >*avair Conrad scu mieu gender desideraiv' eau già da long. Tvnd. 248.
Dieu condannet las citteds da Sodoma e Gomorra alla mina, lag re-
diiand in t sdì e n d r a . Menni, 2. Peti:. 2, ti.
— 184 -
Pu coni bla mia chascha,
Pfl lung il plaschair. Z. Pallioppi, Poesias, 14.
Ma tii, cur tii urast, aintra in tia cham br e tt a, e serra tieu iisch,
e fò uraziun a tieu Bap, chi ais nel zoppò : e tieu Bap chi vozza nel zoppò,
vain a't render publicamaing. Menni, Matt. 6, 6.
Chi so innumbrer tuot las stailas ? II, 2.
f M e g 1 e r ais un laedar co un chi continuescha in la màzoegna,
niu l'g un & l'g oter vain à s'cungiistar la ruina. L. P. 181.
Hunestamaint puartaed cun cuntanteza
Ais myldra co granda aricheza. Travers, Filg, 5.
Remarcha. Exaimpels dad epentesi spordscha eir un tschert
niinier da plurals chi glivran in -els, inua l'I Buri appertegna
al tschep, scu cafels, canapels, tra p els. Cunfrunta lo-
supra §§ 89 e 90.
§ 178.
I. epitesi ais tin fenomen relativmaing rer nella lingua
ladina, siand cha la tendenza generela del svilup da tuottas
linguas neo-latinas ais piittost sto da laschèr eroder davent
ils ultims custabs del pled (cfr. § 181).
Un cumon exaimpel d'epitesi spordscha però la desinenza
-t della seguonda persuna del singular nella conjugaziun del
verb (cir. chap. V.).
Vo e venda tuot que cha tu li est, e dò que ais povera,
scili averost un tesori in tschèl. J. B. 113.
Aferesi. sincopa, apocopa.
§ 179.
A.
Jls fenomen s contraris, que voul dir il sparir diìn
cnstab, as nomnan aferesi, scha'l custab sparescha al prin-
cipi d'un pled, sincopa, sch'el sparescha immez ini pled ed
apocopa, scha'l custab crouda davent l'ultim del pled.
tin interessant exaimpel d'aferesi casiuneda tres l'artiche!
ais il substantiv feminin butti a, chi nun ais oter cu a po-
tè ca; la veglia fuorma da buttia eira l'abbuttia, ma
— 185 —
siami t'ha la Ituttia e l 'a butti a. una huttia ed un'
abuttia tunan l'istess. sdii ais l'a iniziel leu pera ( e fi*. «5' 17H. 1
Ivxaimpels siniils sun :
la murdieu 1 l'amar Weo )
la murdida
la marusa (Tamarusa 1
8CO eir las tormazums analogag:
il murdieu
il marra
Bgers pleds perdan al fiimanzamaint lina silba intera,
scu vi ere liei ( impè da e u vierchel). sted (derivò dad
a e statemi, s-cbiir (derivò dad obscurumi stiij (impè da
fast i'i j 1 etc.
Kir la pnmunzia in tschertas vschinaimchas per bgeras
fuormas da vulair ed avair fiìss còda manzuner, scu nus
lains iviilainsi. nus vaivans lavaivansi etc.
Oters exaimpel d 'a t'eresi spordschan las particulas stra.
dis ed ex in bgeras composiziuns : mera losupra § 67,
Nr. 10—12 e § 222.
La granda part del fain, cha nus mnains aint in noss talvós. provain dallas
erta» da f astu j . Alias ervas da fa stiij appertain eir la granezza. VII, 231.
Daresa piir aliar tieus stiij s da spraunza. Z. Pallioppi, Poesias, 53.
La ledscha pretenda meglinavaunt, cha las femnas triajan a chesa e
Btettan cui buonder, impè da pudair admirèr la sapientscha da baps, frers,
marids e m a r u s . Ann. 8, 291.
Il vierchel della gula iuipedescha, cha la spaisa aintra nella giariratta
VII, 294.
Fingio am crajaiv' eau una m ordì d a , ed uossa eira eau lina mil-
liouaria da giojas. Tondury, 205.
f Nus aruain tuots par la mur da dieu.
Tu ens woelgiast parduner frer mieu. Travers, Jos. 746 — 747.
La Marusa. Travers, Fih/, 845
B.
Un Irequaint exaimpel d 'a f eresi ais il sparir del di-
stai) h in un grandissem numer da pleds, scu :
— 186
abil (abilited eie derivò da habilem etc.
abit
armonia
a va ir
ava in a (Hafer
edera
Elvezia
eredi
eroe
esiter
eivna
erva
ibrid (§ 80)
in vieni
ippopotam
ipoteca
ist orgia
onest
onnr
orologi
orrend
orribel
ospidel
i'iert
umaun
Limil
ura
habitum
liarmoniam
habere
liabenain ( Clr. § 17H. rem. 2 )
liederam
Helvetiani
heredem
heroem
haesitare
hebdomadeni
herbani
hybridem
hibernum
hippopotamum
hypethecam
liisturiam
honestmii
lionorem
horologium
horrendum
horribilem
hospitalem
hortum
humanuni
humilem
bora ni
e. u. ì.
Be in pochs pleds indigens ais il h restò, sainza gnir perù pronunziò
sou ber, hom, hoz ; he, hest, ho, haun, hegia, hegiast etc.
Il h vain pronunziò Ite in alchiìns pleds esteis. scu handlagér, heller,
hectotiter, busar, hui.
f Innua Pg prftm authur haegia fatt l'g cudesch, nun sHegia ar-
saluo chia s'po orair siand él da Hierusalem ch'el saja fatt allò. L. P- 7.
— 187 —
Et a Hierusalem es ini lauadoyr tìew la plana «le la Battaglia,
quael ehi uain annmno in Bebr cesto Bethesda. Bi/run, Joh. B, 8
L'ha m craiet alg pled, anaci ehi hauaiua «1 it agli Jeans. Bifrttu,
Joh. 4, 50.
Mu el domando ad aqttebi l'hura. in aquaela el ffls sto imgiuro. El
«lissen agli: Hyr a las set huras l'g anaixlunò la feuura. Bi/r., Joh. 4. 52
Eau min h a e l'g «limimi, diniperse ean hnnnr rae< bap. Bi/run.
Joh. s. 49.
Et in Bonella guisa es di m«' gio zumili l'g aman«hamaint in mi-,
ohe haaa.il «lrachiùras traunter per. Bi/run, 1. Cor. 6, 7.
L'g matriniuni es traunter tanta hunuraiuel. Bi/run, Heb 13. 4.
Cura che tii «laes almuosna. sebi mi uigna suno cun tttbaa auuant
tè, >co faun l's hypocritfl illas lur BjnagOgaa, et per las uias, par ch'els
uignen ludós della glieud. Bi/run, Matt '!. 2.
. . . . l'herua . . . es hoz oura sii la eutura £ dauiaun uain Diissa
in fuom. Bi/run, Lue 12, 88.
un hortulà zerda oura la claffa, à laseha las herbas bunnas
restar. Abi/ss, 2. 31.
H os ami a ils hutischès. Bi/run, Mure 11,10.
Da quaist honur, in tota tìur
lui pilgia la Coruna
La sblaicha mort. cun grand horrur,
Ah ! guarda che fortuna ! Abyss, 2, 150.
Il ir Hustyr (= ustér). Trarers, Filg
< hia «lieu ennserna noasaa hnnnr. Travers, Filg, 1088.
§ 180.
La sincopa (sparir di'm u da piiss custabs immez un
piedi ais un fenomen fieli frequaint in nussa lingua. Ils
exaimpels segnalate basteron per mussèr sieu operér:
dbit derivò da dubitimi
dvantèr .. „ deventare
evdèr .. .. habitare
fer .. .. tacere
best .. „ ha&es
inclèr .. .. intdlegere
ler .. .. lecere
noschdet .. nocintatem
— 188
ortiiii
derivò
da orphanarn
pcho
..
., peccatimi
qui ut
»j
,, coinp'wtatuni
sandet
11
„ sanitatem
spiert
11
„ spintimi
sgiir (Beili
ii
,, securim
sgilr (sicher)
ii
„ securum
vschin
ii
.. vicinimi
vstieu
ii
„ vestitum
vdè
ii
„ vitellini)
e. u. i.
§ 181.
La granda part da tuot il vocabulari ladin exemplifichescha
il fenomen nomnò apocopa. que voul dir il sparir d'Un u
da piiss custabs alla fin d'iin pled. Uschè ils exaimpels dels
paragrafò 179 B e 180 contegnan tuots l'apocopa; in avaina,
armonia, edera, orfna, eredi, istorgia as limitesch' la alla dis-
pariziun d'un ni, chi del rest nun gniva pronunziò nel latin
vulgar. Us oters pleds haun tuots pers una silba intera, da
maniera cha'ls dissillabics sun dvantòs monosillabics, ils tri-
sillabics disillabics e. u. i.
X § 182.
Origine del artichel.
L'arti eh el determinò ais derivò dal aggettiv (e pro-
nomi demonstrativ latin illuni, illam, illud (sing.) illos,
illas, il la fplur.). Il ais dimena f urinò dad illuni tres
apocopa (§ 181), la (las) dad illam, illa, illas, tres afe-
resi (§ 178 — 179), ils dad illos tres sincopa. Illuni etc.
avaiva nella lingua latina una completta declinaziun (scu ils
aggettivs, mera § 261) cun differentas desinenzas na be pels
numers e cas, mo eir pels trais geners.
L'artichel indeterminò lì n , una nun ais oter cu'l
numerel,
. — 189 —
§ (82 bis.
Lecturas.
A. Il p i rat.
Alexander il Grand eira gusta per proferir la sentenzcha
da mort sur mi piral disfamò; ma ci al dnmandet auncha:
„Perehè rendast ils mere melsgurs?" ^Perché - , replichel
il pirat arditamaing, ..rendast tii melsgiir l'intèr muond? Eau
regn nin un" unica barena a tscherchér arénturas solitarias,
ed iìn ani nomna pérque pirat: tii fesl guerra cun una grand 1
armeda cnnter iotéras na/.iuns e vainst nomno dominatnr.
A limi ais fingfina differenzcha trannter mi-, oter ni nel noni
e nel me/, ila cagiunèr disaster". Alexander, tiuit otei" cu da'-
sentir indegno dalla resposta del melfattur. il licenziet sainza
e basti li.
B. La le zeli a vicen devola.
Il decan Swift, iìn reuomnò scrittili* inglais. min eira (irli
generus. El daiva da rer fin bunamaun als servituors da
quels, chi'] tramettaivan regals; ma el survgnit fina vouta fina
buna lezcha tres fin giuven servitili-, cbi al portaiva flch sovenz
leivras, pernisclis ed otra sulvascliina.
Ina damami gnit quaist uiuven cun una bain greiva
chavagna plaina dTivs. trutta e sulvascbina. El picliet siiu
iiscli. chi ffit àviert dal decan sve>-. „Cò u , dschet il giuven
brfiscamaing, ..mieu patron Al trametta fina ebavagna plaina
d'roba". Swift. tuot indegno dalla groba maniera del servitur.
al dschet: „Ve no. mieu -mat. eau at vogl mussèr. scu dia
tii dessast drizzér our tias coromischiuns iin pò pii amiaivel-
maing. Fo tii fina vOuta il decan ed eau vogl esser il servitur".
Allura alvet el cun granda politezza >it-u chapè, ed as volvand
vere il giuven, al dschet el : ..Mieu patron Al trametta co
iin pitschen regal e spereseba. ch'El al fatsclia l'onur da
— 190
i'acceptèr". — ..Ah. que vo baiti, mieti mat". repliehet il
scrvitur. ..di a tieu sar patrun. ch'ean al saja Neh obliò, e
co sim (liios schillings por te".
C. Py rrh us e Ciueas (l'ari 283 aunz Cristoj.
\'zaud Ciueas la resoluziun del raig Pyrrhus (Tir in Italia,
al dschet el iìu di: ..Tiì hest in seri da drizzèr las armas
ciinter ils Knmauiis: sella nus reuschins a'is vainilscher. che
ayantag ans spordscherò qualsia Victoria? 1 ' — ina volita vints
ils Eiomauns, repliehet Pyrrhus. sarò l'intèr' Italia nnssa". —
>r B CUT dia nus and sarons patruns, che faregians?" „La
Sicilia ans taundscha il mauri". — „E la Sicilia suottamissa.
sarò ella la fin da nossas champagnas ?" — „Tschei*tamaijig
uà.. Cartago, TAfrica, la Macedonia, L'intéra Grecia dvanteron
nossas cnnipiistas". — ^E cur nus averous tuot conquiste,
che farons alluni.?" — Xus viverous in pus. nus passerons
ils dis ciin grands eonvh is. cun agreablas conversaziuns, cun
l'esliviteds. e min s'impisserons ad linguott' oter cu da*ns
divertir". - „Ebbaitìj Sigfiur!" dschet allura Ciueas. ,;die
ans impedescha da viver d'ho/, davent in pos. da ns procurér
gratìds convivis. da celebrèr l'ostas e da'ns der bel diverti-
niainl ! Perchè ir uschè dalòntsch a tschendièr lina fortuna,
(dia nus avains in maini, e pajèr uschè cher, (pie (dia uus
podains avair sainza paina? - ' — Quaistas radsclmns min liittan
in cas da corriger a Pvrrhus.
TERZ CHAPITEL: L'AGGETTIV.
L'aggetti? (adjectiv) ais iìu ple<l rli'iìn drova generel-
maing insembel cuii iìu substantì v e ehi serva u per jndichèr
iìna qualited da medena a simplamaing per il distinguer e
disferenzchér dad oters. Nel priìni cas avains l'aggettiv
qualificati v. scu: prò veni, poni dutsch, bella sa ira.
lingia il rotta, brav lumi, buna mamma: nel seguond
l'aggetti v d eterminati v, bcu: quist cndescbj nos
pajais, Poter di, la pruina elassa, mieti frer.
Remarcha 1. Impè d'accompagnér il substantiv, l'aggettiv pò pir gnìr
druvó in connexhiB culs verba esser, unir, ir. dvantér e parair e qaalche-
•voutas cun oters verbs, pustìit con nascher e morir, scu eir cala passiva
gnir f;it, gnir nomnò, gnir chattò etc. Qoaigt adover às.nomna predicativ,
quel, urna l'aggettiv accumpagna il substantiv, as nomila percunter attri-
buì i V.
Amegklrè's, perche il regina m del tschél ais ardaint. M
Muti
Ungaotta non ais secret, chi min veglia con t s e ha in t ed alla
eluseli. Miniti, Lue. Vili 17.
Dieu dschet: .,('ha la terra ilvainta slitta e prodiia plauutas, chi
portan sco luna sieu sem", e que dvantet. •/". B 1.
Eau <ti\<sl cumanzér da bel princìpi ad imprender, abbaio eha mieus
chavela camainzan a unir alvs. Tóndi tri/ 454.
Iis tsebiervs pfi vegls rana gugent sulets. IV 75. •
Ils povers disfortùnós. chi naschan orvs u perdan la fzùda in lur
tenera giuventùna, imprendau in instituts dad orvs a ler e scriver cun lina
scrittura alveda e palpabla. VII 281.
L'apostel Paulo fìit chattò innozaint dal guvernatur romaun.
Ils friits dellas palmas vegnan mangiós frais-chs e sechs. Ili 96
Remarcha 2. Ils aggettiva qualificativa haun una graduaziun. ils
aggettive determinativa ma (cfr. >j$ 223—232). »
— 192 —
La piazza del aggettiv.
§ 184.
La piazza del aggettiv determinati v (ai ais quasi
aduna davaunt il substantiv (confrunta però £ 252, rem.),
quella del aggettiv qualificativ (b) ais bod davaunt. bod
zieva il substantiv (mera remarcha 2 ).
a) L'intéra contredgia del Lej dellas Quattri- Foresta* as preschainta
siil Rigi a nos ògl. IV 43.
La pruni a patria dels Etruscs eira la bolla Tuscia. V 9.
E. B. Nella seguonda mittà del 18 ;ivel secul as fet valair eir nel
Grischun il spiert da progress in differentas direcziuns. VII 78.
Qualunque minerei ho sieu pais particulèr. VII 304.
Dal snlagl sortan bgers razs. Ili 90.
Sul Libanon eiran gods intéra da ceders; quaist bòs-ch sumaglia a
nos larsch. Ili 98.
In Engiadin' Ota ho imminch' alp sia stalla u aliiiain sieu cuviert,
per metter a tet la muaglia in dis da strasoras. Ili 101.
Il crastiaun nun viva be da paun. ma d'ogni pled, chi proceda dalla
buocha da Dieu. Menni, Matt. IV 4.
b) Omnipotaint Dieu, Bap celestiel. Lit. 21.
Il cravunér e sia duonna s'avvicinettan rispettusamaing alla signora
e s t r a , perchè giò da sia n ò b 1 a statura, da sia dignited e da sieu vstieu
alv lung, as podaiva giidichèr, ch'ella stuaiva esser d'ota condiziun.
Pailioppi, ÓV8 5.
Dna vouta gnit un giuven ri eh, s'inschnugliet avaunt Gesù e dschet:
„Bun musseder, che stogi eau fer, per ertér la vita eterni a? u J. B. 113.
Alveterna, tii nò bla, tii fina,
Tii juvrl della flora alpina,
cu batta mieu cour da dalet,
Admirand tieu amabel aspet! VII 219.
S'avvicinami la stagion bella, vents lams alguaintan naiy e glatscha.
V 208.
Remarcha 1. Ils aggettivs chi indichan iina colur o una fuorma ve-
gnan (piasi aduna, e quels chi indichan iina naziunalited, aduna miss zieva
il nom.
Las Suora masculinas ardunndas e melnaintaa del larsch staun
separedas dallas fluors femininas, chi haun una fich bella colur cotschna
— 193 —
da purpura. Las pitschnas puschas ovelas staun dret sii u dalla vart della
ramma V 209.
Il solagl ais un aster arduond. Ili 90.
Il munt Sinai ais situò siili lina penisla triangulèra del Mer Co-
tscheu. Ili 99.
La gianzauna puncteda vain nomneda uschè causa sias fluors, chi
sun sgialvas e tuot cuvertas da punctins cotschens s-churs. V 191.
La capsula trilateréla della riseli raalam contata ils semins briins
cotschnaints. V 200.
Ils cristals del quarz fuormau tuots coluonnas exagonelas ed im-
minchiina porta siisora ima bella piraraida, chi ho eguelmaing ses fatschas
laterelas VII 304.
Metta sii tieu cinipe- nair. El scriva cun tinta cotschua. VotlKt vin
cotschen u alv? La tìur me Ina ho eir un inaucli verd. La giallina
sgiaglieda e la vacha tschecca.
La lingua francesa ais eir una lingua romana. — Vienna ais una
citted austriaca. — La lira sterlina ais una munaida inglaisa. — Que
ais una chanzun spagnola. — El imprenda istoria greca e romauna.
— L'imperatur russ vain nomnò zaar. — Ils prodots ameri cans vegnan
eir stil marche tudais-ch. — La Toscana ais una provinza italiauna
(tali a un a).
Remarcha 2. Sovenz un aggettiv qualificativ indicha una qualited già
contgnida nell' idea del substantiv, p. ex. l'alva naiv, la s-chura not, la verda
vai, l'hom mortel, il cravun nair. Tel adover as nomna retoric, decorativ
u explicativ Aggettiva decorativs vegnan il pii sovenz plazzòs davauut il
substantiv. postiit in lingua poetica, aggettivs distinctivs quasi aduna zieva.
Las chesettas dels cravunèrs eiran nel bass della verda vai, scu lo
semnedas, saimper be duos o trais insembel. PaUioppi, Oc* 7.
Non il smanchèr! In tschél e terr el regna,
Solagl e stailas con sieu maun el tegna,
Sa glusch a te in s-chura not fo cler.
Non il smanchcr. G. Tramèr.
(Adover decorativ).
Armaints giuvens drovan in proporziun da pu pevel cu armaints
veglSj creschieus our. VII 252.
L'oxigen transmiida il saung s-chiir in saung cler. VII 292.
A do ova dura ed ova lamma. VII 329.
(Adòver distinctiv).
Cunfrunta § 186.
— 194 —
§ 185.
Lecturas.
A.
Guarda lo il chòd superbi! Las pennas torta s della cua
gliischan e sia bella crasta cotschna eliarnida port' el cun
tauiita dignited cu il raig sia cornila. Tossa ho el chattó*
iin bun baccun e lascha strasunér sieu kikeriki. Las giallihas
cogriuoschan quaist ciani e festìnàn riotiers. La saira condtia
ci sieu trop in sgQra stalla, inua la vimlp astuta, maligna
e'J guis sangui noi ent nun l'ami tcmnia. Mo la damami a
bun' ura il leger povelet banditila si cu masrhun e si'il
priìvò ..Pia. pia!" della pisserusa rilasserà tuot accuorrà
per picler il bel graun, las foglias t'rais-chas c*l Inni pa-
strugl, cha quaista (io preparò. La recompensa sud ali ura ils
<"»vs l'rais-c hs. gustus e la charn sostanziusa e nuilri-
tiva, spaisa baili visa postili dal pover ammalò recoo-
v al escent.
B. Errur d'Un contai! in.
ì'n di portet un contadin una chavagna plaina d'paira
nel cliastè d'iìn grano siguur. Entrand vzet el sulla s-chela
duos schimgias, chi eiran vstidas scu'ls infaunts. Lui- iresti-
mainla eira lidi lidia e giiarnida cun bordiiras d'or: cllas
s'avaivan eir tschintedas iìna pitschna speda dalla vart e
portaivan un chapè siìu elio. Quaistas plaseliai\ las bes-chettas
saglittan daluni adOss alla chavagna del contadin. chi alvet
cun tuoi respei sieu chapè e las lasche! piglièr iìna luina
part da sieus pairs. Vzand il simili r la chavagna niez \Tnla.
d u man de t el al contadin: ..Perchè nun hest iniplieu la cha-
jragna?" — ..Stimatissem signu r." . respnndet il contadin.
„ell" eira hainschi plaina, ma Sieus signurs Bgls l'Iiaun svi'ì-
deda a tnitted. Els haun chattó la pàira a lur gust, ed eau
nun avet il curaschi da'ls refusèr quella."
£ 1 -
MQdeda da significaziun tenor la piazza del aggettiv.
Sovenz la significaziun d'Un aggettiv as minia, tenor circi
ais piazzò avaunt u zicva il substanth ". (Jschè p. ex. iìn hom
grand voul dir: grand da statura, ma iìn grand hom si-
gnificha iìn hom benemerit e renomnò. Sùnllmaing una
inatta povra vonl dir Una matta sainza faculted. ma fina
povra matta ais iìna matta disfortuneda, chi fi» compaschiuir.
lls exaimpels seguaints mnossan che miìdedas da >i-
gnilieaziun ch*alchi'ms ©fera aggettiTS paun avair: Il mattet
S'inservit d'un erap per romper la mise li diìra. Da stovair
s'adattèr a servir ais iìna diìra niiseh per quel chi eira
adiìsò a enmandèr. Il eassier ais fiìgien culla Gassa e la
polizia nini il clappa. «pie ais iìna beli' istoria! La nona
«piintaiva iìn* istoria liella ed interessante, e-ls iniaunts
tadlaivan attentamaing. Nuot ais iìn cher figl chi ans pre-
dirà liger* algrezcha tres sia aetivited e sieu bun earacter.
Quaist stnilent ais iìn figl cher per sieus genituors, el
-pruda facilmaing lor mnnaida diìramaing gnadagneda. Una
Inni a part della populaziun as mosset propensa al imir.
proget. La part Imna della societed min dess crajer d'eli-
minèr la noseha trea eondannas e presclinnia. «juaistas min
fami fu mail n pfl bun. 11 giantèr min t'iì-s sto mei. ma la
laungia noseha ho dazino tuot. Ina noseha làungia ais
iìn" arma chi tour' e taglia e sas i'eridas snn mei guarir. Tuot
las bunas famiglias min sun famiglias bunas.
Consonanza (concordanza) traunter aggettiv e substantiv.
§ 187.
1. Il gener e*l numer del aggettiv as drizzai] ziev* il sul>-
stantiv, per ex. Il pign ho iìn tronco gualiv ed iìna
rza graoglia. Sias aguoglias -un cuortas, _-
— 196 —
giizzas e haun la colur verd-s-chiira. Sia frais-
cha sumbriv r a spordscha brameda recreaziun al
staungel viandaunt e nella ramina spessa chatmtan
e giivlan allegers utschels.
Remarcha 1. L'aggettiv determinativ tuot as drizza baìnscbi qualche
voutas zieva il substantiv siili il quél el as referescha, mo resta generel-
maing invariabel, p. ex. (cfr. § 171) :
Absalon pigliet possess del trun da sieu bap e da tuots ils tesoris
regèls J. B. 55.
Già da qualche temp as mussaiva al orizont politic quel tschert „punct
nair", supra l'eventuèla creschentscha del quél gniva discuss fieli animeda-
maing in tuottas las giazettas ed in tuots ils salons. Tòndury 14.
Quasi tuottas las tschimas da quels vegls larschs sun sechas. Ili 94.
Da tuot las bestias domestica» as distingua il chavagl tres sia bel-
lezza e forza. IV 72.
Traunter tuot las fluors ais il calamandrin baio una dellas pii
elirras. IV 84.
E. B. In tuot las cittats romanas eiran bagns publics. V 21.
Il lat contegna tuot las materias necessarias d'una spaisa sauna.
VII 287.
f E. B. T'imaginescha impà chia tii vivas in iin temp d'aur, e tras
(ina vantiira excessiva haias raspa insembel tot las perlas dil mar.
Al>yss, I 61.
Remarcha 2. Las proposiziuns seguaintas exemplificheschan alchùns
cas pii rers d'inconcordanza traunter il substantiv e l'aggettiv.
Ils umauns sun plain d'admiraziun per ils champs da battaglia da
nos temp. Tòndury 290.
Els invidettan lur amias a tramegls da sot e vettan grand bella
vita, e bundi Schuria ! Bandi, Parerlas 17.
Quaista lavur ais greiv da fer.
Sia intenziun ais facil d'eseguir.
X Remarcha 3. Pù numerus exaimpels d'inconcordanza ebattains nella
litteratura veglia.
t Mastrel Larius cun alchiins fraischs dallas Lias
Arfschet murtel pleias in quelas vias. Trarers, Miis 145 — 146.
Per aque bger dis et cusailgs fti far.
Et da pertuot sun ls Cumoens trat. Travers, Miis ,169 — 170.
— 197 —
In tei guissa fii (lavenna recnpareda.
Et -mot Ig sieu Signuredì tnrnaeda. Trotter», Mii*, 961—262.
Prést cun el fiitt saldò partieu,
Ch'el cun sia Compagnia dea ir I Dieu,
Clavenna render in maun da Grrischnns,
Et galver aeìi bau enmpagnnns. Traverà, Mùs. 255 — 258.
Lg Capitanili Schimun cun aioli un Cnmpagnans
S'fidet «'ir da ijuels grand pultruns. Truvers, Miti, 4!»1 — 4'.»2.
Lg Chiatte savaiv' el, ch'eira mei spisagìò,
Et da 1» un Grisehnna par tuot incra-ó. Trovers, MUs, 521 — 522.
E. 15. Mo 1 a-ternitat ais una cula : un circuì radont indret : chi nun
ais cun ingiùn terms. AÌ>t/*$, I 12.
2. Si'iri'ui aggettiv as referescha a duos u pi'iss noras nel
singular. sebi vaili el miss nel plural. per ex.:
Il poni e'1 pair sun dutsclis. L'ampa e la freja
sun cotschnas e gustusas.
Dasp9 ch'eau avaiva vis cun egens ógls ils stizis del sgrischus flagè,
eiran mieu cidi e mieu dispretsch per la guerra dvantòs taunt pu in-
tensiva. Tondunj 359.
Remarcha. L'aggetta* resta perù eir qualvoutas nel singidar ed as
drizza sieva il substantiv chi l*ais il pfl ardaint. (cfr. § 187, 3, rem.)
LEngiadin' Ota ais circondeda da muntagnas cun naiv e glatsch
etern. III. 9.
t E. B. Gronda eira la cuvaida & desideri da David davo las
Airuas dallas fontanas da Bethlehem. Troni. 144.
E. B. Esche es desiderùs dal phed da Dieu, dek quel chi cognoscha
>ia spiritnala ignorantia è mangel: sco l'AER vain desidera estima,
permur da seis pretsch e valur. Troni. 44.
3. L*aggettiv. chi vela per noms da different gener, ho un
plorai masculin. p. ex.:
11 cluchèr e la baselgia sun ots. Il poni e l'ftja
sun gustus. Bap e mamma as tegnan buns. scha
Inr fi u 1 s e figlias sun bravs ed obediaints.
I)a tuotta sort dubis e difficulteds ffittan venti lo s. Tòndury 307.
Vue nun am volaiva darchò ir per testa, cha tuottas trat-
tativas, lultimat e la declaraziun da medem fùssan arrandschós da Dieu.
Tòndury 25.
Velleman, Grammatica Ladina '1 K. 0. UJ
— 198 —
Ed amenduos etran giists avaunt Dieu e vivaivan suainter tuots ils
cumandamaints ed ordinaziuns del Segner sainza blesem. Menni, Lue. 1,6.
Tieus figls e figlias mangiaivan e bavaivan nella chesa del primo?
genit. J. B. 83.
Il tschervè e la gnierva in generèl paun gnir irritòs tres passiuns,
pissérs, grands displaschairs ed exoessivas lavuors intellectualas. VII, 279.
Remarcha. L'aggettiv concorda qualchevoutas eir cui substantiv il pCt
prossem. (cfr. 55 187, 2, rem.)
Darchò tramettet il raig oters serviaints, dschand : Dschè als invidós :
Mera, eau he preparò mieu past, e mieus bouvs e mia muaglia in-
grasebeda ais mazzeda. Menni, 22,1. .
El ramassa spassagiand be il pù trid, im]»lind sia tas-cha cun spinas.
urtias, verms e ruos-chels, e laschand dvart tuottas fluors e sjilers.
Tòndury 11.
Il ler ais necessari per as preservar da tauntas nardets, fals e
vicis. Pr. Cud. 290.
j E. li. Vegnen missas las raschuns & Argumaints, da perevader
quels chi dormen in Baselgia da non far plii quai. Trom. 51.
Fuorma feminina dels acjgettivs.
§ 188.
Nella formaziun del feminin spordschan ils aggettive
granda variaziun. Nus podains disferenzchèr las seguaintas
classas :
1. Aggettiva, chi nun as mildan brich nel feminin:
a) Ils aggettive
audace felice mite
capace feroce rapace
efficace funebre terrestre
ed un per oters culla desinenza -ce haun l'istessa fuorma pel
masculin e pel feminin.
Il guìs ais una bestia rapace; l'uors ais eir un armaint
rapace. Que ais tin hom felice! Una sort del tuot felice
nun ais concessa ad ungi in. Un scolar (una scolara) capace.
El ais capace a qualunque acziun.
— 199 —
Il chavriol ais la bestia la pii vivace nel god. Ili 108.
Be nel god s-cluir as chatta il pichalain containt .-felice V 815.
11 iruvernatur Felix eumandet da teirner l'aule in mite presehunia.
J. B. 160.
E. I!. 11 clima ais in Kngiadina Bassa adonte della grami' ertezza, sur
mar fieli ni ite. V 114.
E. B. 11 niez il plii efficace cunter las lavinas ais safanper il god
V 175.
E. B. 11 poet sto in pruina lingia avair (ina fantasia ed imaginaziun
vivace. Barblan ■'>.
Ina vouta cha la said d'atrocited ais sdasdeda, sebi min ho fin p'>s.
fin ch'ella nun ais stiizzeda tres la cboM la pii atroce. T<m<lur>/ 316.
Chi non stu rispettar il caracter d'iin hom, capace da rapportar bis
pii irrandas fadias. Menni, Saluz 35.
Nua s'avains elianto fina, chanzun funebre, e vus min avais cridó.
M'ititi, Lue. 7.32.
Ils sudòs auncha vivaints. chi assistivan a quaista festivited funebre ....
eiran promts da seguir a lur camerads sainz' esitér. Tondurij 52.
Xun sest. cha tii est miserabel ed infelice. Menni, Joan 31.17
Per Puntraschigna as conservet quaist us t e n a e e m a i n g (mera
chap. VI) fin in quist secul. Annalas Vili 227.
Guida'ls cun tieu spiert in ogni pass da lur peregrinaziun terrestre
Lit. 120.
t E. B. Et scha tii non inclegiessas nianc un plaed, schi non desch
per quai star or d'Baselgia, mo ir ad orar cun "Is oters, perche quellas ora-
tiuns sun più efficaces. Troni. 113.
Remarchal. Intaunt cha'ls aggettiva culla desinenza -ce glivran aduna
l'istess nel masculin e feminin, chattains alchiins dels oters qualvoutas culla
desinenza femmina -a L'aggètti? terrestre exista eir nella fuornia
terrester, terrestra (mera § 195 d). Confronta eir >j 205.
Tuots as saintan eguèls in mez al prievel, auncha pii eguèls cu avaunt la
ledscha, e da pii cu avaunt la mort, siand cha quella recognuoscha, auncha in
'•eremonias f unebras, differenzas della condiziun sociela. Tòndury 508.
Hain avaiva eir la pruina lia ordiiiaziuns per il servezzan divin ed il
santuari terrester. Menni, Heb. D,l.
X Remarcha 2. Culfl aggettiva invariabels pel gener avains eir da elassi-
tìchèr fin tschert numer d'aggettivs verbèls (aggettiva particips del preschaiut».
Qoaiata vegnan perù be raramaing drnvda hozindì e pighan del rest uoasa
generélntaÌHg la desinenza feminina -a.- Cunfr. chap. V.
Volleman. Grammatica Ladina <1"E. 0. 13*
— 200 —
Arno non avaiva arto da sieu bap oter co Un chastè cadente da
vegldiina. Pr. Cud. 115.
Taunt ais tschert cha scha Srs Cuvihs ed incombenzòs . . da prin-
cipi 9 homraens, pii tard be il Sr Mastrel Regente ed iin hom per minch'
lina dellas 4 alps vessan neglet da*s reunir aunz il decuors dels
5 resp. 10 ans sebi Tschlarigna iin bel di vess pudien restér sainza
schantamaints. Annalas Vili 221.
Uschè sovenz, ch'eau conversaiva cun l'iin u l'oter, as faiva sentir,
per usebè dir, be (in register, l'intera restante claviatura restaiva per-
cunter infitta, Tandury 96.
La chosa la pii surprendente eira, cha'l pitschen ma»ister
nun faiva me sentir sieu dret d'maggiorited d'eted. Pr. Cud. 57.
t K. B. Siond in las antecedentes editiuns eran inseridas 2. vel 3.
canzono ngiond pac chiantadas et iisadas, ha parti per bon d'in-
serir in lo da quellas autras. Mart. Phiìomela, Motiv.
E. B. Cuntot vivaio da indubitata spranza cbia lur Sunrs. Illust.
nnas vegnià cu lur benevolentia melginavant vers no à continuar,
6 no & 1* praesent noss lavuret à conservar in lur patrocinio, lì estand eir
no saimper cun fervente oration vers noss Omnipotent, it misericordiaivel
Dieu. Abyss, pref,
K. B. La presente ovra non ha da bsong piir hossa da ngir re-
commendada. Mart. Phiìomela, Motiv.
L"mond vergente a sia fin. Abyss, pref.
b ) Ils aggettivs
attach inandret ogni
bummarchò mincha qualche
EB. alch lur qualunque
sun tuottaffat invariabels, nun as mudano* brich neir nel plural.
Quaists cudeschs sun bummarchò. La diesa ais attach
alla baselgia : l'iiert ais attach al prò. Que ais un mat (ima
matta) inandret. Be cha nun capita qualche disgrazia!
Il magister ho plaschair vi a scolars inandret e bger dis-
plaschair cun scolars daschutels. Nus avains be mincha duos
dumengias predgia romauntscha. El ho cumpro qualche poms
|)er sia sour.
Intuorn mezzanot udittan ils mats a tschantschèr nella chambra
attach. Pr. Cud. 27.
Olii
Il vicepresident currit orar dad ù?<-h pei artschaiver dovutamaing la
nobla visita al pe (lolla s-chela. ma ella eira finsi" entreda nella sela
a 1 1 a eh. Tcndury 41.
Hozindì la muaglia nun ais pi uschè bum march ò scu pù bod.
Per taxèr iis prós nun basta da savair be lur numer e lur areal.
V 179.
E. B. Ils troglodita as viventaivan dalla pomma. ch'els chattaivan nel
sul pas-ch, e dalla charn, dal saiv e dal miguogl dellas bestia*, eh'els
tsehiiffaivan e mazzaivan siin lur chatschas. V 2
Ogni bòs-ch, chi nun porta bun frùt. vain tagliò giò e buttò Del fo.
J. B -
Daspo qualche ans s'implaunta an per an plauntinas giuvnas traunter
las veglias. Ili 94.
E. B. Perchè non podessan eìr nus in qualche maniera... arrondir
aoasa piada? V 116.
Zieva qualche uras udit eau darchó mieus cumpagns. Pr.Cud.&ì.
< t >ue aifl dvantó moda d'avrir sieus salons eir a qualche rappiesen-
tants dell' arte e della scienza. Tondury 64.
Las cornas del tschierv sun compactas e lur substanza sumaglia pfl
al lain cu a qualunque otra materia. IV 75.
Con polenta e chaschòl sun ils lavuraints italiauns sauns e robusts e
fich resistibels a qualunque lavur corpo nda VII 288.
§ 189.
2. Aggettivs. chi survegnan la desinenza -a sainza
niudèr lnr tschep:
a ) La granda part dels aggettiva, chi glivràn con Un
eonsonant icfr. però S§ 193 e 19!
attent -a
bletsch -a
ci vii -a
corrent -a
crftj -a
diligiaint -a
diffidi -a
direct -a
exclusiv -a
faci! -a
grand -a
gOgt -a
innnens -a
inalign -a
obediaint -a
priìm -a
quart -a
sbleeh -a
seguond -a
simbolie -a
simil -a (simlaj
terz -a
ultim -a
va ir -a
— 202 —
In nossas valledas alpinas l'allevamaint da tanaglia fuorma la prinzi-
péla occupaziun dels abitants. V 179.
L'exercit d'Absolom fiìt battieu ed avet iina branda perdita. J. B. 55.
Ils cravunèrs eiran perfettamaing sauns, tres lur diir, sfadius
mod da viver, tres greiva lavur e granda sobrieted. Pallioppi. Ovs 3.
Una sencha cumòna, cristiauna baselgia. Lit. 115.
f Chiamél es un alimeri grand cun una hóta goba, cpuael chi uain
adruò par purtèr. Bifrun. Matf. 19, annot.
Tu nu dajast dir fosa pardiitta incunter tieu prossè. T.
% 190.
b) Aggettivs chi glivran cun -i, precedieu dad r
assertori -a propri -a
necessari -a
notori -a
accessori -a
accusatori -a
ammonitori -a
agrari -a
alimentari -a
obligatori -a
primari -a
etc.
sedentari -a
secondari -a
solitari -a
voluntari -a
Procedura accusatoria. Palli oppi.
Bainbod comperali sullas spuondas multifarias flurinas. V 192.
Tres la respiraziun as sviluppa in nos corp la chalur necessaria
da circa 37° Celsius. VII 293.
Duos mats d'una citted as perdettan in un sgrischus god e restettan
allò in iina misera solitaria usteria. Pr. Curi. 27.
Florinus operaiva multifaris miracola. Pr. Cud. 1!)7.
Nnn rir me da chosas serias. Pr. Cud. 285.
Scha eir da nus, umauns civilisós, s'impossessa aunch' uossa ii plaschair
vi al combat, schi ais que una reminiscenza ereditaria. Tàndury 374.
Ils ambaschadurs fettan alla dieta raduneda a Coirà als 7 Gfln da
tootta snrt insinuaziuns e pretaisas cuntrarias alla liberted religiusa e
civila per la Vuclina e Clavenna. Menni, Saluz 30.
Ils chantuns pissereschan per l'instrucziun primaria, chi sto suot la
direcziun del stedi. EU' ais obligatoria e gratuita per tuot las scoulas
publicas. VII 190.
K. B. Brail ais iina fracziun da Zernez, ma ha sia propria baselgia
e scoula. V 117.
— 203 —
f E. B. Quel chi cun temeraria curiositat vuless perscrutar la
majestat da I>ieu quel ngiss a agir travus da sia gloria. AbjfSé I 2.
La Virtiit da ls Grischuns min pos'n els sufrir.'
Mu tuots hòd as matten a fùgir.
La lur fortuna fa contraria da Boari
Caia granda pan rumagnict sur alg poart Truvers, Mas 229- 232.
Remarcha. L'unica excepziun ais airi. aira.
Ils mauns sun a iris dal fraid. PaWoppi.
§ 191.
Exercizi.
.Metta il f eminiii:
ai 11 quint ais gttst. La resposta ais — . 11 giat ais malign.
La Fuolp ais — . Il chic ber ais ot La montagna ais — .
Il Marz ais il terz mais. L'utuon ais la — stagiun. L'ottim
di del an ho noni Silvester. L" — saira del an as vo in
baselgia. 11 lavuraint ais diligiaint. La fantschella ais — .
Un bun ligi ais obediaint. La brava scolara ais — . Il
ir stu esser attent. Eir la scolara sta ^ter — . Quaist
quint ais diffidi. Mia lavar in scrit ais eir . Blasmèr
ais faeil. Buna voglia renda ogni lavar pii — .
1) i 11 servezzan militèr ais obligatori. La scoula ais per tuots
infaunts — . 11 schneder stu avair il pan necessari per
il vstieu. Il lavuraint stu avair la spaisa — . Sieu noni
propri ais Gian. L'amur — ans dess preservar della man-
zògna. Spassagiand la prumavaira bod, ho un sovenz ils
mauns airis dal fraid. La chamisclia deda amid ais — .
§ 192.
Lectùra.
Il pais etern.
11 ealif Hakkam. chi amaiva fieli la pampa, vulaiva im-
bellir ed ingrandir ils zardins da sieu palazzi. LI cumpret
perque tuot ils cliamps attach e pajet ais proprietaris tuot
— 204 —
que ch'els dumandettan. Be lina potrà vaidgua, chi our da
pia conscienziusjted min volaiva alìenér ì'ierta da sieus ante-
nate, refiiset tuottas spiiertas. Quaist chaprizzi irritet il
guardiaun dels ediiizis regéls; el usurpet il pitschen champ
della povra vaidgua e quaista get cridand tal giidisch.
Jbn Beschir eira giist cadi della citted. El as laschet
portar avaunt il cas ed il chattet critic; perchè schabbain
cha la ledscha daiva tuot dret alla vaidgua, schi nun eira
que tuottuna chosa tacila, da ter respettèr ad iin princip,
adiisò a resguardèr sia volunted per giistia perfetta, dna
ledscha antiqueda. Che fet dimena il giist cadi? El sellet
sieu esan, al mettet tin grand sach intuorn culòz e chavalget
dalum nels zardins del palazzi, inua cha'l calif as rechattaiva
giist nel bel edifizi, ch'el avaiva fabrichò siili' ierta della vaidgua.
Il calif flit tuot stupefat, vzand a rivèr il cadi cun sieu
esan e sieu sach, ma el as miiravgliet auncha dapti, cur cha
lini Beschir as biittet in schnuoglias avaunt el e dschet: „Per-
metta'm, Signur, ch'eau impla quaist sach cun terra da quaist
terraifl!" Hakkam acconsentit. Cur cha"l sach fiit plain.
rovet lbn Beschir il calif da giidèr ozèr il sach sili esan. A
Hakkam paret quaist giaviisch auncha pii curius cu l'oter.
Ma per gnir our dal buonder, che cha l'hom voglia, clappet
el aint. Ma da smuantèr il sach, gniaunch' idea, ed il calif
dschet: „11 sach ais memma greiv, cadi, el ais memma pesante.
„ Signur", respondet lbn Beschir cun nòbel ardimaint.
„Tii chattast quaist sach memma greiv, ed el contegna tuottuna
be una pits'chna part della terra, cha tii cunter dret hest
pigliò dalla vaidgua. Cu voust tii portér l'intèr champ usurpò,
cur al ultim giidizi il giidisch del muond at pozzerò quel
siin tias spedlas?"
11 calif fiit perplex; el lodet l'animusited e la prudenza
del cadi e restituit alla vaidgua Fierta cun tuot ils ediiizis.
ch'el avaiva fat fabrichèr siisur.
_ 205 —
§ 193.
3. àggettivs, chi survegnan la dominanza -a e
raddoblesclian lur consonant fi mM.
Glivra iìn aggettiv cun un consonant simpel ina compost»,
al quél vii ouravaunt ini vocal cnort ed accentuò, sebi rad-
doblains il consonant tinèl avaunt la desinenza -a.
ai Aggettive dad una silba:
liei bella
dret dretta
fop foppa
lam lamina
ni Ut matta
nar narra
quel quella
strac stracca
stret stretta
si'it sutta etc.
Il cho «Iella lutra i>orta uraglinas cuortas, muottas, quasi tuot zop-
pedas nel pafl. VII 255.
Lutuon as retiran las furmias nellas pii foppas chambras sotter-
ratala-;. VII 270.
Nnfl non udins dalla forella il minim tun: perche ella ais miitta.
VII 263.
La signora s'ariivlet, d'avrò tres sia narra ambiziun e superbia fat
displaschair a«l (in brav hom. Pr. Curi. 25.
b) Aggettiva da duos u pussas silbas:
antedit anteditta
chafuol chafuolla
dandet dandetta
imperfet imperfetta
medem medemma
perfet perfetta
— 206 —
predilet prediletta
rebel rebella
solen solenne
suottascrit suottascritta etc.
Ln pitschen hotel nell' avenue do l'Impératrice, eira clvantò vnel in
seguit alla partenza dandetta d'un American. Tóndury 467.
L'aconit ais (ina plaunta perenna. V L9&
Ais ]ter una furmia suletta la chargia memma greiva, dalum vegnan
compagnas in agùd. VII 271.
Un'istoria solenna, ceremoniela e nojusa. Tóndury 76.
Mante! blovaint semnò da stailas vivas,
Spand' in la vai solenna pésch e pos. Caderas, Sorrirs 20.
Remarcha 1. Ho percunter l'ultima silba un consonant debel u iin
consonant sonor (q. a. lung ed accentuò), schi min vain il consonant <lu-
plichò, neir brich scha alla fin del pled staun duos differents conso-
nali ts o un consonant compost.
a) L'ultima silba contegna iin vocal debel :
diffidi -a odorifer -a
eroic -a pacific -a
facil -a simbolic -a
magnific -a ultim -a
nubil -a iimil -a
etc.
Salomon edifichet un taimpel magnific. J.B.bl.
Ils richs nel oriaint portan magnifica vestimainta.
La nona quint' iina parevla.
magic pled, o grand dalet! Chal. 11. (Clementina Gii li.)
Il solagl t'indor* aduna
Cun sia m a g i e a siilendur,
La grand' gliiscb ais ta Coruna.
bandèra da valur! V 2&3 (Caderas.)
D) L'ultima silba contegna iin vocal sonor :
amar -a eventuèl -a
anonim -a pisserus -a
chantunèl -a radicai -a
crappus -a sonor -a
cristallin -a subtil -a
etc.
— 207 —
La terra eira sula e vini a. J. B. 1.
Eau vi'.gl desdrQr la sapienza dels sabis, e render va una la prudenza
dels prudaints. Menni 1. Cor. 1, 19.
La pruma condiziun per tootta vita animila e vegeti' la aia l'ajer.
VII 243
L'Ira ais una planata ufficinola. V 198.
e) L'ultima silba glivra cun duos consonants u con (in Mflflonaat
comp
arduond -a sech -a
fix -a speri -a
frisch -a stupend -a
grand -a tard -a
malign- a tuct -a
etc.
L'ouvra da Dieu, ehi pera absurda, ais pii sabgia co'ls crastiauns.
Menni 1. Gorr. 1.2">
Nella pianura del (Jordan tlorivan las richas citteds da Sodoma e
Gomorra. •/. 11. v
Sovenz vain il tass disturbò dalla maligna vuolp. IV 701
t E. B. Che ais Faeternitat V l'ais una staila fixa. la cua dalla-quala
sa -tenda, in infinitum. Abi/ss I 9.
Remarcha 2. -z vain duplichò adonte eh'el ais un consonant compost,
p. ex. aguz, aguzza, melntiz, melnuzza, mez, mezza
L ? aguoglia ais aguzza.
Bun di, Gian Pitschen del chapè agùz. Bundi, Paredas 7.
Meiniizza tnaniira. Ann. II 48.
Remarcha 3. Pleds scu grass, anness, tmuoss. sdegnuoss, pass, schlass etc .
haun il consonant dobel già nella fuorma masculina, be nos rivan
con un sulet s nel singular. Confrunta § 252.
La risch bruna, bain grossa della flur d'eicoria crescha perpendicu-
lèrmaing ingiù. Y 183.
E Gesù dschet a sieus discipuls: .Perchè essas uschè tmu
Menni, Marc. 4. 40.
Glieud da quella sort nun servan a nos Segner, mo a lur vainter.
Menni. Xom. 16, 18.
§ 194.
Exercizi. Metta il feniinin :
Il paini frais-ch ais lam. La spuugia ais — . Il queder
ais bel. La chanzun ais — . El ho mangiò un mez paun ed
— 208
iina — liangia. Quel cudesch e — penna sun mieus.
ais memma stret. La semda ais — . Il lej ais fop.
ais — . Il sei ais amar. La masdina ais — . Il
agiiz. L'aguoglia ais — -. Il chavagl ais zop e la
— . lls mauns stòglian esser nets e las fatschas — .
mèr ais trid e la manzògna ais — . Quaist hom ais
mamma vain darèr — . Il muond ais arduond. La
— . Quaist pover mat ais miit e quaista matta ais
Il baimeli
La fossa
curtè ais
vacha ais
11 blast-
grit. Mia
balla ais
§ 195.
4. L'è debel dell' ultima silba crouda davent.
Contegna la fuorma masculina nell' ultima silba tin e
debel (na accentuò), scili crouda quaist davent nella fuorma
inina,
a) sch'el glivra cun
-el; p. ex.:
ampel
ampia
crettaivel
crettaivla
daschtltel
daschiitla
(daschiittel)
(daschtittla )
debel
debla
deschevel
deschevla
llaivel
11 ai via
imaginabel
imaginabla
inclegentaivel
inclegentaivla
innumerabel
innumerabla
miserabel
miserabla
nòbel
nobla
paschaivel
paschaivla
serviziaivel
servi ziai via
sesevel
sesevla
settevel
settevla etc. (mera
§ 240)
— 209 —
smiaivel simaivla
visibel visihla
etc.
Dallas 49,000 persunaa nel Grischun, chi sun ablas alla lavur. -un
10,000 u 21% industriéls u misterauns. VII 166.
La randolina non s'inserta delfl gxrfeua d'oters otedbels, per metter
ainr bìcus Bvs, -cu fo il daschiitel cucii. V 211.
ì'iia figlia eira bella e brava, l'otra trilla e daschiitla. II 11.
Cu podessan qoaistas bestias de Mas portér iin j>ais usebè grami?
IV 104.
In innumerabla quantited uondra la grusaida quell' intera spuonda
etra iin tapet d'in coni par a bla bellezza. V 196;
Eau vogl esser pascbaivel, a mi ai voi e serviziaivel invers
mieus chantunais. Pr. Curi. 152.
Ab, mieu Signur, respondet l'amaleda, mias circonstanzas ftissan auncha
bger pu miserablas, sch'eau nuu avess quist infaunt, chi con tuot la
chiira imaginabla tschercha d'am sligerir quellas. Pr. Cud. 137.
f E. B. Mo sco tachiads via d'iin spait da roasts vegnè l's condemnats
ad arder, tina miserabla spaisa dal foe in aeternum. Abyss, IV 97.
El ho arfschieu Israel ses famailg, par chel f us a 1 g u r d a i u e 1 de
la misercorgia. Bifrun, Lue. 1, 54.
L'g spiert 68 sebert praist, mu la chiarii es f lai via. Bifrun
Marc. 14, 38.
Très aquaists humens es fat una uisaifla isana. Bifrun, Art. 4, 16
Prain iin hu da quella guisa uia de la terra : perche è nù es
apussaiuel chel uiua. Bifrun, Art. 22, 22.
Tuottas chiosas sun a mi licitas. mu brichia tuottas chioses sun
nftzzaiules. Bifrun. 1. <'or.lò, 12.
Sco ungun eh io nù ais più nuschaiuel co l'g eh io da la zerp,
uscheia nun ais iinguna ira piti nuschaiula co quella dalg inimich.
L. P. 226.
Saias incligentaiuels. Bifrun 1, Peti; 1, 13.
In Sch'el glivra cun -era. p. ex. :
bellissem (l)ellischem) bellissimi i bellischma)
prossem prossma
richissem (richischeni i richissraa (richischma)
etc. feunfrunta § 226 b).
210
< t )ualvoutas essan sfnrzòs, dad udir tuns ferme in prossma vicinanza.
VII 285.
Il chiiderèl portet il giidev dscheat nella prossma vschinauncha.
Pr. Cud. 128.
l'iia vouta Pan, alla festa della Reconciliaziun, entraiva il grand-
sacerdot nel s e n e h i s s e ni e reconciliaiva il pòvel cun Dieu fand un'
offerta. /. B. 85.
Nus avains eir il tschertissem pled profetic. Menni 2, Pctr. 1, 19.
c) scha l'aggettiv glivra cun -en, p. ex.:
cotschen cotschna
egen egna
giuven giurila
pitschen pitschna etc.
Traunter ils imperaturs della Svevia s'haun particolérmaing distinets
sco eroes Frideric I overo Barba Cotschna, e Frideric II. Pr. Cud. 198.
Dapertuot, inua la grusaida florescha, spordscha ella a sia vicinanza
un' egna attracziun. V 196.
Uschè vo que cun tuots quels chi faun il mei ; . . . . els fùgian da lui*
«■gna sumbriva. Pr. Cud. 31.
La flur d'eicoria riva fin siin las alps, inua ella ais perù bger pii
pitschna. V 183.
Remarcha. L'aggettiv mellen perda nel feminin un 1.
La gianzauna puncteda ais iin pò pii pitschna cu la me In a. V 191.
Chammas e griff las del cucii sun m e 1 n a s. VII 259.
rei glivra cun -er, p. ex.:
ai ver
aivra
alleger
allegra
alpestre
alpestra
celeber
celebra
champester
champestra
chazzer
chazzra
ester
estra
fallamber
fallanibra
illuster
illustra
liber
libra
malenker
malenkra
— 211
meger nif-
meglder imelderi megldra i meldrai
miser misra fmìsei
(iter etra
queder quedra
terrester terrestra (mera g 188 1
reidre reidra
etc.
Chi nun eognooaeha la grusaida, la celebra e tanni inavaunt de-
chanteda flur alpina '. V 196.
m l'Engiadina ais sitad S--_ r l. conoatent da Segl-Baselgia alla via
maistra e da Seirl-Maria ourasom la Val Fex. V 102.
Fixa sileni tieus imaints sun persunas. chi sun stedas megldr
tii. Pr. Cu<l. 272.
Il drett dellas vschiuaunchas eira (ina vouta melder. Ann. Vili 217.
Una dellas megldras e dellas pu sostanziusas errai ais L'espanetta.
V 179.
La> cornaa del tschierv sun tuottaffat differentas da quellas d'otras
bestias. IV 75.
lè ans memorizeschan las ruinas dels superbs chastels alla caducited
da tuMttas cho-a- terrestras. IV 86. (l'unir. § 188.)
f La sabsriènscha ais fick aspra ais ignorants, perchè ungun narr
diira oura tiers ella. L. P. 68.
t L'g cour dalg hom muda sia fatseba: suainter chia Yg cour ais, legiar
ù sramezebiu». schi ais la fatscha eir legra in prosperitaeds, e graniez-
chiusa in l's cuntraedis. L. P. 128.
t Miidaer da l ; iina ebesa in l'otra ais (ina misra vita. L.P. 261.
t L'g amich nouff ais sco l'g vin nouff, l'g quael tu vainst à baiuer
cun ilalett, piir cura el ais trnieu veider. L. P. 90.
Remarcha 1. Alcbiins aggettivs glivrand in er (cun e de bel) retegnan
però Te nella fuorma feminina ; tels sun :
tener tenera
miser misera (misra)
fruttifer fruttifera
odorifer odorifera
salutifer salutifera
Eau nun he da fer ùnguotta in tia misera baracca. Pr. Cwì. 24.
Mo Maria eira quella, chi avaiva undschieu il Segner cun oli odori-
fer. Menni, Joan. Il, 2.
— 212 —
La mamma demuossa per sieu uzòl una tenera amur. Ili 107.
Taunt las rischs dell' arnica, cu las foglias e la flur contegnan sub-
stanzas salutiferas per glieud e muaglia. V 195.
E. B. La fantasia e l'imaginaziun non sun in ingiin stadi da svilup
usche vivaces, usche fruttiferas co nell' infanzia. Barbimi >.
Remarcha 2. Irregulèr ais :
as-cher ascra
El ais bel e bain as-cher in sias pretaisas. Pallioppi.
L'alimeri ais una bestia neh a s e r a. Ili 105.
Remarcha generala. Ho l'ultima silba l'è sonor, schi min crouda quaist
davent, p. ex. :
a) artifiziél
artifizièla
cordièl
cordièla
crudèl
crudèla (crudella)
fidèl
fidèla (fidella)
generèl
generèla
liberei
liberèla
natiirèl
natiirèla
principél
principéla
b) extròm
extréma
suprèm
suprèma
e) homogèn
homogèna
indigén
indigèna
d) angulèr
angulèra
intèr
intéra
ligèr
ligèra
militèr
militerà
singulèr
singulèra
Milli vuschs chi strasunan insembel nun significhan l'expressiun da
milli ideas omogènas, dimpersè unguott' oter cu la manifestaziun del
impuls natiirèl all' imitaziun. Tóndury 276.
In bgers pajais l'industria indigèna vain protetta, a dan dels con-
sumatuors, tres otas tariffas da dazi.
Nus sperains da revair noss chers, cha nus affidains cun larmas al
sain della terra, iin di nella gloria celestiéla. V 187.
Il legiim podaivan els eivnas intéra s condir be cun sei. Menni
Saluz 15.
Per perseguitér sia preja s'inserva l'utschè mez-mur da sias singu-
lèras elas. V 222.
— 218 —
(1 tribune] federe! aia la luprèm' autorited giudiciaria in Svizzera.
;- Li boss uaun alla uitta (' a e le st iae la,
Alla maelfl uaun alla moartt infama eia. Jjysch aeteds 22 — 23.
Ujr num da Jesu s'plaia scodiin schnuoigl da las chiosas celestieles.
& «hioses terregnea & inferii e le s. Bifrun, Phil. 2. 10.
Dumanda: (hf ais il feminin da solen, da maggioren, da rob«d ? Perchè?
(Confronta § 193).
§ 196.
Exercizi.
Memi il feminin:
Quaist mat ais pitschen. Sia soiir ais — . 11 saung ais
eotechen. L'ampa ais — . L'abiedi ais giuven. La mattina
ais — . El ho un egen frer. Ais quaista tia — lavur? Il
lavuraint ais staungel. Alias chammas sun — . Que ais un
signur nòbel. Il e ha vagì ho una statura — . L'incendi eira
snuaivel. Her avettans un' ora — . Prossem mardi vegn
eau davent. Quaist' eivna — cumainza la scoula. Il ram ais
queder. La maisa ais — . Do'm meglder paun e — charn!
L'Italia ais per nus un pajais ester. Eau imprend lina
lingua — . Gianin ais fin chazzer mat. Spetta, tii — bizza-
runa! Nun ter discuors as-chers e nun ir cun fatscha —
a scoula. Que ais un pover mat malenker. Ella ais adiina — .
Dieu ais il suprèm regent. Suottametta't a sia — volunted.
El ho iin dun specièl per la musica. El ho fat que cun mia
permissiun. L'October ais il deschevel mais. Nun at fer
dir tuot per la vouta. Tu hest un maun addester pel
disegn. Quaista duonna ais lina schnedra — .
§ 197.
Lectùra.
11 Sahara ais il pu grand desert da nossa terra. Sia
Biirfatscha ais varieda d'immensas planuras cuvertas da sablun
u crapschella. d'elevaziuns da chadagnas spelmusas e blochs
VelK'man. Grammatica Ladina 'l'K. 0. 14
— 214 —
massivs e da baunchs da sablun cha'l vent adoza a conside-
rablas otezzas e chi occupeschan spazis sainza fin. pustiit in
sa part occidentèla. Tres il clima arsaint, ils vents siits domi-
nants e la mancanza d'ova ais quaista vasta regiun priveda
da tuotta vegetaziun. Però in mez a l'aridited e desolaziun
del desert incuntr' un eir co e lo qualche isla verda munida
d'ova chi prodiia lina vegetaziun exuberanta e cufforta il
viandaunt culla sumbriva dellas palmas, stiizza sia said cun
ova da fontauna ed il ristorescha cun richs prodots vegetèls.
Quaistas islas verdas in mez al mer da sablun nomn' un oasis.
L'oasi pò be exister in abassamaints del terrain inua l'affluir
d'ova sotterauna renda possibel la vegetaziun. Sovenz sun
las vainas d'ova uschè profuondas ch'ini stu las trer alla sur-
fatscha artifizièlmaing per mez da puozs artesiauns. Ma inua
cha l'iimidited vivifìcanta pò penetrèr, lo as sviluppa iina richa
producziun da datlas, frutta, granezza, verdura etc. L'oasi
la pil importante ais quella da Sinah nel desert Libie. 18 dis
d'marcha davent da Cairo. EU' eira in temps antics la sede
del Oracul Ammon, il taimpel del quel exista auncha al di
d'hoz.
Las condì zi uns climaticas varieschan nel desert sco in
oters lòs. Un ho chattó bgeras chosas provenientas dalla
pu recent' eted della peidra chi comprovan cha'l desert eira
quella vouta abitò. Dallas scopertas del temp dels Romauns
resulta cha l'arsura s'ho daspò augmenteda nel nord del desert,
ma cha nel sud al incunter, la vegetaziun s*ho avanzeda
qualchosetta vers l'intern. Da que arguesch'iin cha col ir
da seculs e millennis quaist immens spazi dvanterò darchò
friittaivel ed abitabel.
§ 198.
5. Particips del passò ed oters aggettivs chi glivran
l'istess.
a) La desinenza -ieu as muda in -ida:
— 2 1 5
lieu
ggradida
bainrgnien
baìnvgnida
charnieu
charnida
contschiea
cootscbida
Bbarflìeo
-bnrllida
rtc.
sinenza -ò as
muda in - e d a :
allignò
alligneda
ammalò
ammaleda
antiquo
antiqueda
attempò
attempeda
baintuniò
bainturneda
beò
beeda
ilist'urtiinò
ili>turtQneda
Eortfinó
fort u neda
indemuniò
indemunieda
melagguardS
melaggnardeda
mei f undò
melfundeda
melpriivò
melpri'iveda
priivò
priiveda
sfatschò
sfatscheda
sgiagliò
sgiaglieda
strupchò
st rupe lied a
etc.
La puonna della niinchuletta d'utuon nun consista scu la tschiguolla
da cuschinér u l'agi da fòglias grossa», charnidas, creschidas insembel,
dimpersè fuorma iin corp alv, compact, chi ais plajó aint da pùssas pletschas
briinas, sumgiauntas al churain. V 186.
Dieu ho taunt amò il muond, ch'el ho do sieu sulgenuieu figl, acciò
cha scodiin, chi craja il el, nun giaja a perder, ma hegia la vita eterna.
Marni, .Toh. 3, 16.
Bainvgnieus mieus amihs. Ann. II 53.
Gesù... fet ouvras da misericordia vi ad ammalòs e disfortunós.
J. B. 106.
Velleman, Grammatica Ladina d'E. 0. 14*
— 216 —
Guarda, cher figl. da pisseivr già in tia giuventuna per una vegklùna
fortune da. Ili 143.
L'istoria niuossa... cha ogni instituziun da podair monarchie ho agieu
per basi guerras f o r t li n e d a s . Tòmi. 476.
Splerins grischs mettan milliards d'ovina, e landroura naschan quaistas
rassulaunas m e 1 pr ii ve d a s , chi sun in cas da desdriir intérs gods. V 210.
( t )ue ais un gust a vair giallinas nairas, briinas, alvas e 8 g i a g 1 i e d a s
cun bellas craistas cotschnas. II 9.
Ma cur cha flit gnieu saira, al presentettan els bgers indemuniòs.
Mnnii. Matt, 8, 16.
Mia figlia ais melamaing indeui unieda. Meniti. Matt. 15,22.
t La superffgia ais nieluuglida à Dieu & à la lieud. L. P. 95.
Kio ais quel chia sieu cour nù cundanna, e nun cromia our da la
spraunza ch'el ho schanto in l'g Segner. L. P. 129.
I/uarma da quel chi temma l'g Segner ais biaeda. L. P. 297.
Guari l's amai 6 s. Hip-. Matt. 10, 1S.
l'na duonna era steda a male da dud^sth ans. Bifr. Matt. 9,20.
§ 199-
Exercizi.
Metta il temili in :
La stiiva da scoula ais iin lo priivò. 11 prò siiititta cun
— fluors. Que ais iin discuors bainfundò. Que ais una pre-
taisa — . Teli ais iin hom contschieu in noss' istoria. L'En-
giadina ais liozindì in tuot il muond. L'influenza ais iin
uiast melpriivò. Be ch'elL ans schinagia cun sia — visita.
Tieu agiid nrais lidi aggradieu. Sia charta ani fiit bain — .
L'infaunt ais ammalò. La persun' - ais melcontainta.
L'utuon cun sias richezzas ans ais bain v gnieu, ma
eir la priimavaira ais a tuots umauns — . Que ais iin li» mi
irhì bain attempò. Duonna Nuttina ais uossa .Meli — . (Mii
pover, disfortunó erastiaun! Che — stagiun cli'avains
gieu. Un bun scolar ais allignò in tuottas sias lavuors.
Lina ais una mattetta znond — . Il poni ais iin friit charnieu.
Las megldras tschireschas sechas fo iin our da tschireschas
nairas bain — . Dadour lag fnestras da giunfra Clementina
217 —
siili bela groffels sgiaglìds. Nels chantuns "Iella Svizzra
occidentéla allcv* iìn muaglia bovina — . Quel tàelagguardó
niat 8'ho ars la dainta eiìn ini fier climi. Quaista matta —
In» cupichd il vms cullas fluoro. Omauns strupchòs sun »la
complaundscher. Hest vis quel pover hom cullas chammas — 1
Que sun fortunòs aos quela dell'infamia. Personal con-
taintas sun eir — . Sieu « 1 11 1 > i ais tuottaffat melfundò. Sias
argamentazians sun . Mate sfatschòs sun melvis da tuot;
neir vi a mattas nini ho ini ungun plaschair. „Parzura a aia
i'm pled antiquo chi signifieha sopraatant L'uaaunza dad
involèr cliandailas per ter havania ais — . Amili, sajast hain-
turnò! Sajast — . chera figlia! Sar Gian bo già infaunts
erescnieus. .Mattas — nomna ini generélmaing „gìuvnas. M
\ § 2ii(i.
Ils atrirettivs del jj 19s represaintan quasi tuots il tip regolar da particips
•lei passo della 2.-4. u della 1. conjugazhm retrulèra. Ils oters aggettivs-
]iarticips nun hauii da bsotm d'esser consideròs separedamaing per la for-
maziun da lur feminins, siand <-h*els seguan las reglas genen'-las <lels §§ 189
e 193.
Téls particips del passo — saja que da verbs chi existan aunch' ho-
zindì nella lingua, saja que da verbs otramainu' extints — sun :
a) cun fomiazimi del feminin tenor § 189 :
cognit cognita
concret concreta
defunt defunta
devot devota
diffus diffusa
direct directa
dispera dispersa
dispost disposta
distinct distincta
dovut dovuta
exact exacta
exqui-it exquisita
extint extinta
immens immensa
218
incult
inculta
infinit
infinita
precis
precisa
resolut
resoluta
unigenit
unigenita
etc.
Kir in quaist reguanl paraiva signura Cornelia sumagliér a sia sour
defunta. Tònd. 145.
Mo il mercenari, chi nun ais pastur, ed al quél nun appertegnan las
nuorsas, vezza a gnir il luf e banduna las nuorsas e fùgia : ed il luf las
sdrappa e fo esser dispersas las nuorsas. J. B. 124.
Tuot dvantet precis, scu cha Gesù avaiva predit. J. B. 19.
Las lavuors finas, cxactas e custaivlas, dia Furalogeria prodùa, me-
ritai) noss' adiniraziun. VII 163.
11,500 km 2 sun in Svizzra terrain steril u in cult. VII 141.
Per nossa reconciliaziun tieu unigenit figl ho sacriticlió se stess in
Golgata. Lit. 82.
cha la regordamiza da tia infinit 1 amor Datemela commovess nos
cors. Lit. 38.
La consolabla nova della nasehentscha del Salveder del inuond, o
ch'ella ans iiifiamina al dovut ingrazchamaint ed ainur Inverate. Lit. 38.
b) cun formaziun deL feminin tenor § 193 :
complet
completta
dilet
diletta
perfet
perfetta
perinclet
perincletta
predilet
prediletta
soddisfat
soddisfatta
stret
stretta
stupefat
stupefatta
etc.
(Cunfrunta eir §§ 13—19.)
Per la terza e quarta vouta tuorna la vuolp sun quel lo, ed ogni
vouta chatta ella ebarn brasseda. Che fortuna ! Urna' ais ella propi soddis-
fatta. Ili 110.
Be un aniih pò fer simils regate, s'hnpaisa la vuolp, pigliano darchò
sia via prediletta. Ili 110.
Il singul lavuraint min construescha iiir ora completta, dimpersè be
parts da quella. VII lti.i.
Devots e dileta ael Segner. Lit. 21.
— 219 —
Comparta'iu la ferma persuasimi, cha la perfetta gttstù di Gesù
aiia saja (leda per egua. Lit. 49.
t Las inguoschas da mieu cour aquellas creschan, par tael maina me
iiiif da quastas stretta^ miaa fadias. T. 16.
X § 201.
Daspér ils participi del passo ararne cir un grand numer da participi?
del preschaint (a) u del fatur (b) dvantòs aggettiva, scu
a) competeut competenta
florizant florizanta
indulgent indulgenta
innozaint innozainta
insolvent insolventa
transpareut transparenta
vacant vacanti
valent Talenta
(per oters exaiinpels mera § 17.)
Indubitabelmaing sun las tiuors compostas nels ògls dels insects lag
pu perfettas: perchè co chattan els in una vouta un' intéra champagna
florizanta. inua els as paun recreèr ed inua els paun daff at pernottèr.
VII 221.
Il Tiers del alimeri ais tunttaffat contrastant. Ili 105.
Aunz cu sortir dall' Engiadin' Ota, ho l'En aunch' una Touta da bftttér
sias uondas s-chimantas tres spelma. Ili 96.
Eau at cussagl perquè da't preveder d'un hom intelligiaint e
sabi. J B 19.
La sted ais già ardainta. Menni, Lue. 21, 30.
Intaunt cha Gesù uraiva, gnit el transformò in lur presenza, e sia
fatscha splenduriva scivi solagl, e sieu vstieu wah alv e gliischaint scu la
naiv. J B. 124.
Il ceder ais fich grand e furnescha un excellent lain da zember.
Ili
Quaunt cha nos cors tardants e renitents al bon, incUnan ad
abOaér tia grazia. Lit. 99.
t Eau sun abundauut d'algrezzchia in scoduna mia fadia. Bifrun,
2. ( 'ór. 7. 4.
La stèd es ardaint. Bifrun. Lue. 21, 30 (mera § 187, 1, rem. 3).
Aquel chi giura... aquel es culpaunt. Bifrun, Matt. 23, 16.
— 220 —
L'etaed dalg hom ais sumgiaunta alg fain. e flurescha srn la tiur
in la cutiira. L. P. 449.
Eau pchiaunt christiaun m'arend culpaunt à ti ò buntadaiuel
Dieu Dos l>ap celestiael. '/'.
b) futur futura
moribund moribunda
orrend orrenda
stupend stupenda
ventur ventura
etc.
(cunfrunta § 13).
In furibunds orcans un spelm da fé. Z. P. II, 29.
Otto, mieu frer ais fu ri 1) un d da vendetta. Tònd. 304.
Quel chi dal fuonz da sieu cour ama la guerra e giaviischa da la
mantegner, quel tschertamaing nun fo que per reguard al bainesser da
generaziuns f u t u r a s. Tòtid. 245 .
Il moribund Ulrich de Marmels. prfdicatur evangelio, . . . reconiandet
Gallizius per sieu successur a Scharans. Menni, Saìuz 14.
Al fer del di fut Franz sdasdó d'iin orrend bragizzi. Pi. Cucì. 21.
L'ora do la megldra restoraziun al amalo e sitibund Pr. (W. 153.
Che ipocrit sitibund da guerra, averò me inventò quaista vOda frasa
d'.. equilibri europeo"? Towlury 471.
Sul cluchér della baselgia da St. Martin a Coìrà as giod' ima stu-
penda vista sur la citted e l'intéra contredgia. IV 50.
Ils esters spereschan da's podair darchò rinforzar la sted ventura
per qualche dis nel ajer frais-eh e pur da nossas contredgias alpinas VII 180.
E. B. Las lavinas as precipitescban dallas montagnas con una velocità
tremenda. V 174.
f Chi nun ho muglieir suspira, e ais vaga b un d. L. P. 313.
f E. B. Ils sclavs da danèrs s'parderschen sves las armas: chi à seifi
temp vegnen lur horrends vicis à chiastiar. Ahi/ss I, 58.
§ 202.
Aggetti vs, chi piglian nel fé minili -ia:
Nels seguaints aggettivs iin i vaili inserieu per dei' al g
e gì il tun lam:
aj larg largia
lung lungia
221
in gruogl
gruoglia
stagi
stiglia
ved
veglia
La tlur d'cicoria porta pùssas fòglia* langias, -trettas, chi as sledan
our a fuorma d'una rosetta in motta- direcsions Baravi la terra. \
Quellas parts, chi min haun per il nudrimaint della vacha Qngflna
valur, passali inavaont tres la hoirlia largia e Taguan aUontanedas dal
corp. VII 264
E. B. L'eniigraziun nel ester ais in Eagiadina fiogià bain vaglia ed
amò lmzindì considerarla. V 117.
f L'g luug pòs ai- meider co la lungia malatia. L. P. 267.
La BUrfatscha del vadret ais dschieta e gr soglia. V 108.
Zieva nots cleras as preschainta l'utuon nels btìgls ogni damami dna
stiglia diverta da giatsch. IV 63.
^ 203.
7. Aggettivs, culla desinenza -i. chi as muda nel
feminin in -già I e ha).
La pii part dels aggettiva glivrand in -t na precedieo
dati /• piglian nella fuorma feminina la desinenza -già u cha.
p. ex. :
Y contredi contredgia
sabi . sabgia
sulvedi sulvedgia
superbi superbgia (superbia i
(superi) superba)
stuffi stuffcha
tevi tevgia
7 ubedi ubedgia
etc.
La ìuinchuli'tta d*utuon as chatta in granda ijuantited a preferenza
in pros moliervis. V 186.
<^uel chi ais debel avuonda, per as crair pu sabi co oters, o meruma
-ii per hi, per as laschcr instruir da quels. chi sun pfi sahis cu el, quel
ais chaprizius. Pr. Cud. 278.
— 222
Eau eira superbia da mieu bel uffizièl husar. Tònd. 10.
Ila convents gnivan per il pu fabrichòs in lòs s ulve di s. Pr. Cud. 177.
La pu part dellas muntagnas eiran sulvedgias ed infruttaivlas.
Pr. Cud. 161.
In eas da velenaziun tres vegetèls vain recomandó, d'allontanér pii
promtamaing possibel la substanza velenusa our dal corp, bavand ova
tevgia cun aint un pò d'painch, oli u savun. V 199.
f Uus mugliers saias ubed trias à uos marids. Bifrun 1, Peti: 3, 1.
Bio chi ho una duona s a b g i a. L. P. 224.
L'g boen ais cun.traedi al<r niael, e la vitra ais euntredgia
à la mort. L. P. 288.
Per taunt s'inchiira inminchùn,
( hia cuntanter nini s'pò soodiin :
Sch'la Soart vain ad iin contredgia,
Cun quaunt baili ch'aquel fat hegia,
Lg pòevel cumainz' a s'ruversèr,
Et sias ouras a condamnèr. Traverà Mils 631 — 636.
In stimma saias tuots par una, nun arendiant mèi par mei, ne mèi
piede, par mèi pleds: dimperse l'g e un t redi, dschand bain. Bifr. 1.
Petr. 3, 8—9.
Remarcha. Daspèr superbi superbirla (superbia) chattains
hozindi pu suvenz las fuormas superb, superba. L'aggetti v zar ti
zarta ho qualchevoutas eir la fuorma mascolina za iti. Empi ho nel
feminin empia.
guarda be, dschet la cravunèra suor vusch a sieu hom quels
fins inani zins. our dals quèls ils zartis mauns as muossan be a mezzas.
Pr. Cud, 83.
L'un dels infaunts, una zarta, fich bella mattina, eira tschanteda
siin sieu bratsch. Pr. Cud. 83.
Ils empis faun snóss da tuot ed in lur malignited tschauntschan els
s u p e r b a m a i n g. ./. H. 77.
. . . . El ama.
Sieus infaunts taunt dutsch e z a r t . '/.. Pali Poesias.
Quella pitschna plaunta porta super bs grands friits. Pr. Cud, 11.
Dieu condannet las citteds da Sodoma e Gomorra alla ruina, las re-
duant in tschendra e statuind un exaimpel a quels, chi gnissan a viver
empiamaing. Menni, 2 Petr. 2, 6.
Ma. dschet Fridolin, vzand .. . il vestieu da tauntas super bas bellas
colunrs, co gniss vus ... in quist orrend precipizi? Pr. Cud. 110.
OOq
g 204.
Exercizi.
Metta il feminin:
Il prò ais lung e larg. La champagna ais — . 11 fil ai>
_!. La curda ais — . Il lat ais tevi L'ova — non gusta.
Il tur sulvedi ais prievlus. La leivra ais Etna bestia . Il
niiìr ais gruogl. Sillla tevla non as pò scriver. Il bab-
segner ais \ egl. 11 scolar imprenda Potoria — . Non est
bod staffi da giovér? L'ammaleda ais <la pigliér masdinas.
Il pur ais superb (superbi) da sia bella muaglia. La
matta — min giuda simpatìa l/hnm salii min tscliercha
l'approvazinn della massa. Quaista scolara ais — e modesta. —
li serrezzan militèr ais obligatori per immincha cittadin
svizzer. Las scoulas da pertecziun non sun — in nos chan-
tun. — Un moliervi tscliaint da mus-cbel in mez al god
invida a reposèr. La preda pali'idainta ais — . ma nun do lum
lain. — Un solitari eremit passet sa vita in quella con-
tredgia inospitèla. Us povels meridiuntMs min s*adattan ad lina
vita — . Mistèrs sedentari s nun sun sauns. 11 scrivaunt ai>
nhliu ad ima vita — . Il lusso nun ais necessari, ma la
ricreaziun ais - a mincha lavuraint. — L'agiid voi un tari
ais il pii efficace. La hun" ouvra flit inizieda tres contribu-
ziims — .
§ 205.
8. Agge.ttiv8, chi piglian nel feminin -a. ma vegnan
eir drovds culla desinenza -e.
Il> auuettivs seguaints gnivan pii bod be di'ovòs culla
terminaziun -e nella fuorma femmina; hozindì aise però la
desinenza -a pii iisiteda:
difficil difficila (-e)
facil facila (-e l
funebre * funebra i -et
— 224 —
giovenil giovenila (-e)
infantil infantila (-e)
primaveril primaverila f-e)
simil simila f-e)
terrestre (-ter) terrestra (-tre)
viri] virila f-e)
fcunfrunta § 188.)
Sieus duos figls construittan una portantina simila. IV 88.
Aint in tieu sguard, giuvnetta, brilla
Hn raz dorò, primaveril,
Ta vista pura e tranquilla.
Ais sco un sommi giovanil. M. L. (Coderai).
E. B. Ma la vita nun ha facila gloria. M. L. (Lansel).
Questi un difficili!. Palliopp i.
Natan .... dschet cha sia intenziun eira facile d'esseguir.
Pr. Oad. fi8.
Preserva'ls nels dis dell' infanzia, sco nels ans dell' inexperienza g i o-
vanile, d'ogni prievel, chi pudess dvantér funest a lur vita. hit. 120.
Tschè [>assantet Rodolf da Rothenbrun sia giuventùna e la granda
part da sia eted virile. Pr. Cud. 191.
E. B. Nus avain eir nella vita del pòvel un' età infantila, un'età
da pubescenza, un'età virila e poi (ina senila. JBarblan 3.
El eira uossa quia in superba unifuorma in or e purpura, in bellezza
giovanile, plain d'forza e vita. PctWoppi, Ovs 42.
Nun aviand Carlo il Grand imprains in sia giuventùna a scriver, schi's
mettet el in sia eted virila ad imprender a fer custabs. Pr. ('uri. li.').
t I na odur simile a quella del suorpher. Ann. Ili 244.
§ 206.
'.'. Aggettivs sun formaziun del feminin irregulèra.
Alchiins aggettivs prese haintan aunch' otras irregalari-
teds, p. ex. :
ambiguo ambigua
feonspicuo) (conspicua)
conteni))oran contemporanea
contili continua
erroneo erronea
europeo europea
i idoneo) i idonea i
i iniquo i i iniqua)
medio media
momentan momentanea
perpetuo perpetua
pio pia
rozzi i i n '/ I rozza
spontaneo spontanea
superfluo superflua
Il sen «la gasista charta ais ambigua "PaRioppi.
E. B. Erasmus ha giova lina rolla ambigua. And. 150.
Nel butasch del armaglieder uun vain il pere] be allamgiò in uordeu,
dimpersè eir bain inasdò insembel, siand la pel da ijuaist stomi in contin
movimaint. VII 254.
Spera las continuas cumbattas per la reformaziun. scrivaiva Gal-
liziu< eir bgeras chartas ad amihs e promoturs della refuorma. Menni
Salii: 31.
Nus stess eirans uschè fortùnòs, cha noe avessans volieu podair pro-
cunr tesoris da felicited a tuots noss cont em por ans. Tòmi. 150.
Per eseguir la perforaziun del Gotthard pfl spert e pii facilmaing, as
cumanzet eontemporaneamaing da tuottas duos varts a perforèr la mun-
tagna. IV 38.
In nos secul nun vegnan ipotesas scientincas, per erronea»
cha sajan, pu confutedas dal pimct da vista dell" ortodoxia, ma da quel della
scienza. Tòni. 85.
Tu eomprendast dunque, cha nus agins per motivs meramaing politica»
nel interess del equilibri europeo. Tònd. 33.
Voltaire ho declarò: „Ogni guerra europea ais iina guerra errila."
Tòni. 430.
L'Engiadin" Ota ais eleveda in medio 1730 m sur mer. V 98.
Neil' elevaziun media ais il corp del aconit alpin pu inforzò, las fluors
stami perù pu reras. V 19S.
Las chambras da tortura del tefer medio evo inspiran ais umauns
orrur — ma siin lu egens arsenals sun els superbis. Tònd. 290.
Eau l'asguret, cha mieu indeblamaint momentan eira be la conse-
guenza della chalur. Tònd. 316.
— 220 —
Cu cha quel cudesch cotschen reprodiia fidèlmaing ogni trista posi-
ziun, nella quela eau momentaneamaing am rechattaiva, mentre cha
nels temps felices ils fògls restettan vods. Tònd. 11.
Per render las trais lias fermas tres concordia, avet iin pissér da fur-
mèr alliaunzas fermas e perpetuas. Pr. Cud. 227.
Saja cha l'ambiziun pigliet il suramaun e ch*un' alliaunza con la diesa
principesca al lusingiaiva, saja que cha l'amur del giuven per, chi's mani-
festet uschè dandettamaing e romanticamaing, hegia comoss il bap, taunt
ais, ch'el pronunziet iin „schi" passabelmaing spontaneo. Tònd. 385.
Fuss quaist hom r o z sto un vittiirin, condiiand iina chargia da sassa
da fabrica, schi ogni polizist l'avess arrestò. Tònd. 298.
Taunt inavannt co nus savains eiran ils Svizzers primitivs iin povel
incultivò e bainischem rozzo. Pr. Cud. 162.
Que fuss bain eir bun per Anna, da podair gnir davent da quella
glieud rozza nellas muntagnas. Ili 79.
Ils confederòs eiran accurrieus in agiid dels Grischuns, ma lur assi-
stenza paret superflua. Pr. Cud. 233.
Scopos pio s, pia memoria. Pallioppi.
Violina, violina,
Pia sour dell' umilted!
Vògl chantér da tia vitina
In vardaivel, intim pled. Z. P. Poesias 3.
f E. B. Ils beats in cel vegnen ad havair una continua beatis-
sima vita. Abyss I 9.
E. B. La rumur in quel trid, & schnuaivel cuvel Tinfiern ns maina
eir in memoria quella dutscha; & amabla musica; chi vain à strasuner; <£
strasuna da continuò in quel coelestial munt zion. Abyss I 23.
L'amur in cel sarà illustra & con spi cu a in tota perfetta justia.
Abyss III 101.
Remarcha. La pupart da quaists aggettivs sun pigliòs our dal italiaun ;
quels miss in parentesi vegnan be reramaing druvòs u sun hozindì daffat
inusitós.
Exercizi.
§ 207.
Metta il femmine
Fortunò quel, chi auncha nella veglduna s'ho conservò
iin cour infantil. La respost' — contegna sovenz profuonda
vardet. Curaschi giovenil nun cognuoscha prievel. Impuonda
— 227 —
bain ti 1 eted — . Il con» viril ho elianto iìna bèlla ehanzun.
Forza — superescha bgeras difficulteds. Ils méte senils sun
mei curér. Ils pchòs comiss da giuveu as m indicheschan so-
venz piir nell'eted — . El chauiita da bel contini La lavar -
stanglainta. Nun spander pleds superfluo*! Qoaista lavar
ais — . La litteratura della Pranntseha ho agieu una grand'
influenza mìii quella dels oters povels -europeos. Ils Ics da
da cura dell' Engiadina haun iìna renomina — .
La Svizzra ais ini siedi europeo. Ad ais da giavii-
Behér, cha la pèscli — regna per saimper mantgnida. L'ova
dels fliims da montagna ais in contin movimaint. Las ran-
dolìnas sun dalla damaun alla saira in — activited. Nel
medio evo applichaiv" iin soveuz la tortura. 11 chamuotsch
ais iìna bestia da — grandezza. Terratrembels, per momen-
T a ns cha sa jan, paun occasiunèr sgrischus disasters. La saetta
ais fin 1 appariziun — . Que ais impossibel. da construir lina
machina, chi tres egna forza resta in movimaint perpetuo.
Traunter ils chantuns della veglia Confederaziun non re-
gna iva pésch — .
vj 207 bis
10. Cas dubius.
Da alchiins cas la pronunzia d"un aggtetiv variescha, da maniera cha
tseherts scriptuors fuorman il feminin tenor § 193. oters tenor S 189 (§ 195, d.
remarcha penerete) ; uschè chattains p. ex. dasper las fuormas femininas
crudela, fidela, secreta, stipa, etc. eir crudeltà, fidella, secretta,
stippa, etc.
La muaglia siitta pasculescha siillas blais. chi sun sovenz fich stipas,
tìn sper ils vadrets. VII. 141.
Immez la grippa stippa sevra ima granda chavorgia. Chal. 1911, 19.
Be duos schlattas, quella da Giuda e da Bengiamin, restettan fide las
ais descendents da David. J. B. 60.
Eau dumand uossa eir a vus N. N., scha vulais pigUèr vos spus N. X..
acquia preschaint e restèr ad el fidella fin alla mort. Lit. 154.
Josef as volaiva separèr da Maria secretamaing. Menni, Matt. 1. IH.
Tua vusch secretta il clameva in quist lo. And. 149.
228
3ecrettamaing. L. P. 180.
C ru d e 1 a Mort . Pali loppi.
E. B. meis char Ulrich, co m'allegra la novella dia ni sajast fùgi
dalla gulla della crude Ha mort. And. 168.
l'uà buuua posseschiun. L. P. 375.
Bgierras choses. L. P. 223.
Formaziun del plural.
a) Plural ordinari
§ 208.
Il plural ordinari ici'r. §§ 86 e 101) del aggetti v vaio
formò aggiundschand al pled, saja que la forma mascolina u
femmina, il custab -s.
Aggettivs,
chi glivran nel masculin singular cun -s. restati
nel masculin plural invariabels.
Masculin
sing. plur.
Feminin
sing.
plur.
agiiz
agiizs
aguzza
aguzzas
bel
bels
bella
bel la s
bger
bgers
bgera
bgeras
bun
buns
buna
bunas
chafuol
chafuols
chafuolla
chafuollas
egen
egens
egna
egnas
fix
fixs
lixa
fixas
giuven
giuvens
giuvna
giuvnas
glisch
glischs
glischa
glischas
grand
grands
granda
grandaa
gust
giists
gusta
giistas
intér
intéra
intéra
intèi-as
Jung
lungs
lungia
iungias
madur
madurs
madura
madiiras
malign
maligne;
maligna
malignas
mei
mels
mela
melas
229
melnet
melnets
melnetta
melnettas
aosch
noschs
ooecha
noschas
1KU1V
nou\>
nouva
noovas
oter
oters
otra
otras
plain
plains
plaina
plainas
propri
proprie
propria
proprias
priini
prums
pruina
priìmas
quaist
quaists
quaista
qoaistas
queder
queders
quedra
quedras
quel
quels
quella
quellas
ri eh
riehs
richa
richas
sech
sechs
secha
sechas
fcuot
tuots
tuotta»
tuottas
vair
vairs
vaira
vairas
va un
vauns
va una
vaunas
vegl
vegls
_lia
veglias
Vini
vods
vuda
vòdas
Passami sun sieu miil suot vi
un ruver restet Absalom cun 8 i e u s
bo\> chavels lungs.pendieu vi ad iin ram. •/. B. 55.
Siillas pii o t a s muntagnas, al ur della naiv e glatscha eterna, flo-
rescha un ranuncul cun fluors alvas cotschnaintas, il ranuncul glacièl,
iina dellas più bellas fluors alpinas. V. 183.
L'esparsetta spordscha al ogl un agreabel aspet cun sias foglias v e r d -
s-churas e"l cotschen ròsin da sias fluors. V. 180.
Il manzneder occasionescha bgers mèls e disuordens, disuniiuis e
continuas inimicizias. Pr. Cud. 271 .
Tuots ils infaunts vegnan siil muond fich debels. Pr. Cud. 140.
anguschagius anguschagius angusehagiusa anguschagiusas
bandus
bandus
bandusa
bandusas
crappus
crappus
Gropposa
crappusas
curius
curius
curiusa
curiusas
fadius
fadius
fadiusa
fadiusas
fos
fos
fosa
fosas
furius
furius
furiusa
furiusas
Velleman. Grammatica Ladina d'E. 0.
— 280
grass
grass
grassa
grassas
gustus
gustus
gustusa
gustusas
impetuus
impetuus
impetuusa
impetuusas
insus
insus
in s usa
insusas
lungurus
lungurus
lungurusa
lungurusas
misteri us
misterius
misteriusa
misteri usas
ombrus
ombrus
ombrusa
ombrusas
pass
pass
passa
passas
premurus
premurus
premurusa
premurusas
prievlus
prievlus
prievlusa
prievlusas
prus
prus
prusa
prusas
religius
religius
religiosa
religi usas
risj)ettus
rispettus
rispettusa
rispettusas
sassus •
sassus
sassusa
sassusas
schlass
schlass
schlassa
schlassas
serius
serius
seri usa
seriusas
sgrischus
sgrischus
sgrischusa
sgrischusa s
spelmus
spelmus
spelmusa
spelmusas
spess
spess
spessa
spessas
stramentus
stramentus
stramentusa
stramentusas
trauoss
tmuoss
tmuossa
tmuossas
valurus
valurus
valurusa
valurusas
vigurus
vigurus
vigurusa
vigurusas
ztijus
ztijus
ziijusa
zìi j usas
La sted as nudria la bes-cha sùllas otas muntagnas dad ervas ziijusas.
Ili 103.
Eir ils chameils giuvens haun da fer ils stentus viedis, per s'adiisèr
già bod als strapatschs. Ili 105.
Beòs ils bandus, perchè els erteron la terra. Menni, Matt. 5, 5.
L'exercit da David s'ammuntaiva be a deschmilli homens, ma que
eiran hornens v a 1 o r u s . J. B. 55.
Evenimaints misterius. — Queders grandius. — Armaints prus.
— Sbregs 1 a m e n t u s .
In dis chods vegnan las vachas sovenz tormentedas da muos-chas.
Non -un ella* bunas da'a d'ostèr, §chi cumainzane a cuorrer vi e no scu
mez ra hgiusas. Ili 1<»1
Vents impetuus cuman/ettan a tschiivlér tres la vai. VII 222.
Infra tschient crastiauns dvantdfl vizius -aron per il main nonaunta,
chi sun dvantùs qiie per min as avair adiisos in lur gittventttna ad (ina lavur
regolerà. Pr. Cud. 287.
G u 1 u s sun ils Francea da dutscharias. M. L. (Caderas).
,,Vivaiv" auncha" — que co ais un Medi chi nella guerra inveiva in
se ils pò sgrischus e smisuròs patimaints. T'nnd. 2!».->.
priva lutto bruost cunter bruost, ils chavals dvantòs ombrus e
furi us preeipitaivan a terra sburtiand, as drizzand dret sii e sbattand cun
lur chammas. Tond. 2H4.
Il coierie saglia sii e prorumpa in impettiti- movimaints. Pr.
Cud. 282.
Davent dimena cul*s Odine instrumaints da disciplina! Mag. Am 4.
Scha'l tesori nun ho da avantèr cravuns. schi stòglian aunz co avrir
la chascha gnir applichós mezs del tuot particulérs e misterius. Pr.
Cud. 30.
E. B. Mister i u s ils ogls gliischivan.
(un un fraid rifless d'atschal. Lansel, M. L.
Remarcha 1. Ils aggettiva possessi v- nos e vos haun nel plora] mas-
culin dom e vosa. Confronta § 262. Pels aggettiva invariabels mera $j 188 b.
\ Remarcha 2. Per ils aggettivs chi glivran cun -ce (mera $ 188, 1),
chatta un dasper il plural regulèr qualehevoutas eir un plural irregulèr,
inua la silba -ce dvainta -eia
F e 1 i e i s nus, cha tii our d'paterna grazia ans asgurast cha'ls pietus . . .
sun beòs. Lit. 176.
Sun ils richs tuots felicis? Pr. Cud. 149.
Umauns felici s nun pano sentir dispretsch per la mort. Tond. 2S2.
fntmotta non ans renda pti incapaci^ all' amicizia co il chaprizi.
Pr. Cud. 278.
Nels temps feliees ils fo?ls del cudesch cotschen restettan vods.
Tond. 11.
El- nun voglian pti cognoscher ne"s dedichèr alla pti sublima occu-
paziun, della quèla nus infaunts della puolvra es-an< capaces. Lit. 204.
Dis importants, felicis, senchs sun quists dis. Lit. 203.
f Quellas oraziuns sun pia efficaces. Trom. 113.
X Remarcha 3. Nella veglia litteratura chattains las irregulariteds
seguaintas ;
Velloman, Grammatica Ladina d'E. >>. 18*
— 2S2 —
a) lls aggettivs (e substantivs, cfr. § 94 a) chi glivran cun -aint u
-aunt perdaivan generèlmaing il t finèl nel plural.
f Nus chi ischen pusauns daiens purtèr las flaivlezzas da quels chi
sun debils. Bijrun, Rom. 15, 1.
In àquel guisa nus ischen cun Tg plèd très las chartas, cura che nus
ischen dauend, tals isches èr cura che nus ischen preschains ilg fat.
Bifrun, 2 Cor. 10, 11.
b) lls aggettivs (e substantivs, cfr. § 94 b) chi glivran cun e u. A-
survgnivan nel plural qualvoutas x.
Un sai ne taimpel. Bifrun, Eph. 2,21.
Christus nun ès lascho assauair in otras aeteds als figls de la lieud,
sco huossa ès appaiamo a sa>s s a i n x apostels. Bifrun, Eph. 3, 5.
§ 209.
Lecturas.
A.
Otas muntagnas serran aint nossas vals alpinas. Lur
spuondas solaglivas sun ornedas da gods s-chiirs e spess,
da bellas pas-chiiras cun ervas ziijusas, sostaziusas e pom-
pusas fluors da varias coluors. Lur tschimas superbas e lur
grandius vadrets gliischan da dalontsch. lls svelts chamuotschs
saglian siillas blais stipas. quasi inaccessiblas al umaun e las
allegras muntanellas laschan udir lur tschiivels agiizs e pene-
trami. Leivras tmuossas percuorran ils gods sumbrivaiuts.
Be ch'ellas nun dvaintan la preja dellas vuolps malignas ed
astutas e sanguinolente. a. vitai.
B.
Las murargli usas construeziuns dellas bestias preschain-
tan bain grandas varieteds. E quaistas dvaintan auncha pii
evidentas tres iin smembrèr anatomie. Che differenza p. ex.
trauhter ils animèls antedeluviauns d'una cella e'is animèls
lattarits furmòs da bgers milliuns d'cellas da diversas fuormas
e destinedas a multifarias funeziuns. Che differenza traunter
ils pitschens inseets, sustgnieus da lur pel a guisa da skelet.
— 233 —
e'is animèls a spondil (vertebrds) con lur eomplichedas ossa-
diiras. Un pò congualèr las bestias d'una cella cullas povras
chamannas chi contegnan be iin ambiaint per piìssas persunas
e lur differente bsogns, e las bestias da bgeras cellas cute
grands fabricats cun numerusas staunzas, muriitsclis. magazins,
s-chelas e crapendas. Eir traunter las creati'iras da bgeras
cellas regnali auncha differenzas considerablas. Uschè varie-
schan ils simpels corps dels polyps d'oya dutscba dals corps
artistics dels animèls lattante proporziunélmaing bger pii cu
p. ex. la raiserabla chanianna dels eskimos e noss doma su-
perbs cbi s'adozan vers il tscbèl, ed ils insects bger pii dals
molluscs cu p. ex.: las chesas dels proprietaris germanais
dallas altitaziuns dels nobels turchs. Scu cha quaists fabricats
muossan differentas arcliitecturas, uscbè eir la construcziun
dellas bestias ho per basi differents pianos.
C.
La not ais passeda. L'aurora stuzza piami plaun las stailas
splenduraintas e sdasda ils legers utschellets. chi fa un stra-
sunèr il god cun lur amablas chanzuns. Ils clèrs razs del
solagl comperali e penetran fin nellas pii s-churas fouras
sdasdand sii tuot ils essers vivaints. Las bestias bandunan
lur tannas profuondas e s'allegran del nouv di. Ils umauns
activs as leivan e vaun zieva a lur multifarias lavuors. cih.
b) Plural collectiv.
§ 210.
S'accordand l'aggettiv adiina cui numer e gener da sieu
substanti v, survain el tar plurals collectivs (§§ 101 — 117) scu
quaists la desinenza -a, per ex.:
Il frut — la frutta — buna frutta — frutta
m ad tira.
Il muagl — la muaglia — bgera muaglia — il
bòs-ch — la bos-cha — bella bos-cha.
— 234 —
Vi della part d'immez del aviol vzains dua pera delas e traja pera
d"chammas. VII 265.
A tnotta la famiglia da Gallizius manchaiva sovenz la vestimainta
necessaria. Menni, Saluz 15.
Dieu nun ans do be tratta gustusa, ma la fo eir bella e p la-
se hai via al ogl. Pr. Cud. 98.
Tuotta la bos-cha e frus-chaulia sun sainza friits. Pallioppi, Óvs 19.
t Mu maria cunsalueua tuotta aqnaista uerua, la cuschidriant in
sieu cour. Bìfrun, Lue. 2, 19.
El impla la giaglioffa da Rudelin cun frutta s e e h a . Pr. Cud. 79.
Remarcha 1. Eir in connexiun euls piede milli e tschient Burraio
l'aggetti? generélmaing la desinenza collectiva -a. Cunfrunta § 235.
Avaunt duamilli ans eiran ils Itomauns il pii possaunt pòvel della
terra. — In noss gods do que bgers bos-cha da dua- e trajatschient ans. —
Duamilli e t r a j a tschient -(2300). — Quanta milli francs ho el pajò per
quaista chesaV Per taunta milli voless eau fabrichèr una pii bella. —
Quaunts millis cuosta quelterrain? — Già avaunt bgera milli ans eira
nossa terra abiteda. — 203,000 = d u a tschient e traja milli.
Nella citted da Santen vivaiva avaunt bgera tschient d'ans il raig
Sigmund cun sia muglièr Sigelinda. Ili 1.
In tuot il contuorn gnivan fattas bgera milliera d's-charpas per l'ar-
meda. Pr. Cud. 45.
r \'n hierta da blera milli renschs. Abyss IV 39.
Remarcha 2. Eir il plural tochs (tocs) pò esser accumpagnò d'iin ag-
gettiv nella fuorma collectiva p. ex.: L'armatura della punt in Val Mela
ais ida in taunta tn< >
E. B. Qua dà la gi.stta iina colla cua cunter la chambretta, e quaista
va in tantatoes. Barblan 5.
L'aggettiv druvò scu substantiv.
§ 211.
1. Tscherts aggetti vs as miidan in substantivs abstraets,
mettand avaunt il singular l'artiche] determinò masculin; lur
significaziun correspuonda allura sovenz al neutro tudais-ch
(cfr. § 139), per ex:
il bel das Schone
il bun (bouj das Gute
— 235 —
il cliod
l'essenzdél (
il prineipèl |
il fraid
il meglder
il mèi
il niìzzaivel
il passò
il péS
il prese haint
il ptì greiv
il pii simpel
die llitze
die Hauptsache
die Kiilte
das 1!
das Ubel
Vi'itzliche
die Vergangenheit
das Scblimmste
die Gegemvart
das Schwierigste
das Ein faci isti'
das Hàssliche
das Morgenrot
das Abendrot
min regnali els in
il trid
il cotschen della damami
il cotschen della saira
Scu ils oters substantivs abstract-,
quaist senso drovòs nel plural.
Ch'iin tuoni' als temps d'ia veglia Mastralia
Scha l'Engiadina per il begl ho sen. M. L. (Caderas).
Cumainza cuu il pù greiv e min suspender iinguotta da que cha
tii dessast fer. Pr. Cud. 292.
Dieu, il Segner ans comparta sia grazia, cha nus fortifichòs tre»
la forza del sench spiert in tuot bon parvegnans alla celestiéla vardet.
Lit. 24.
Il pii singulèr del mòd da viver del cueù ais. <h"el non cuva ed
alleva svess sieu> pttschens. VII 259.
A che nuzzagia il chod? Pr. Cud. 159.
Il marchadaunt as fet un dovair da fer sieu possibel cha"I mat
arriva a sieu destin. Ili 67.
Eir ils predichants fettan lur possibel per sclarir il povel. Menni,
Saluz 30.
Xun at laschèr vaindscher dal mèi, anzi vaindscha il mèi tres il
bon. J. B. 102.
Ils peschs drovan pù poch ajer cu las bestias, chi vivan sul stit.
VII 263.
La devota oraziun adoza l'orma sur il vi si bel. Pr. Cud. 268.
236
E. B. Evitond da tor sii vòdas rimarias dilettantfcas, il compilatur as
sforzet da tscherner il mei de r da nossa litteratura poetica. M. L.(Lansel)
Aint in sttiva, sper il let,
Dad angue-sena plain il pct,
Tschaint' al debel e 1 e r da gluna
Giuvna mamma sper la chtina. IV 108. (A. Bezzola.)
Eau savaiva, cha Friedrich nun revelaiva cun sieu requint un muond
intèr da sentimaints ed impissamaints, cha'ls evenimaints requintòs avaivan
sdasdó nel profuond del anim del requintadur. Tond. 217.
Prove tuottas chosas, e salve il bon. Menni, 1. Tessal. 5,21.
Tu saintast il dùr della paraid, della maisa, del s-chabè; il lam
della naiv, il bletsch dell' ova, il eh od della pigna. Pr. Cud 142.
L'intern del chastè (furmier) ais traversò da bgers sulèrs e divis
in numerusas chambras. VII 270.
Il combat al 1 i b e r ais sgrischus avuonda ; ma il combat in mez ad
abitaziuns umaunas ais auncha desch voutas pti sgrischus. Tond. 292.
Ils dascbiittels me nun vezzan il cotschen della damaun. Ili 90.
Il Mastrél Schimun procuret per Kico tuot il necessari, sainza
acceptèr dad el nemain un bluozcber. Ili 69.
Vo or a 1 1 i b e r. M. L. (Lansel).
f Aquel chi es fidel ilg più pitschen, aquel es er in bgier
fidel; et aquel chi es chiatif ilg piti poig, aquel es er chiatif ilg. bgier.
Bifrun, Lue 16, 10.
La cumpaschiun ais sco las nufflas da la ploeffgia, in Tg tèmp dalg
sutt. L. P. 307.
Gloria à Dieu in'ls Otissems & in terra paesch, in la glieud da
la buna vòglia. Form. 41.
Hosanna ils hutiches. Bifrun, Marc. 11, 10.
§ 212.
2. Quasi tuot ils aggetti vs as paini mtìdèr in substantivs
concrets, mettano avaunt il singular l'artichel u un aggettiv
determinativ u ils drovand nel plural sainza u cun l'artichel
determinò, u cun un aggettiv determinativ, per ex.:
L'ammalo, il pover, un rich, un avar, un richun, un
suord, la giuvna, la giuvnetta, la veglia, ils pitschens, richs
e povers, mieu prossem.
— 237 —
11 mellen d'6v; l'alv del 6gl; mieus contschainT^.
qoaist6 povera; Tester 1. == ils pajai> estera (das Ansiand),
2. = iina ]iersuna estra fder AnsliinuVn.
Non hrrilgèr il super tur, ne spredschèr l*inferiur. Pr. Cuoi. 293.
Giob dschet : _Eau eira la guida de! orv e la pozza del zop. iin
bap dels piove rs e l'assistent dels orf ens -. J. B. 84.
Txherchain da sligerir la trista sort dels suords ed orvs eun amur
e bainvuglienscha. VII 284.
Il diligiaint imprenda tuot que ch'el ho da savair a dret temp.
Pr. Cud. 288.
Tuots euardettan attentainaing il cler cristallài, nel quél il mellen
d*òv nudaiva sco iina balla. Pallioppi, Òvs 15.
E nus s"exortains, frers admoni ils dissoluts, conforta ils pu-ul-
lanims, gni in agùd als debels, sajas pazchaints vers tu<>ts. Menni,
1. Tessal. 5, 14.
Ils sauns nun haun bsogn del meidi, mo ils ammalòs. J. B. 92.
Vos Bap in tsehèl fo alvér il solagl sur noschsebuns. e piover
sur g ù s t s ed i n g u s t s. J. B. 95.
Con quaists pleds la buna veglia tuchet maun alla matta e la con-
duet fin avaunt una granda porta. II 13.
E. B. In las relaziuns tranter Romanschs, in Tintimitad da nossas
chMas, ans reservains Tadòver exclusiv del linguach da noss vegls. M. L. 5.
E. B. Quai fùss puchà da non salvar, quai chi's resguarda per carac-
teristic e da valor per esser salva a noss posteriurs. Barblan 92.
E. B. Una fontana da guadagn bain considerabla per nossa popula-
ziun ais l'affluenza d'esters. V 117.
E. B. Al ester, singularmaing in pajais germanais, un segua cun
gronda simpatia nossa lingua e nossa litteratura. M. L. (Lanseì).
j E. B. Che podess iin orb giaviischar auter, co quai chi deside-
reva quel. Lue. 18 v. 41 chel arfsches la veziida. Abyxs, IV 40.
L'g parr improepchia maelamuraiuelmaing, & l*g dun d'un iuil-
gius cusuma l*s oegls. L. P. 163.
Cos bab in schil lascha aluer l'g sullailg sur 1 ' s m è 1 s e sur 1 ' s
b u n s , À: trametta la ploeff già sur 1 ' s g ù s t s , & sur 1 ' s n ò s t h a.
Bifrun, Matt. 5, 45.
UngQna chiosa ais più maelgiiista co fin auaritius, perche el ho
eir sia oarma vvnaela. L. P. 95.
Sacuorra à tieu prossem suainter tieu pudair. L. P. 260.
— 238 —
Exaimpels divers. Un sto pisserér pel n lizzai vel aunz cu
s'occupèr del bel. 11 bapnos glivra culs pleds: ,,S])endrans
dal mèi." Nun smanehér il principèl, t'occupand curi baga-
tellas. L'essenzièl per minchiin ais da giodair buna sandet.
Chi ais fidèl nel podi, ais eir Mèi nel bger. Ogni chosa
ho sieu bun e sieu mèi.
11 scort ceda, Il nar ria da que cha'l scort disco. 11
rich stu giidèr al pover. Beòs ils ne.ts da cour! Giida al
dehel e bsognus! L'ester prodiia bger pii automobils e
biciclettas cu la Svizzera. Il paster chiira ils stits (la mua-
glia sutta ). Quaist hom ais iin siit (chi fo pochs pleds). L'am-
malò eira siils ultims (= in den letzten Ziigen ). Dieu fo
piover sur giists ed ingiists. Tu test il daschiitel. Sajast
tu il scort, El fo scu un desperò. Nun fér il s inoro (scu
iin stuorn)! (cfr. § 161 e.)
Lectùras.
§ 213.
La vaira religiun as masda col sentimaint della vita ex-
teriura, rinforza nossa dignited e nossa brama da bòn ed ans
furnescha las armas per combatter il mèi.
Fand resortir il pii greiv e'1 pii trist della vita, schman-
chains sovenz d'accoglier cun cour recognuschaint il bel e
l'agre ab e 1 ch'ella ans spodscha.
Il si m pel e'1 natiirèl pleschan generèlmaing il pii bain.
Nossa pizza illumineda dal cotsch^n della saira ans
offra una vista d'incomparabla bellezza.
In chesa del pover chatt' un sovenz tesoris d'ani ur
e d'abnegaziun ch'iin tschercha invaun in chesa del rich e
potent.
Un avar nun pò esser iin bun umaun, perchè la bunted
dumanda ch'iin metta in servezzan del p rosse m ils duns
ch'iin ho arvschieu.
— 289 —
IN pitéchens voglian in tuot imitér ils grands, per-
què ais ijiie zoond important cha quaists giaìan avaunt cun
bun exaimpel.
Il diligiaint reoscbirò a's render iitil nel mimmi, il
dasehiittel (daschutel] sarò a cbarg dete oters.
Sco cha'l preschaint ais inrischieo nel passò, osche
ils antenate exerciteschan Una granda potenza, con lur vita
e lur mivras. stÙB preschaints, e quaists si'ils posteriuors.
Noss regls uiaivan nel ester a's guadagnar lur pann e
SOrenz returnaivan cun i'ma bella faculted.
I/aetiv tegna qoint da sieu temp, il pultrun non su che
ter d'el ed il mazza.
Il prepotent reascbirò a ter valair sa volunted, ma nun
acquisterò la stima del prossem.
Un tempore! da sted transmiida sovenz un cliod sotì'ocant
in un frais-ch bain sensibel.
L'essenziél da nossa vita ais da'ns render iitils a noss
simils.
§ 214.
Un i n g r a t f o d a n a d e s e li p o v e r s.
Nella schiatta da Xeggde in Arabia eira una vouta Dna
puledra, chi eira fieli renomneda, ed un Beduin d'Un' otra
schiatta, nomnò Daher, eira gnieu mez naz dal desideri da
la posseder. Aviand offert invaun per ella tuot sieus chameils
e tuottas sias richezzas, al gnit ad immaint da's taindscher
la fatscha cun suj d'erva, da"s vestir cun sdratscha, da's lièr
sii il culoz e las chammas scu (in murdieu strupchò e dad
ir ailura a spettèr Nabec, il patron della puledra, siin lina
via inua ch'el sa vai va, ch'el stovess passèr. S*approssmand
quaist, al disch el cun vusch debla: „Eau sun un pover ester;
daspo trais dis nun am ne podieu smuantèr davent da co per
— 240 —
ir a'm tscherchèr nudritura ; eau stogi bod murir, o gni'm in
agtid ; Dieu as recompenserò."
Il Beduin al propuona da'l piglièr siin sieu chavagl e da'l
mnèr in chesa sia; ma il furbaz respuonda: „Eau non sun
in cas da'm alvantèr, eau nun he pii la forza lotiers." L'oter,
plain da cumpaschiun, smunta, maina sia peledra sper il raur-
dieu e cun granda fadia il giida sul chavagl. Appaina ch'el
as chatta in sella, Daher do al chavagl una culla staffa e
parta dschand: „Que sun eau, Daher, chi The piglieda e chi
la main davent." 11 patrun della puledra al clama da'l tadlèr.
Sgilr da nun podair gnir perseguitò, el as volva ed as ferma
un pò da dalòntsch, perchè Nabec eira armò cun sia launtscha.
Quaist al disch: „Tii hest invulò mia puledra. Scha que ple-
scha a Dieu, eau at giaviisch prosperited, ma eau at suplich
da nun dir ad ungun' orma, cu cha tu est gnieu in possess
d'ella." ... „E perchè?" respuonda Daher. . . . „Perquè ch'un
oter podess esser vairamaing ammalò e restèr sainza succuors ;
tu sarost la cuolpa, cha ungun nun farò pii un act da chari-
ted, per temma d'esser ingiannò scu eau." Tuot smort da
quaists pleds, Daher refletta un momaint, smunta dal chavagl
e'1 renda a sieu proprietari l'abbratschand. Quaist il pigliet
cun se. Els restettan insembel trais dis ad as giirettan fra-
ternited. (Suainter Lamartine, Voyage en Orient.)
B.
Da mèls e malattias.
Scha l'armonia in nos organismo vain disturbeda gnins
nus ammalòs. Que do mèls da mincha di, cha minch' iin fo
tres. Chi da nus per exaimpel nun ho fingiò gieu iin brav
dafraid cun starvera e tuoss e nun ais me sto roch? Chi
nun avess da cognuoscher il mèi i'1 cho ed il mèi i'is daints?
Chi ais adiina sto uschè prudaint da nun mangèr chosas chi
faun mèi i'1 vainter e nun ho me fat tres iin' indigestiun
— 241 —
chi'l fet cuorrer o gnir da render (vnngias)? La contentezza
d'un amami con benefizi da chi'ierp ni andamaint da corp
= Stuhlgang) oormél so appredschér be qael chi soffrii da
constipazràn cronica. Kir ils inconveniaints dels ogls d'giat
e dellas buganzas coirnusehains in granda part our d'egna
esperienza.
Un dels cas ils pìi simpels da malattia ais la pleja. chi
suot bunas condiziuns gnarescha laschand inavous una natta.
S'inllammand in rebuffand i. suot l'influenza del fraid per
exaimpel, as transfuorma ella in un* nlceraziun (Geschwiiri.
Scheda vain infecteda tres ascria chi aintra, fuorni' la matergia.
Otras foormas da supuraziun^ | Vereiterungen) localas. chi
tnottas aè manifesteschan sco iffladiira dolorusa cun la ten-
denza da rumperour, sun bignuns, franguellas i Umlaufe. Pana-
ritia) ed abscess. Prievlusa dvainta la clmsa. scha l'infecziun
locala as generalisescha e"l sanng vain toss-chentò. Il resultai
ais allura Una feivra vulneraria i Wundfìeber i. chi pò mner
alla inort. Il pu contschaint exaimpel d'una téla savess M
la feivra da lat dellas paglioulaintas. Tuottaffat spezièla ais
l'infecziun vulneraria ch'i'in nomna rosapilla (Erysipeli. chi
parta da pitschnas pleias invisi! das ad ògl e vain avaunt il
]iiì Mivenz vi dalla fatscha. Per fortuna la chirurgia moderna
cun sieu trattamaint antiseptic dellas plejas chattet la via
per evitèr quasi con sgiirezza las greivas infecziuns. Quaista
part della medicina, chi fin lo s'occupaiva quasi be cun mèls
externs sco stuertas (Verrenkungen). slovadiiras(Ausrenkungen ?
Luxationen), ruottaduras i Knochenbriiche), arsas etc. e per la
quèla fìngiò l'amputaziun d"iin member eira combineda cun
ris-ch da vita, ais uossa arriveda ad iin tèi grò da perfecziun
eh' eli' operescha in mincha profuondited del corp umauu.
Intèrs organs sco gnirunchels. spletschas iMilzen). stomis e
tochs del bogl, del fio, dels pulmuns e perfin del tschervè
paun uossa gnir allontanòs tres operaziuns asepticas. Sainza
— 242 — -
dubi la chirurgia moderna guariss tuot las malattias seguond
il princip da trèr our il daint chi fo mèi, sena tscherts organs
nun fiissan indispensabels per viver. Melavita ais que però
il cas, uschè cha reistan aunch' aduna avuouda da quellas
ch'ini sto as cuntentèr da curér cun masdinas ed oters niezs.
Ouravaunt tuot ais que necessari tar las affecziuns del cour
{ Herzaffektionenj e tar las inflammaziuns, dellas quèlas las
pii contschaintas sun: la puoncha (BrustfeUentzlindung), la
puoncha zuppeda (Lungenentziindung), il mèi dellas lisuras,
la guotta (Gicht), l'inflammaziun del bassvainter. Otias
malattias chi vegnan avaunt tar nus e meritali perquè menziun
sun il mèi marsch (Schleimiieber), il mèi cotschen o fliiss
(Ruhr), il mèi della peidra (Steinkrankheit), il mèi gialv
(Gelbsucht, Gallenstein), il cuolp apopletic (Hirnschlag), la
sdrinèra (Hexenschuss). la guotta d'infaunts (Zahnkràmpfe)
ed otras granfchas. Grand' importanza eir socièla haun las
malattias contagiusas ed ertaivlas. principèlmaing l'etisia cun
sieus sbuochs da saung, las viroulas nairas, gnidas Dieu ludo
fich rèras daspo chìiii metta las viroulas ais infauuts pitschens,
las viroulas sulvedgias ( Windpockeu ), il viruos-chel, la difteria,
la feivra s-charlatina e la tuoss chanina, tuottas giasts prievlus
per noss infaunts. Fortunedamaing fiittans daspo seculs pre-
servòs dallas pii terriblas malattias epidemicas, chi sun vairs
tlagels dell' umanited: la pesta e la colera. Xa smanchèr
volains la cancrena o il canker (Krebs). chi as muossa co e
lo, la natura del quél ais auncha baio pocb sclarida.
Main prievlusas, ma na main dolurusas e socièlmaing im-
portantas sun las malattias da gnierva. Na he quels povers
orvs e suordmiits, gobs, zops e schirós (Lahme) chi and re-
sultali, sun da cuschidrèr, ma postiit eir quella povra glieud,
chi ho l'imaginaziun ammaleda e chi's turmainta a se stess
ed al prossem cun sias ideas fixas e sia ipocondria. Da noss
temps agitòs e sainza risguards per la vita interna del umaun
— 243 —
ais que ilei rest puttost rér da chattèr glieud na gniervusa.
Per avair un' idea quaunt dia l'ammalò d'ohsessiun sonni as
sto be s'aigordér del discb.51 (Alpdrucken), dia hirers da nus
cognuoseherons. PO impressimi sul observatur exteriur faun
las inalatTias da gnierva dii's manifestali in nnivulsiuiis. sco
chi demuossa il noni da ..mèi trid" pel mèi da crudèr vi. La
pu terribla malattia ais baili quella da spiert. rendami l'umani!
tuottaffat inabel alla vita socièla. Da quists povera d)8grazchÓ8
do que aduna dapii e lur unica masdina ais l'amur cristiauna.
chi ho savieu ter our dallas veglias chesas da narramainta
asils da filantropia, chi faun piì onur a nossa civilisaziun co
tuots ils grands progress della scienza. Suainter Dr. Bezzola.
$ 215.
Aggettivs cun desinenza feminina druvòs da per se.
Sovenz ini aggettiv cun desinenza feminina vain druvò
da j»er sé ed independentamaing da tuot substantiv deter-
minò al quél el as podess referir. A fi'iss tuottuna meglder
da na interpretèr (juaist adover del aggettiv scu substantiv.
perchè originariamaing l'aggettiv s'averò referieu ad un sul»-
stantiv feminin. chi ais ieu pers cui ir del temp.
L'ai va della damaun.
bella! — Tli test da bellas.
Que ais ima buna! — Eau non sun in bunas cun el.
La chiizza ais un nosch giast. La ci era d'òv.
Gnir alla cuorta. — Trer la cuorta.
Dir grossas.
Viver all' ingranila, alla granda.
Cumprèr all' ingrossa.
La megldra da tuottas ais da taschair.
Quaista lavur ais fatta be a mezzas.
La péra da tuottas ais da nun giodair sandet.
Bella quaista!
— 244 —
Ad arrivan da quellas chi fami ster ils chavels dret sii.
El vo alla veglia e nus giains alla no uva.
Fér alla svelta.
Nus volains baiver una. Tii ani fest crajer iina!
La Prussia fo las bellinas cun la Frauntscha. Tònd. 241.
Cur ils leders dian : Pèsch e sgtirezza ! allura ils surprenda ali* im-
prevista la perdiziun. Menni 1. Tessal. 5,3.
A dretta ed a schnestra del Nil s'elevan munts. Ili 99.
.... Ed a schnestra el
La mamma vzet cun ogls gliischaints guardand sul mat . . . Chal.
1911, 29 (Fior. Grand.)
Tu stoust inclèr que tii tschauntschast, e na pronunziar pleds all'
orva, sainza savair que tii disch. Pr. Cud. 272.
Que giare auncha bain lung temp, fin cha'ls stedis arrivan a quella
da fèr decider lur questiuns tres tribunèls d'arbiters internaziunèls? Tònd. 156.
Arrivòs a Golgota, crucifichettan ils Gtidevs Gesù, e cun el insembel
eir duos melfattuors, l'iin alla dretta e Poter alla schnestra. J. B. 137.
Esaù preferiva las occupaziuns all' avi erta. Ili 30.
Ils pastuors da Canaan abiteschan tuot an all' avi erta suot lur ten-
das e giran con lur scossas per il pajais intuorn. Ili 98.
Be cun l'Anna eira Rico saimper in b u n a s. Ili 52.
Non vuliand ils Ràtiers as suottametter cun las bunas, pigliettan
ils Romauns bgers dels pti ostinós ed ils plazettan in diversas contredgias
allontanedas. Pr. Cud. 170.
La Dumengia sul spuntèr dell' al va gnittan las duonnas alla tomba
cun las spezchas per imbalsamér il corp da Gesù. J. B. 138.
L'amda bugliva dal feil e sbragit: „Fest tii da quellas?" Ili 63.
„E cu ais 'la pass e da?" dumandet la vuolp al luf. Ili 132.
Baj), tu ans voust dèr da crajer una. IV 105.
Ed eau lagnet sul nouv schluppet,
Al dschand: „Tii m'hest fat iina!"
E requintet be cler e net
A tuot ma disfortuna. G. P. Balastèr.
Ils Glarunais e Grischuns s'avaivan pigliòs siils corns, e sch'els as po-
daivan f er ti n a , schi nun spargnaivan. IV 89.
Ùngtina da quaistas tesis, ne las conseguenzas ch'tin and tira, nun
as laschan sustegner, cur ch'tin las metta alias stretta s. Tònd. 244.
Ma per nun at tgnair sii pu lònch, schi't rov eau, da'ns tadlf'r alla
cuorta. Menni, Act. 24,4.
— 2àÒ —
E. B. In nos Grischun regnettan seculs alla lunga una quantità da
sigmirs ecclesiastics e seculars. V 64.
f Perche è uain ad aquella ch'Herodes uain à scherchier l'g mattel,
par l'g amazèr. Bifrun Moti. 2. 13.
Felix hauaiua er cun que sprannza che gnis ad a q u e 1 1 a che gnis
atrli «lo daners da Paulo. Bifrun Art. 24, 26.
E B Ilg Apostel PÀULTJS pradgiond treiva eir el a la lunga,
tenor chia l'occasiun s*praeschàtt»iva. Tromni. 128.
§ 216.
Substantivs chi dvaintan aggettivs.
In bgers cas, per cumpartir ad un substantiv un attribut verbùl, la
lingua ladina s'inserva d "aggettivs chi contegnan l'idea d'un verb, scu per ex. :
spaisa gustusa = spaisa chi gusta
chantunais in vii gius = chantunais chi invilgescha
famagl 1 a b o r i u s =s famagl chi lavura gugent
hom profetic = hom chi profetisescha
matta rispettosa = matta chi rispetta
aspet sgrischus = aspet chi fo sgrischir
effets stramentus = efEets chi faun stramentèr
mur tmuossa = miir chi temma
delinquent vergognus = delinquent chi as verguogna etc.
In oters cas, cura non existan vairs aggettivs chi podessan designer
una qualited d'activited, iin impuonda aggettivs verbèls (originariamaing
particips), p. ex. :
l'ova correnta = l'ova chi cuorra
un affèr import a nt = un affèr chi importa bger
iin scolar obediaint = un scolar chi ais adusò ad obedir
iin hom perseverant = un hom chi ais adiisò a perseverèr
il fògl precedaint = il fogl chi preceda
uondas s-chimantas = uondas chi s-chiman
un fùm suffocant = iin fum chi soffochescha
iin umaun tolerant =iin umaun chi ais adusò a tolenr
pass vacillant = pass chi vacillescha
la lingua vivainta =la lingua chi viva
etc.
Cura però non existan pel scopo indiche ne aggettivs ne participi
iin s'inserva in bgers cas da tscherts substantivs (derivòs da verbs)
chi dvaintan allura aggettivs, scu:
Velleman, Grammatica Ladina d"E. < ». 16
— 246 —
un mat bajaffederì ,.,.■»
, . . , > = un mat chi baiaffa gugent
un mat b a j e d e r J
la missiun civilisatrice =la missiun chi civilisescha
il luf sgiarbeder (s-charpeder) = il luf chi s-charpa
la chùra protetrice = la chùra chi protegia
Cartago triumfatrice = Cartago chi triumfescha
etc. (Cunfrunta §§ 23—25.)
Pustiit la litteratura veglia ans spordscha un ampel numer d'exaimpels
da quaist' ultima qualited, p. ex. hommens manznaedars, amich schgià-
giaeder, hom tschantschaeder, duonna tschàschaedra etc.
Richamaing ans ho Dieu recompensòs per nossa hospitalited, e tscher-
nieu te, tii bun hom nair, per nos aungel protettur. Pr. Cud. 49.
Eau al tramet nel istess temp qualche cudeschs:
„L'infaunt pietus e sieu aungel custode," e „Eroes patriotics."
Tmd. 234.
In dis da grandas plòvgias ais il god l'aungel tutelèr del pajais. VII 206.
Quel chi sorta victorius d'una guerra, vezza crudèr in schnuoglias
avaunt se l'intèr corp dels istoriografs, chi l'exalteschan sco i'agent d'una
w missiun civilisatrice." Tònd. 263.
La serp tradì tur a. M. L. (Jaeger).
Al debitur suottascrit aspetta l'impegu, da pajèr per il chapitèl soprazifrò
il fit annuél da quatter % e que franco a maun della Vschinauncha cre-
ditrice. V 399.
Circa */ 5 dellas fabricas in Svizzra s'inservan dell' ova scu forza mo-
trice. VII 156.
Las randolinas non sun scu tschertas mattettas bajedras, chi staun
uras cullas uras a der del battagl, impè da fer lur lavuors. V 211.
A tia chura protettrice e benigna raccomandains nus uossa ed
assaimper nossa comunited e baselgia. Lit. 212.
Tuottas comunicaziuns postélas sun interruottas ; be tres colombs
messagèrs e tres balluns sto un in relaziun cun il rest del muond.
Tmd. 510.
f Elg es dime che l'g huasthg saia da sort chel nu possa gnir arprais
custiimó, hunest, albergeder. Bifrun 1. Tini. 3, 2.
Vhè (in hum m a g 1 i e d e r. Bifrun, Lue. VII 34.
La sabgiénscha ais zuòd da loensch da la superffgia, e dalg ingian,
e l's hommens manznaedars nun vegnan à faer mètiun da quella.
L. P. 137.
fu amich schgiàgiaeder ais sco (in pulédar chi schguigna suot
iminchia chiaualgiaunt. L. P. 287.
— 247 —
In hom tschantschaedar ais da tmair in sia cittaed. L. P. 92
Que chi ais la muntaeda sablunainta als peis dalg vélg, que ais lina
duonna tschanschaedra ad fin hom quaid. L. P. 221
E. B. La fick nomnada citat d'Athen: la triump ha trice Cartago:
la stolza Troja, sun usche chiavuol sepulidas in lur ruina. Abyss, I 29.
Remarcha I. La desinenza feminina -trice als (in' infiltraziun italiauaa
e fuss meglder d'adoptèr la desinenza -tura pù romauntseha, sco nel
exaimpel: La serp traditura. M. L. (Jaeger).
L"exaimpel Abyss I 29 : la triumphat r ice Cartago, muossa cha
l'infiiltraziun italiauna -trice ais fich veglia.
Remarcha 2. Eir ils substantivs maisteremaistra, amih ed amia,
inimih ed inimia vegnan drovòs da voutas s cu aggettiva.
Uh oter dragun inimih piglia mieu cumpagn e'1 stordscha uschè
vigurusamaing inavous sun la sella ch'el as rumpa il spinèl. land. 300.
E fraidamaing quel marmel bain demuossa,
(ha pu spleudur transpira d'una fossa,
Chi d'pochas fluors iin maun amih ornet. Caderas, Flitors 34.
Pu bod las vias m a i s t r a s giaivan in parte tuot otramaing co uossa.
Pr. Gud. 199.
L'aggettiv drovò scu adverb.
§ 217.
L'aggettiv vain eir sovenz drovò impè d*iin adverb, p. ex.:
El chaunta fos. Til tegnast diir. El ara guarda fiss.
Il cha vagì vo zop. El mira dret e tira tort. Que vo
pulit!
Davart quaist adover del aggettiv confrunta il chapitel VI.
Que boffa taunt f e r m , cha il vent m'ho bod cupicheda. Asm. II, 255
(Caderas).
Che bella coruna cha'l chodt (chòd) ho sul cho e co begl gluschan
las pennas briinaintas e melnas ! Pr. Cud. 89.
Il cour da quaist povel ais indùrieu, e con lur uraglias odan els greiv.
Menni, Ad. 28, 27.
L'hom il guardet fi ss. J. B. 151.
E. B. Ils Reziers traffichaivan particularmaing con meil chi rim-
plazzaiva quella vouta il zucher, con chaschòl, con muvel e pel», e sgùr
eir con laina d'iarsch per la fabricaziun da barchas. V 8.
Velleman, Grammatica Ladina d"E. 0. 16*
— 248 —
E. B. Scha volaivat gnir scorts e da bain, schi stovais imprender brav.
Porta Mag. 19.
E..B. Chod arda il mezdi da sta. Lansel (M.L.).
Remarcha. In connexiun cun preposiziuns servan eir bgers aggettivs
alla formaziun da locuziuns adverbièlas, scu
da contin
da rer (darèr, d'inrèr)
da strusch (dastrusch)
dad ot
in vaun (invaun)
per sgiir
del sgùr
etc. (mera cliap. VI).
Discuorra dad o t !
Il plat ais ieu per mez.
Guardè cha vus nun spredschas iin da quaists pitschens; perchè eau
dì a vus, cha lur aungels vezzan da contin la fatscha da mieu Bap in
tschèl. J. B. 116.
Nus savains per sgùr cha nus nun vivains zuond long. Pr. Cud. 283.
Il bastimaint ais pers, ais pers del sgiir. Chal. 1911, 24 (Florian
Grand).
L'adverb druvó scu aggettiv.
§ 218.
Qualvoutas chattains eir il fenomèn contrari da quel manzunó nel
paragraf precedaint, cioè ch'iin adverb dvainta aggettiv, u vain druvò scu
tei, p. ex. la part la pii aintasoni = der innerste Teil, la part
davaunt = der vordere Teil, las chauimas davous =ss die hintern
Beine (Hinterbeine) etc. cfr. chap. VI.
Ma els s'imbattettan in iin baunch da sablun ; e la part davaunt
(della nev), Scheda lo, staiva sainz' as mouver, mo la part davous as
rumpet tres la violenza dellas uondas. Menni, Act. 27, 41.
Ils duos priims mais del an et il davous (= der letzte) sun mais
d'inviern. Pr. Cud. Ibi.
Desinenzas augmentativas e diminutivas del aggettiv.
§ 219.
La significaziun dels aggettivs pò subir tschertas modi-
ficaziuns tres las desinenzas augmentativas e diminu-
24'.'
gross
iniruord
melseort
tivas. Las priimas. sco cha disch lur noni, angmaintan, que
voul dir ingrandeschan o rinforzali la qualited indicheda dal
aggettiv. sovenz expriman ellas eir un' idea da spredsch; las
tondas diniinueschan o impitschneschan la qualited expressa
per l'aggetti v e combinali sia signifieaziun qualchevoutas cun
un" idea d'affecziun. d'attachamaint u da compassimi.
lls aggettivs cun desinenzas augmentativas u diminutivas
dvaintan suvenz substantivs. (cfr. § 212.)
Las pii iisitedas desinenzas augmentativa> san
-un e -atsch, p. ex.:
bun
grosstin
inguordun
melscortun
pò vet-
ri eh
trid
tu et
_Tii meritast timt I*
inguordun?- II 34.
Cor infaunts non faun da scorts sovenz las mamuias ils lagnan, dschand
cha sajan melscortuns.
Ad umauns fich greivs, grossuns arcumanda il meidi sovenz. bger
movimaint per ch'els vegnan pii megers.
Masdinas patentedas haun na darèr rendieu lur iuventur richun,
sainza però gudér bger alla glieud, chi las drovan.
b) Las pu ùsitedas desinenzas diminutivas sun
-in e -et, p. ex.
bella bellina belletta
blond blondin
bluord bluordin bluordet
cher cherin cheret
frais-ch frais-chin frais-chet
grand grandin grandet
richun
trid un
tuctun
dschet la vuolp al luf.
bunatsch
grossatsch
inguordatsch
melscortatsch
puvratsch
tridatsch
tuctatsch
.perchè est uschè un
— 250 —
grass grassin grasset
pover povrin povret
Durezza col povret. Z. Pali. P. 7.
Eau fiit quella povretta stravestida e vulaiva in quists tenips, usche
dtirs als povrets, metter vossa charited alla prova. Pr. Cud. 25.
Eau vez ir la veglietta
A sieu priivò tramegl. M. L. (Caderas)
Quella vusch m'ais tant charina. M. L. (Cloetta)
Tu però, b a s s i n creschida
Traunter mus-chel frais-ch intuorn,
Spandast un' odur chi muda
In elisio tieu contuorn. Z. Pali. P. (Viola)
Romauntsch, romauntsch ! favella d'Engiadina
Ftiss eau dals mieus eir il pii lontanò:
Udind tieu suri, tia rim' uschè simplina,
Stuvess eau cuorrer in lur bratsch darchò ! Z. Pali. P.
Nos chaìgér ais un hom d e b 1 e t.
„Òvs?" dumandet Marta, tuot surpraisa, „ed a che adòver?" — Bluor-
detta, dschet la duonna, „a che adòver? — per cuschinèr. Vo pur e guarda
da turnér bainbod". Pallioppi, Ovs 8.
Zieva qualche temp arrivettan trais g i u v n e t s nella citted. Pr. Cud. 20.
Nus non udins iinguotta, scha moventains fin curtè be plaunin tres
l'ajer (adòver adverbièl) VII 283.
.... Ils infaunts, lur baderlèr cherin .... Chal. 1911 (Florian
Grand).
E. B. Scha vo faivat quai, schi eschet già uossa scortets. Porta
Mag. 19.
.... Stupenda la damaun
E solagliva, ma fras-chetta eira. Chal. 1911 (Florian Grand).
Que ais uschè beglin. Pr. Cud. 91.
Remarcha. Probabelmaing l'unic exaimpel d'una considerabla mudeda
da significaziun spordscha l'aggettiv diminutiv sulet, chi significha unte,
da per sé, intaunt cha sul ais sinonim da trid e sgrischus. La combinaziun
sul sulet significha tuot sulet, sulischem (cfr. § 220).
Nel principi creet Dieu il tschèl e la terra. Mo la terra nun avaiva
ungiina fuorma; ella eira sul a e vòda. J. B. 1.
Che 8 u 1 badaint
Che greiv momaint ! M. L. (Fior. Grand).
Eau vògl tòs-chantèr mieus duos compaigns, schi resta la richezza a
mi s ul e t. Pr. Cud. 27.
— 251 —
La glùsch s u 1 e 1 1 a fo containt,
La vaira gitiseli «lei tschùl. M. L. (Pallioppi).
Perchè get el davent dalòntsch da te,
T'iaschand suletta qui? Chat. 1911, 23 (Fior. Grand).
.... E sieu cumpagn re<tn
Gin imprudenza fci battand nel mòd
Del* Indiauns, eroder d'un cuolp d'solagl.
Ed Enoch sul sulet restet. Chal 1911, 26. (Fior. Grand).
Be sul sulet in ma chambretta
Eu stun pensand e sainza glùm. M. L. (Cloetta).
\ Nella litteratura veglia chattains numerus exaimpels chi muossan
cha pu bod sul avaiva l'istessa siirnificaziun scu hozindì sulet. Eir su-
let ais però fich vegl.
f Da quel di & da quel tijmp nu so ùngiun, niauncha l's aungels quaels
chi sun in schil, nèr el filg. dimperse sul l'g bap. Bifrim, Marc. 13. 32.
Et sco Jesus hauet udieu aque pled, quael chi gniua dit, schi dis el
agli parzura de la svnagoga: Nu tmair, su lama ng craia. Bifrun Marc. 5,36.
Et è nu es scrit sulle tamang parmur da quel, che saia agli ara-
schunò, dimperse er parmur d'nus. Bifrun Rom. 4, 23 — 24.
L'alniousna nattagia l'g pchio. Que nun vain ditt per amussaer chia
nossas bunas houres, chi nun sun perfettas, n's pardunan l's pchios, l'g quael
duainta s u 1 1 a m a i n g traes JesS Christum. L. P. 47.
Renuntiand dimena ad iminchia spraunza humauna, piglains ardimaint
da tia s u 1 a misericordia. & comparains avaunt tia facia per obtegner gratia.
Form. 12.
E. B. Eug n'haj clama tuots crastians alla cognoschenscha da lur aignas
plajas, eug m'haig s'fadià da'ls manar al s u 1 vair Dieu et a Jesu Christo,
seis Filg. And. 173.
c) Una desinenza diminutiva quasi exclusivamaing droveda
pels aggettivs indichand una colur ais -aint, p. ex.:
alv
alvaint
blov
blovaint
briin
brunaint
cotschen
cotschnaint
grisch
grischaint
mellen
melnaint
nair
nairaint
verd
verdaint
252 —
Dellas voutas vain la marella, pustiit tar glieud veglia, intransparenta
e ho allura una colur grischa alvainta. VII 280.
La femna del cucù ais suotvart bruna cotschnainta. VII 259.
Il miguogl del spinai ais lina massa grischainta. VII 278.
Il feil, una fluidited verdainta e fich amara, cula our dal fio ed
as ramassa in iina vschia. VII 289.
Co begl gliischan las pennas briinaintas e melnas del chód. Pr.
Cud. 89.
Ed una figlia ....
. . . . con cbavels blondaints. Chal. 1911, 29 (Fior. Grand).
Il fluid verdaint. chi resta nella chudera zieva chaschò, ais la scotta.
Ili 100.
E. B. Cun las grischaintas nùvlas chi passan sii nel tschél
Lasch' ir teis spiert, retschercha sulet il god fidel. Lansel (M. L.)
Aggettivs cumposts.
§ 220.
La signiflcaziun d'un aggettiv ais sovenz completteda u
modifìcheda tres l'aggiunta d'un seguond aggettiv, d'iin particip
u d'oters pleds, scu cha muossan ils exaimpels seguaints:
alv — grischaint bel e mart
bel e fat bletsch clitsch
brini— cler bletsch cregn
cotschen- — brun blov — cler
cregn — bletsch blov — nairant
fat e spiidò diir mort
marsch pittoc grisch — nairant
nouv— naschieu grass tais (tais gross)
naschieu mort mellen— verd
pii mort cu viv nouv — arrivò
sul sulischem nouv rischaint
sul sulet rat e ferm
sulischem sulet saun e salv
staungel lass
Iuua ais il novnaschieu raig dels Giidevs? Menni, Matt. 2. 2.
— 263 —
Intuom la tschima del aconit alpin stami grandas rluors b lov-s-ch ti-
ra s. V 198.
Ogni manchili del calaraandrin port' un calisch verd-cler. IV 82.
La scorza e o t s e li n a b r u n a i n t a ais pustiit tar larschs vegls fich
grossa e gruoglia. V 209.
Vers l'utuon vegnan las muntanellas, grazia a lur bun appetit, g r a s -
taisas. Ili 113.
Nouvnaschieus infaunts, chi peran ardaints a lur ultima uretta,
dajan gnir daluui battagiòs dal minister e d'iingiin oter. Menni Saluz 23.
Intaunt eba mangiaivan, gnittan notiers da tuot las chesas grands e
pitschens, staivan in circuì intuorn ils nouvs arrivòs ed ils guardaivan
sco iina muravaidia. Pr. ('ad. 84.
Dalla cella sorta (in aviòl intèr ed intrat. VII 268.
La forella non drova masslérs. per motiv ch'ella travuonda la preja
intèr'ed intratta. VII 262.
Staungel lass as niettet il prinzip la saira suot un bos-ch e s'in-
drumenzet. IV 100.
In sieu lettili lam metta la randolina 4 — 6 òvins alvs con punctins
briins-grischaints. V 212.
Il saung nellas venas ais cotschen s-chùr. VII 298.
E. B. ila cur l'es in piertan e riva avant iisch stiiva, schi dà la matta
giù avant iisch ed es diira-dscheta. Barblan, 32.
E. B. Quatter assas, duos assettas
Fuorman iina chiina.
Chi ils nouvnaschiits accoglia
E'is fa vair fortuna. V 291.
E. B. Ognuna dellas quatter foglias della corolla della flur da sòn ha
in fuond iina crusch n air-violetta. VII 200.
E. B. Dimena, eu il stram am biit stais e lung sur la vai via, e vus
giais lura via per mai. Barblan 6.
Aggettivs da significaziun contraria.
§ 221.
A) Aggettivs da significaziun contraria sun aggettivs dels
quéls Tun designescha una qualited contraria u opposta a
quella designeda tres Poter (cunfrunta §§ 75 e 76a). Tèls
aggettivs sun:
254
bel
trid
bger
poch
bletsch
siit
chod
fraid
convex
concav
dret
schnester
glisch
gruogl
grand
pitschen
greiv
ligèr
gross
stigl
interiur
exteriur
larg (led)
stret
lung
cuort
rìair
alv
ot
bass
rich
pover
saun
ammalò
s-chur
cler
sulvedi
domestic
etc.
Nos passaggio da quel sulvedi a quaist pajais domestic ho per
nus auncha una otra significaziun pii granda. Pr. C. 50.
Cun tieus mauns poust sentir sena qualchosa ais dùr o lam, gruogl
o glisch, chod o fraid. Pr. Cud. 142.
Nus tuchains culla dainta il palperi, il pan, las fòglias dellas plaun-
tas etc. e savains dalum, scha quaistas chosas sun glischas u gruoglias,
stiglias u grossa s. VII 286.
Mo bgers dels prums saron ils ultims, ed ils ultims ils priims.
Menni, Marc. 10, 31.
Nus avains in nus una conscienza da que ch'ais gust o ingiist,
bun o nosch. Pr. Cud. 146.
Nun aspirér ne ajer memma chod, ne memma fraid! VII 295.
Cur tii fest almousna, schi nun sapcha tieu maun schnester que
chi fo il dret. J. B. 95.
Che vulessas esser pii gugent, richs o pover s. Pr. Cud. 149.
— -J.,.> —
La marella del ògl as strapatscha, fixand saimper ils oggets in proximi-
ted e dvainta fich convexa. A telas persunas arcumanda l'oculist da portcr
oglièrs concavs. A quels chi vezzan fich bain da dalóntsch, ma fich mèi
daspèr, faun oglièrs convexs fich buns servezzans. VII 281.
f Scha l's infaunts sun bain tratts schi ais è signael chia l'g bab
saia sto bù, scha sun tratts mael ch'el saia sto mael. L.P. 113.
L'g amich nouff ais sco l'g vin no uff. l'g quael tii vaiust a baiuer
cun dalett, pur cura el ais gnieu v e i d e r. L. P. 90.
Ilg Segner Christus ludet più l'offerta pitschna dalla Vaidgua, co
las grondas dals Richs. Tromm. 36.
Tottas 10 Juvantschellas, tant las Narras, co las scnrtas sa s'dru-
vaghettan alla virinida dal spus. Tromm. 26l
B) Cur cha nun existan pleds distints, allura as pò in
bgers cas formér aggetti vs da signi ficaziun contraria cun las
particulas negativas u contrarias in-, mei- e dis-. Cumainza
però il pled cun m-, p-, r- u /- schi's nitida la particola in-
in ini-, ir- u il-. La
particula C
is- dvainta dif- in dif-
ficil. In tscherts cas ì
in as
gtida
eir cui adverb negativ na.
a) abel
inabel
crettaivel
increttaivel
direct
indirect
felice
infelice
fìdel
infidel
organic
inorganic
palpabel
impalpabel
possibel
impossiltel
prudaint
imprudaint
pur
impiir
memorabel
immemorabel
mobel
immobel
morèl
immorèl
legai
illegai
lecit
illecit
— 256
legitira illegitim
limitò illimitò
radschunabel irradschunabel
raziunèl irraziunèl
regolèr irregolér
religius irreligius
resolut . irresolut
(cunfrunta § 72 e 73)
Perchè dimena non's laschess la pronunzia romauntscha, render pii
armoniusa e pii concisa, scha ils cult 8 s'acordessen ? Flugi 4.
sencha ledscha, figlia benedida
Del tschèl, chi tuot applaunast, fest eguèl,
Chi ferm uneschast tuot suot ti' egida:
D' citteds fondo hest tu un craunz zuond bel ;
Dals champs i n e u 1 1 s la glieud a te clameda. Caderas, Fluor s 176.
Las trais pels del ògl rinserran piiss organs transparents. VII 280.
Dallas varts del ògl as muda Firis in una pel intransparenta,
chi contain lina colur naira e bgeras avainas da saung. Ili 280.
Una part dels musculs, ils musculs voluntaris, obedeschan a nossa
volunted. VII 277.
Ils movimaints del cour e dels intestins dependan dals musculs in-
voluntaris, ils quèls funeziuneschan eir durante il sòn. VII 277.
Il svilup del spiert ais dependent da quel del corp. Fògl 49,39.
E. B. Ils signore ecclesiastics e seculars, chi regnettan in nos Grischun,
eiran quasi independents. V 64.
Richezza nun fo felice, e poverted nun fo infelice. Pr. Cud. 140.
Nus nun essans be composts d"un visibel e mortèl corp, dimpersè
eir d'iin Esser invisi bel ed immortèl. Pr. Cud. 143.
Francisca .... survgnit il pii pitschen paun, chi restet nella chavagna
e get quietamaing e modestamaing a chesa. Pr. Cud. 17.
Un infaunt immodest ais in un stedi innatiirèl e ridicul. Pr.
Cud. 279.
Nus stovains cultivér il god raziunélmainge l'ùtilisér sabgiamaing.
VU 209.
In Spagna ed in Grezia causet l'explotaziun irraziunèla dels gods
dans incalculabels. VII 208.
;
— 257 —
Renda'ns tres tia forza abils a crucifichèr in tia imitaziun la charn
Ut. 83.
L'intemperanzia renda inabil a bger bain. Pr. (uri. 285.
Tmilted ans renda radschunabels. Pr. < 'mi. 280.
Petulanzia ais un'allegria indominabla, molcstusa ed irrad-
schunabla. Pr.i'nd. 277.
Da l'eloquenza da Gallizius disch Champell, ch'ella eira irresistibla.
Menni Saluz :ì2.
Unguotta nun ais pu irrecuperabel co il temp. Pr.Gud. 884.
La raccolta da frejas, ampas, amuras, uzuns e gigludras porta a
bgeras famiglias un discret guadagn, chi per lur circonstanzas nun ai8 irre-
levant. VII 228.
Quel medem signur, chi fin acquia avaiva demanò una vita irre-
prehensibla, crudet per invilgia nella pu terribla intrapraisa. Pr.
Oud. 66.
Tuot m'ais lecit, mo na tuot ais util. Menni, I. ('or. 6, 12.
Nufl avains profanò quist di cun pissòrs et afferà vauns et il le ci ts.
Ut. 205.
Las giuvintschellas i m p r u d a i n tae piglietta'n lur lampas, ma nun
pigliettan oli cun se. Mo las p r u d a i n t a s pigliettan oli in lur vas insem-
mel con lur lampas. Menni, Matt. 25, 3 — 4.
t Eu non hai volti concedar ch'als increduls mangen il corp da
Christi. Martyr. 383.
Ls infidels. Form. 12.
("n chi amma l'g ór nun vain tgnieu innozaint, e chi vo dsieua
la corruptiun, vain cun quella à gnir sadulo. L. P. 271.
Tu'ns hest f at taunts duns particolaers, chia l'ais impossibel dals
pudair radschunaer. Form. 13.
b) containt melcontaint
madiir melmadiir
net raelnet
priivò raelpriivò e. u. i.
saun melsaun
scort melscort
(cunfrunta § 82 i
Rico avaiva reposò fich bain e gnit containt e da bun anim giò da
s-chela. Ili 73.
— 258 —
Avarizia o irradschunabl' amur per il danèr ans renda . . . . melcon-
taints da nossa sort. Pr. Cud. 286.
La bunanimited .... ans fo pu paziaints cun las deblezzas da
noss simils. Pr. Cud. 276.
Andrea, chi eira dùr cun glieud e cun muaglia e passantaiva las
mezzas nots nell' usteria, gnit melpazchaint cha las randolinas il distur-
baivan la damami in sieu son, e perque sdrùet el lur gnieus. Pr. Cud. 40.
Perchè siin bella maisa, bain pohda
Gliischivan coppas ed ils sduns d'argient;
Uschè pruveda la stuvetta eira. Chat. 1911, 29.
E. B. Id eira una malpriivada naiv quaint in Tasna. Barblan 51.
Un spudatòssi ni e 1 p r ii v ò , nel quél
Ils mels impissamaints tachaivan a
Mantun scu'ls ovs d'un nosch serpaint, affat
Da pèras chosas giaiva bajaffand. Chal. 1911, 25.
Un crastiaun recogniuschaint chatta saimper benefacturs e per-
sunas chi'l stiman e'1 portan amur. Pr. Cud. 271.
E. B. Irrita da quaistas respostas, piglia il grobulan la fuorcha e per-
foura la diala, chi lamentand e bragind per agud as pò allontanar un toccet
dal malfattur uschè malrecognoschaint. V 266.
Stùdi ed oraziun
Fami l'umaun s e o r t e bun. Pallioppi, Òvs. 25.
Quel chi ais melscort e nun obedescha, nun podere neir gnir a
quella festa; perchè que ho d'esser una festa be per infaunts prus. Pal-
lioppi, Òvs, 28.
Els eiran perfettamaing sauns, tres lur dur, sfadius mod da viver,
tres continua, greiva lavur e granda sobrieted. Pallioppi, Òvs, 3.
Il terz infaunt m e 1 s a u n da di in di
As consumaiva. Chal. 1911, 22 (Fior. Grand).
E. B. Las ladas soulas dellas vals eiran dal temp dels troglodits in
buna part grandas paliids dallas qualas sortivan vapuors m a 1 s a n a s , chi
rendaivan bleras contradas inabitablas. V 1.
X Alg temp ch'eis huossa da Servir
A Cummóens s'di eau, chia'l eis mei sgur. Travers Mils 629 — 630.
0, tu mei fidiel seruiaint,
Cho ist sto uschia mei arcunschaint. Travers Joseph 2bl — 258.
Xun t'euffidaer sun las maelgiùstas arichezzas, perche e nu vegnen
é nuzzagiaer iinguotta. L. P. 60.
Xun aggiauuschaer abundaunza da bgiers maelniizzaiuels infaunts,
e nun t'allegraer dals figls noschs. L. P. 141.
— 259 —
Irg arick mael sa un vessa la spaisi e plaunscha ch'el nun la pò
mangiaci*. L. P. 270.
In cel non pò intrar inguna chiaussa ma Inetta. Abyss 67.
No -"tiivain inzacura render quint, sco da tots Malniiz plaeds. ZVomm.77.
favorabel disfavurabel
fortunò disfortonfi
obediaint disobediaint
oii" disonest
passiunù dispassionò
plaschaivel displaschaivel e. u. i.
([confronta § 67. io)
_Chi avtss cn't.- dschaiva la signura, _ch"eau, nascbida in un palaz,
ameba da*ni chattér fortiineda, d'esser accolta in ima tela chesetta .-
Palli oppi, "
Hegias compaschiun d ? iina disfortuneda mamma e da sieus duos
pitschens infannts. PalUoppi, Ovs, 6.
cu cha ils infaunts della vai gnittan scorts ed obediaints! Pal-
Uoppi, Ovs, 28.
Tu bundragiusa, disobediainta matta ! Pr. Cud. 13.
La ehesetta del muliner eira be d'iain, ma plaschaivla da vair.
PalUoppi, Óvs, 6.
La bunanimited spargnia a nos prossem tuot ramaric, trupagiamaint
e (1 i s p 1 a s e h a i v 1 a s sensaziuns. Pr- Cud. 276.
Un favorabel attestat. Pali.
Liitilited dell' industria dels esters prevalescha tuottiìna per bger alias
conseguenzas disfavoraivlas. VII 184.
Nus nun resentins be l'agreabel e disagreabel, il begl, vardai-
vel e bun. e que chi ais contrari a quaist tuot; nus meditains eir que
cha vains vis o udieu, e tscherchains d'inclér que : nus avains intellet. Pr.
Cud. 144.
dj curaschus na curaschus ( incuraschus)
grischun na grischun
nòbel na nòbel (innòbel)
svizzer na svizzer
scrupulus na scrupulus
— 260 —
velenus na velenus
vergognus na vergognus fs vergognus)
(cunfrunta § 75, B, remarcha)
Be la colur generéla nun bastess, per cognuoscher la vipra e la dis-
f erenzier dad otras serps na velenusas. V 224.
Nossa solita societed s'avess chatteda flch disagreabelmaing surpraisa,
da vair tar me persunas na nòblas. Tond. 64.
Ils umauns nun as laschan partir aint nschè facilmaing in curaschus
e na curaschus. Tond. 363.
Da noss temps agitòs ais que piittost rór da chattèr glieud n a g n i e r -
v u s a. Dr. Bezzola.
X § 222.
Observaziuns complementarias.
à) La particula contraria dis — appera sovenz
scurznida. scu simpel s — . p. ex. :
charnieu s-charnieu
favorabel sfavorabel
fortiinò sfortune
vantagius svantagius
etc.
E. B. Savais, infants, che que es: par e spàr? Schi, no savain! Un
es spàr, e duos es par; trais es spàr, e quatter es par, e uschè ina-
vant. Porta, Mag- 19.
guarda, cu s-charnida
Ais l'ossa da sieu maun. Z. Pali P. 7.
Fòglias charnidas. VII 186.
.... E sieus infaunts in ans taunt fortiinós
Naschittan. Chat 1911 (Fior. Grand.)
sfortuneda, matta sainza cour! Caderas, Sorrirs.
Que nun ais il cas be culs aggetti vs, ma eir culs oters
pleds cumposts cun quella particula, traunter ils quèls ils verbs
sun particulèrmaing numerus, p. ex :
chargèr • s-chargèr
comparair scomparair
concertèr sconcertèr
—
confort òr
sconforta r
cumandèr
scornando r
cusir
Beai
cussgliòr
- SSg iòr
covrir
scuvrir
fer
sfer
tìiruròr
sfiguròr
flujòr
sflujèr
gfizzòr
3g /.zòr
liòr
slièr
luvòr
sluvòr
raascrèr
smascrèr
etc.
lls infaunts accompagnettan il servirur infin avaunt la j«orta della duonna.
chi. tnot con sol ed a, gnit dalum our con siero duos phschens ed il sa-
ludet. Paììioppi, Ùrs, 14.
Taunta eh Ora ho Dieu per quists giuvens pulschains!
E nus volessans esser sconsolò s. Palli oppi, Órs, 14.
La harcha giaiva lentamaing incnnter a quella massa d'ora smisu-
reda VII 382.
a mister
Qualunque el -avaiva s'adat:
chargèr las nevs
E las s-chargèr. Chat. 1911, 30. (Florùtn Grand.)
Tres bnna, amiaivla cbura vain il chavagl annoblieu, ma tre* nosch
trattamaint e greiva lavur sfigurò e sformò. IV 74
b) La mudeda da significaziun d'alchoos pleds
merita attenziun. scu:
chatschòr s-chatschèr
cognuoscher scognuoscher
cumraetter scumnietter
different indifferent
ferm inferni
gfiner sgoner
insù-
VeUcnun. Grammatica Ladina •; 17
— 262 —
tremblér stremblèr
iitil (f uttel ) daschuttel f= disiitil )
vivami melvivaint
etc.
L'aggettiv titil ho duos fuormas contrarias, dallas quèlas
l'ttna (in iitil) ho la signifìcaziun contraria da titil. l'otra
fdaschiittel) ais il contrari da diligiaint.
Sosas larmas. Pali.
La buna figlia turnet cridaml sosamaing a biigl e nun savaiva eli»'
piglièr a maun. II 11.
Una buna chosa ais il sèi; mo scba'l sòl dvainta insus, eun che sarò')
condieu? Menni, Lue. 14, 34
E. B. La raedema gì firn del solai splendimi dapertuot, et tantiina
forma differentas colurs, tento ils ogets, sùls quals ella crouda. And. 233.
E. B. El eira indi f f ere nt per la consideraziun personala et la
propria gloria, et penseva sulamaing a consolidar la reforma. And. 216.
E. B. L'amur per il bon et il desideri da dvantar iitil a seis cnnhu-
mans, fon ils unica motifs prò sias acziuns. And. 216.
Xus essans famagls in ti t ils, perchè nus avains fat què nus eirans
nbliòs da fèr. Menni, Lue 17, 10.
Tu mèi e daschuttel famagl. J. B. 121.
La vuolp ais memma daschiitla da's chavtr svess sia tamia e s'in-
serva i>ii gugent da quella del tass. IV 70.
t Et sch'eau còsumàs tuotta la mia aroba in nudrièr l's pouuer-. &
sch : eau des mieu chioerp, par ch'el gnis ars, & ch'eau nun haue-; iliiaii-
taed, schi nun hae eau iingiiin iittel. Bifrun, 1 Cor. 13,3.
L'g dasuttel famagl. Bifrun, Matt. 25,30.
Ilg filg dasutal. Travers, Fiìg, 1651.
c) Bgers aggetti vs (eir noms u verbs) existan be
culla particula contraria, il pled simpel ais u ieu pers
tuottaffat u gnieu rimpiazzò tres iina composiziun cun iìif
otra particula; sovenz eir un relativ aggetti v, noni u veri»
simpel nun ho probabelmaing me existieu, scu pei- insolent.
sbadiglièr, s-chapelleda
inadvertent
inaudit
indolent
263
inexanribel
inexorabel
infam
imraens
ini mot
insipid
insolent
instancabel
intact
iotrepid
melaguaiilii
melniiz
sbadiglèr
sbarchèr
s-chapellèr
sferrò r
sgiatschér
i exanrìbel
n lizzai vel
imbarchér
inferrar
incrlatschèr
Sia mamma, alla qaèla inadvertentamaing fut nutifirliò la « 1 ì ~—
grazia successa, crudet in svanimaint. Pr. Cud. 135.
Tii ans fest udir chosas inauditas. Menni, Act. 17, 2U.
Quaist ais una chosa inudida. Pallioppi, Chs 12.
Indolente fiittans «hattós nell' oraziun. Lit. 102.
E. B. Il latin cla<sic, as demussond più durabel co marmel e bruonz.
havaiva conserva tras ils seculs una juventum eterna ed una vitabtad
i n e » * uri b la. M. L. (Lansel)
mort inesorabla! Flugi 21.
Inquietò da sieu infam proget. Pred. Cud. H9.
Grisch sco la grippa da noss munt>
Alb sco la naiv, chi cuverna lur frunN.
Blau sco il tschel, chi immens ils coruna,
Viva tu saimper, bandèra griscbuna. VII 35;") (Ch. Poo).
Sul lejet ch'immot as «batta,
Glùna bella brilla cler. Caderas, Fluors 14 v
(n' insipida versiun. Z. Bill. P.
La charited nun ais insolenta, non's scuffia su. Menni, I. Cor. 13, 4.
Tia ineffabla amur. Lit. 74.
Vi-lleman. Grammatica Ladina d'E. i>.
264
I n s t ancabe 1 m ai ng e cun admirabla assiduited sun il* lavuraints
dellas furmias dalla damaun alla saira in movimaint. VII 272.
L'intrepida constanza dels reformaturs. And. VI.
Insta ncabels tagliettan mieus cumpagns las strivlas auncha una
vouta per mez e slungettan cotres la coarda. Pr. Cud. <i2.
E. B. Nus havains tut la ferma resoluziun d'annunziar l'Evangeli cun
una perseveranzia infatigabla. And. 176.
E. B. Lur scopo ais da conservar intacts lur beneficis. And. 177.
f E. B. Nus eschen malnuza famaglia. Biblici V. I). Lue. 17, IO.
In predichant zieva la streda
Per cas iin di vzet iiii stredin,
II quél fet una s-chapelleda
Ed iin profuond e grand inclin. M. L. (Caratsch)
La venerabla quel (cudaschet) sovenz sfògliaiva. Cadeva», Fluors^)
Ad ais arrivò avaunt la fuschina un famagl cun iin chavagl, chi ho
da gnir inferrò. Un dels lavuraints il sferra cun marte e zaungia.
III 115.
d) In bgeraa composiziuns l's nun pera d'avair iingiina
signi f icazi un, scu nels pleds seguaints:
blech sblech
clarifichèr sclarifìchèr
clingèr selingér
cumanzér scumanzèr
sbassèr
scongiirèr
slargér
sligerir
e. u. i.
E tuot quels chi udittan quo as m ù r a v g 1 i e 1 1 a n. J. B. 86.
E tuots quels, chi udittan. as m uravgliet tan da què, chi eira sto
flit ad els dals pastuors. Menni, Lue. 2, 18.
Ils frers as smuravglie tt an grandamaing. Ili 44.
lls circonstants as sm iiravgliettan della costanza del mat. Pv.
Cud. 135.
Ina sulett' ouvra he eau fat, e vus tuots as mur&vgli&is da que.
Menni, Joh. 7, 21.
— 265 —
V.. I!. Eu ha fat una ouvra, et tuots s'arata a ni ii ra v g li a r g. Bibita
E. B., Joh. 7, 21.
Infina cura, o Segner, non giidichast tii e non vindiches e li as t
DM BMBg vi als abitants della terra? Menni, Apoc 6, 10.
l MM posa eau am svindichèr ctinter il Mastrèl. Pr. Cud. 36.
f Vna nonni he. eau fat, & tuots s' a - r m ii ra v g 1 iaes. Bifrun,
Joh. 7, 21.
E. B. Bug nhai fat un" ouvra, < ; tuots s'havaù in ii ra v g] iail s.
Vulpius <è Dorta, Joh. 7. 21.
Maledir l'idealist. Z. Pali, Poesias-
Allura cumanzet el a smaledir ed a giirèr. Menni, Matt. 2*\ 74.
Vegl e lass e blech scu ch'el ais. Z. Pali., P.
Shlecha dvainta sia tschera.
A cadaver ais eguèl. Caderas, Fluors 121.
Remarcha. In tscherts cas quaist s iniziò! avrò sia origine nel pronoui
retìexiv della terza persuna ; uschè probabelmaing in s f a d i è v , s ni ii ra -
v g liè r , STindichèr:
as fad i òr == as sfadièr
as miiravglièr = as smiiravglièr
as vindichèr = as svindichèr
e) L'8 inizièl ais qualehevoutas eir i'm' abbrevi azi un
della parti e ula ex, p. ex. :
s-chusèr (eunfrunta acliiisèr)
scomunichèr fu exeomunichèr)
scuder (eunfrunta discuter)
spedir | u expedir)
squisit (eunfrunta § 67. Nr. 11)
Grazia all' industria dels esters, las massèras haun tuot lur dalet da
cultivèr lur uerts pù bain possibel, rechavand un considerabel guadagn dalla
squisita verdura e dallas pompusas fluors. V 101.
Siand entròs in una granda sela, observettan els lina pitschna maisa,
plaina d'exquisitas spaisas. Pr. Cud. 25.
f) L'unic exaimpel del adover della particola extra-
(stra-J per la formaziun d'un aggettiv da significaziun con-
traria chattains in extraordinari fstraordinariì.
Roba ordinaria. Pali.
2M
Da contili al gniva relatò qualchosa d'nouf e d' ex t raordinari.
Pr. Cud. 66.
E. B. L'Evangeli l'haveva deliberà dalla melancolia, il coinpartind una
serenità extraordinaria. And. 231 .
E. B. In sias versiuns or da differents linguachs e nel adover da las
piti difizlas fuormas metricas, ha Pallioppi comprova in mod magistral la
straordinaria facilitad d'adaptaziun da noss ladin. M. L, XVIII.
§ 222 bis.
Exercizi. aj Norana ils aggettivs chi haun la sigili ficaziun
contraria dels seguaints aggettivs:
bun
accessibel
ad dester
cairn
credibel
agreabel
diligiaint
druvabel
amiaivel
diir
leèl
fortunò
grass
logie
grat
intèr
materiel
onest
larg
offensiv
plaschaivel
spess
yaziaint
sa un
sten
prob
sgur
tort
reprensibel
sulet
trist
solvibel
tudais-cli
tuct
volontari
vantagius
b) Indicha una qualited essenzièla da minchiin dels sub-
stantivs seguaints e nomna un oter substanti v chi lio la qualited
contraria; che ais quaista qualited?
ampa
furmia
inuriitsch
agnè
gilgia
mustaila
balla
imperatur
naiv
bapsegner
leder
not
bastun
leivra
palperi
chavorgia
lindorna
|)enna
cluchér
lintscherna
pioni
267
(TH\ UH
tinger
>«»lagl
cumgiò
manzògna
spievel
eie fai ìt
masdins
opra
eter
mat
vuolp
fontauna
montagna
ziicher
Graduaziun del aggettiv.
§ 223.
Congualand l'istessa qualited da duos u piissas persunas
d ciiosas chattains. ch'ella nun as rauossa tar tuottas nel me-
dem grò.
Dna semda pò p. ex. esser bella largia; ma la via da
champagna ais tuottiina pii largia cu la semda, e'1 stradini
ais auneha pu larg cu la via rurèla: El ais la via la pii
largia. Xus avains co trais differente gròs:
Positiv. Comparativ. Superlativ.
larg pu larg il pu larg
largia pii largia la pu largia
largs pu largs ils piì largs
largias pii largias las pii largias
Il positiv ais la fuorma simpla del aggettiv. Nel com-
parativ preceda al aggettiv il pledin pii e nel superlativ pre-
ceda al pled augmentativ pii auneha l'artichel determinò.
Quaista ais la graduaziun regolerà del aggettiv.
§ 224.
1. 1 1 positiv.
Xus disferenzehains il positiv absolut ed il positiv
da congualaziun (u comparativ d'egualitedj. Taunt
il priim scu il seguond pò esser af l'i rinati v u negativ. Nel
positiv da congualaziun ais l'aggetti v generéhnaing precedieu
— 268 —
dals adverb taunt u osche e seguieu dalla conjtmcziun se u
f s e o).
Positi v absolut:
L'orma ais im mortela.
La Coruna del dschember ais largì a.
La fruonzla ais ver da.
L'inviern nellas muntagnas ais lung.
Il god ais s-chttr.
L'orma nun ais visi bla.
La Coruna della papla nun ais largì a.
La - sted in Engiadina nun ais lungi a.
11 di da plovgia nun ais clèr.
Sia abitaziun nun ais amiaivla.
Gran da fut l'algrezcha a Worms. Ili 10.
Nobel ais il chavagl; sgtir e fraunch ais sieu pass. IV 72.
B e ò s ils affliets perchè els saròn confortòs. J. B. 95.
La risch dell" esparsetta aislungiaeferma. V 180.
Positiv da congualaziun:
11 chaschol ais taunt nudritiv scu la charn.
Quaist larsch ais uschè ot scu quel pign.
Ils ans sun lungs un scu Poter.
In dis serains sun noss lejs uschè blovs sco il tsehèl.
Tieu famagl ais uschè abel alla lavur sco'l mieu.
Zuoz nun ais taunt grand sco Samedan.
Las aguoglias del pign nun sun uschè lungi as sco
las aguoglias del dschember.
Las vias da god nun sun taunt 1 a r g i a s sco il
stredun.
Tia chavagna ais uschè gre iva sco la mia. Pr. Cud. 9.
Niaunch' un nom da bestias nun ais taunt discrediti», taunt
dis famó, scu quel della serp. V 224.
E. B. Gnanc' una vallada svizzera abitada tuot an non ais uschè
i sol ad a sco la vallada da Samignnn. V 141.
— 269 —
Il larsch crescila quasi taunt ot cu'l dschember. V 209.
La pii granda muaglia da razza tschecca ais la friburgaisa, mo na
cun uschè bellas fattezzas scu la bemaisa. VII 142.
Las vachas da razza briina non sun taunt pesantas culas vachas
tscheccas. VII 142.
Ils òss del pè non sun uschè movibels scu <(uels del maun.
VII 276.
f Eau jiidich chi sea uschè g r o n d dalet à morir sot un tet dstrom
d'una schlehta chiamona: co sot custaivlas tablas d'un splenduraint palazi.
Abyss 1,66.
§ 225.
2. Il comparati?.
Nus disf erenzchains il comparati v da s u p e r i u r i t e < 1 .
quel d'inf eriurited, quel da coordi naziun e quel d'in-
versi u n.
a) Il comparati? da superi urited indichescha ch'una
persuna, bestia u chosa posseda lina qualited in pii ot grò
cu un' otra persuna. bestia u chosa.
D'inviern las nots sun pii lungias cu'ls dis.
La Germania ais pii granda cu l'Italia.
Anna ais pii diligi ai nta cu tu.
Ds mats sun pii ferms cu las mattas.
Las muntanellas hann chavò lur fouras nel terrain, una per la sted
ed una pu foppa per rinvieni III 112.
Il* guis non laschan viver niaunch' una bestia pii debla cu els.
IV 70.
La peidra da fò ais pii dura cu l'atschèl. VII 303.
Ils ogls del utschè mez-mur sun debels enapugrands, cu il
pomin d'un' agnetta. V 221.
X Che vulains pii grandas arichezzas cu la sabgienscha divina?
L. P. 10.
. X Ungiina chiosa ais p 1 ti m a e 1 g i u s t a co (in auaritius. perche el
ho eir sia oanna vvnaela. L. P. 95.
tu II comparati v d'inf eriurited indichescha cha
— 270 —
iiiia persona, bestia li chosa posseda una qualited in mairi
<>t grfi co un' otra persuna etc.
Da sted las nots sun ni a in langias cu"ls dis.
Us gods in Entiiadin'Ota sun ma in spess cu quels d'En-
giadina Bassa.
La raccolta ais ina in ridia cu quella del an passò.
Il misteraun chi fo sia lavar bain e conscienziusainaing nun ais mai n
respettabel cu il doct chi impuonda sieu savair a benefizi dell' umanited.
Tres similas chosas: da relaziuns pii u main amica b las traunter
regents e diplomats vain il destin dels pòvels decis. Tond. 475.
Remarcha 1. Nels exaimpels precedaints sun ils duos terms da com-
paraziun express tres substantivs u pronoms :
La Germania ais pu granda cu 1' 1 1 a 1 i a.
Anna ais main diligiainta cu tii.
lima il seguond terni da comparaziun vain express na tres un sub-
stantiv u pronom, dimpersè tres tur intéra frasa. vain druvò impè della
conjuncziun cu. la preposiziun da. Be excepziunélmaing chattains i[uaist
adover da da avaunt fin substantiv u un pronom.
L'ora ais pii bella da que ch'eau avaiva previs.
La via eira main noscha da que cha crajaivans.
'.Miaist hom ais pii ve gì da que ch'el pera,
Dr. Bresser scrivaiva, cha la misiergia zieva la battaglia da Konig-
<n-atz saja indescrivibla, pii granda da que cha me un possa s'imaginér.
Tond. 304.
La vegetaziuu in Engiadina ais pii ri ih a da que chi s'aspettcss
in quaist' otezza. Ili 93.
Il bombardamaint da Paris eira però una chosa main orrenda da
que ch'ella paret il priim momaint. Tond. 509.
Lur numer ais pii grand da que cha's crajess. F'ògl 49. .']it.
Al muond iinguotta ais pii cher d'un frer. Caderas, Fluors 26.
Remarcha 2. Taunt tar il comparati? da superiurited cu da quel d'in-
tcriurited pò il seguond term da congualaziun qualchevoatas gnir laschò
davent, s'inclegiand el da per se.
Inguotta nun ais pii facil. Pr. Cud 20.
Durante ils pasts .... gniva per il solit politisò ; que eira il tema da
cnnversaziun favorieu dels signuors p ii vegls. Tond. 214
Fradlaunza pii avanzeda in eted dess esser niizaivla a quels pfl
— 271 —
pitschens, avair ehora d'els, ils instruir ed als deniuosscr la pii eordiela
atteiiziun possibla. Pr. Cud. 58.
Remarcha 3. Ils comparativs da superiurited e d'inferiurited vegnan
suveuz accumpagnós d'iin adverb da grò, scu bger. bgerum, unguotta
auncha, u d'un adverb compost (u locuziun adverbiéla), scu bgeras
v o nt;is. vie p n . li n t o e h etc. p. ex. :
Tu est un tòch pii grand, cu tieu frer.
Ils ovs sun bgerum pù nudritivs cu'Is ardbffels.
Tia chesa ais un pò pii granda cu la mia.
La Frauntscha ais tredesch voutas pii granda cu nos pajais, la
Germania e l'Austria sun auncha pii grandas.
Tu non est unguotta pii ferma co eau. Pr. Cud. 9.
Nel sommi da Farao set vachas megras travundettan set vachas grassa»
e nuu dvantettan tuottiina unguotta pii grassa s. Ili 40.
Ils prós ans daun co in Engiadin' ota pel solit be una raccolta: ma
taunt pii buna ais la qualited del fain. Ili 92.
Potifar concepit vie pii granda affecziun per Giosef. J. B. 17
Ils principéls sarerdots e dottuors della ledscha s"oppuonivan a (iesu
eun viepii arra n da veemenza. J. B. 122.
( liattand quasi saimper mèi' accoglienza nellas sinagogas dels Giidevs,
schi as dedichettan Paulo e Barnabas cun v i e p ii grand zeli alla missiun
traunter ils pajauns. .7. B. 151,
c) Il comparati v da coordinaziun stabilescha tela
relaziun traunter duos u piissas qualiteds dell' istessa persuna.
bestia u chosa (u da differentas persunas, bestias u cho-
cha fona qualited erescha nell' istess 1 imsiira cu l'otra u las
ut ras.
Pii dia las nuts sun cleras e pii ch'ellas sun t'raidas.
Pii cha"ls dis dvaintan lungs e pii cha las nots ih aiu-
tali cuortas.
Pu cha*ls scolars sun indifferents e daschiittels
e pii cha'l magister vain melcontaint e verzagiò.
E. B. Più bass cha nus gnin, e p l ti extaisa cha la cultivaziun
da irranezza vain. V 114.
Pii granila ch'ais la miseria e pù cha erescha la forza da mia
volunred. Torni. 331.
— 272 —
(que ais : p ù cha mia volunted dvainta g r a n d a)
Pii combla mia chascha
P u lung il plaschair. Z. Pali. P.
Pù s-chiira cha la colur prìnzfpèla della vipra ais e pii difficil
cha que ais da la cognuoscher. V 224.
d) Il comparativ d'inversiun indichescha cha duos
u plissas qualiteds creschan oppositamaing (contrariamaing).
Pii cha'ls umauns dvaintan richs e main ch'elfi sue
containts.
Pii cha'l tschèl ais cuvert, e main cha la not ais
i r a i d a.
Pii ch'iin ais giuven, e main ch'iin ais in generrl
misericordiaivel.
§ 226.
3. Il superlativ.
Nus disferenzchains il superlativ da con gu a lazi un
e quel absolut.
a) Il superlativ da congualaziun exprima ch'una
persuna, bestia u chosa posseda iina qualited in pii ot grò
u in main ot grò cu tuot las otras persunas, bestiai u
chosas dell' istessa categoria.
Il Mont Blanc ais la pii ota muntagna in Europa.
Il Bernina ais la pii ota muntagna del Grischun.
Zug ais il pii pitschen chantun della Svizzera.
lls pii buns cudeschs nun servati unguotta, sch'iin min
ils legia.
Las lavuors las pii iitilas per la societed umauna sun
sovenz las main profittablas e las main lucrativa*,
(mera rem. 3.)
La priima frasa ais taunt scu :
Il Mont Blanc ais pii ot cu tuot las otras muntagnas
in europa.
— -Zi., —
Abbain cha la eongualazion as referescha dimena saio/.'
oter a tuot las persunas, bestias u chosas dell' istessa spezcha.
seni vain tuottdna, per der pfl forza al supeiiativ. il genitiv
da tuuts. <1 a tuottas, qualchevoatas miss tiers: diacheni
ais il m e g 1 d e r scolar da t u o t s.
Quaista chanzun ais auncha la pii bella da tuottas.
E vhe. tingiù il di zi èva observet il (Mister chia'l manchaivan duos
«Iella- )ui bi'llas peidraa. Pr. Cud. 15.
Kau he laschd metter quella munaida aint in il pfl pitschen paun
per te. Pr. Cud. 17
A la pQ rera tlur della champagne.
S'podaiva congualèr quaist degn ogget. Flugi 21.
Gesù, mussand siin (tao infaunt. dschet a sieus discipuls : „Chi s'abbassa
sc<> quaist infaunt. ais il pii grand nel reginam del tschél." J. B. 116.
Da Pontresina giains nus in un' ura a Samedan, la pù gran da e
la pii pò pule ila vschinauneba e la chapitela del circuì d'Engiadin' Ota.
V 103.
Sii 11 as pfl otas spuondas e giandas dellas alps ho la muntanella
^i* abitaziun. Ili 112.
L'obedienza ais il priim ed il pii natii rèi dovair del infaunt.
Pr. Cud. 269.
E. B. Quai es tschert, cha'l pòvel es il più vegl ed eir il meglder
poet. Barblan 3.
E. B. Sei- diseuors depingeva cun las piti cleras et vi ras colurs
la posixinn criticusa, nella quali' ils Svizzers as rechattevan. And. 146.
E. B. Per amur della fantasia e dell' imaginaziun vivaces sun noss
infanta -ainza dubi ils piti fruttifera poets. Barblan 3.
f E. B. lische stoven jls Infants da Dieu. murir gio iminchady, eir
ais piti pitsihens vicis & puchiats, sch'els non voeglen far rottadura da
Barchia. Tromm. 99.
E. B. Eir ils più diligiaints, chi voeglen esser ils più attents
dormen suvent in la chiasa da Dieu. Tromm. 116.
La pritmavaira in Eugiadina ais, causa Talguentér della naiv. la main
agreabla e la main sauna stagiun del an. Clio.
Il ( hantun Grischun ais, in proporziun da sia surfatscha. il main
l>opul6 da tuot la Svizzra. Clio.
Bgeras voutas vain fat la pfl granda canera per las chosas las main
importantas. Clio-
— 27-1- —
Remarcha I, Il superlativ vain generèlmaing formò cui artiche) deter-
minò eir scha drovains ouravaunt un aggettiv possessiv, p. ex. :
Tia la pii granda satisfacziun saja, d'avair fat tieu dovair.
Per ir ad una festa trains aint no ss ils pò bels vstieus.
Tii est mieu il pu cher amih.
Genituors e fradgliaunza sun tieus ils pti struschs parainte.
Ils vizis sun noss ils pu noschs e prievlus inimihs.
Artschaiva mie u s ils p ti cordiéls saliids.
A dretta dell' Engiadina avains la chadagna del Bernina, usche nom-
oeda zieva sia la p ii ota sommited, il Piz Bernina. Ili 93.
Que ais mieu il p ii g r a n d plaschair. Ili 76.
Scu eh a la locomotiva, construida da materièl fieli solid, drova nouv
materici per sia reparatura e combustibels per sieu movimaint, usche eir
il corp umaun, perfin in sia la pu granda vigur. VII 287.
Ils peschins sun exposts a bgers prievels; lur il pu noseh inimih
ais la Intra. VII 264.
Per via pigliet Paulo a Listra cun se un campagli cun noni Timoteo,
al quél ils frers daivan buna testimoniaunza e chi fùt eir un da s i e u s
scolars ils p u fide Is. J. B. 152.
Eir la regina porta, scu sieoilpuhel ornamaint, la Coruna sul cho. IV 80.
Dieu, que ais mieu il pii t erri bel inimih! Òvs 36.
Quetaunt nun farò Ella sgìir; perchè uschiglio* stuvess eau reoonziér
a mia pu granda fortuna. T'ònd. 142 (cfr. Veli., Rem. SS).
X E. B. Quai ais (ina dutscha lavar, cor an cerchia saimper da
chiattar seis il p 1 ii aut boen. Abi/ss, I 50.
Remarcha 2. Il superlativ attributiv (§ 183, rem. 1) pò prece-
der u seguir il suhstantiv, al quél el as referescha; mo siand cha L'artiche!
determinò ais indispensabel per la formaziun del superlativ. sdii vain l'ar-
tichel miss iina seguonda vouta, cur cha l'aggettiv vain zieva il substantiv.
Qoaista ais la pò veglia e he sa in tuot la vschinaiuicha.
Quaista ais la chesa la pii veglia in tuot la vschinauncha.
La granda part dellas persunas sun persvasas, cha las discussiuns
politicas sajan la conversaziun la pii adatteda e la pii degna per
homens serius. Tond. 214.
E. B. Remuosch ais il lo il piti sùt da tuot la Svizzra. V 116.
Aviand l'iraperatur da fer guerra, schi eira un tschert numer dels
homens ils pii valor us obliò da'l accompagnèr. I\ 3.
Il di il pii trist durante la construeziun del tunnel tres il Gotthard
fiit il 19 Lugl 1879. IV 87.
Remarcha 3. Nel ;i dover predicati v (mera § 183. rem. 1) d'fln
su perla tiv constatain» sovenz, dui l'artichel resta ùrrariabel; uschc p.
ex podains dir indifferentamaing :
Las lavuors las pii iitilas per la societed uuiauua -un sovenz la» ma in
profittablas e las ma in lucrati vas, ovvero:
Las lavuors las pii iitilas per la societed umauna sun sovenz il ma in
proti 1 1 ab las ed il main lucrati vas.
D inviern suu las chevras il main productivas. Clio.
Il pii lungs sun ils dis nel mais Giin. Clio.
Las nots serainas sun il pii fraidas Clio.
Il main sviluppeda ais l'industria nel Vallais (12%) e nel ehan-
tun Tri (14°„>. VII 1<>6.
hi Jl superlati? absolnt vain l'armò cullas desinenzas
-issem, -issma (-issimaj u -iso li e ni. -i se lima. Kl
exprima chTma persuna. bestia u chosa posseda una qualited
in tich ot grò, sà-inza però congualèr quaista «jualited con
quella d'otras persunas, bestias u chosas dell* istessa categoria.
Sadulòs e dispost is-e in a s leiv&a tuots . . . Flugi 12.
Nel sain s-chiirissem della sencha terra
Nus confidains, que chi s-chafit nos maun. Caderas, Fluors 174.
E. B. Mo Diea vagleva cun amur sur l'orni da Beis dilectiasem
Fllg. And. 7.
KB. Il gpiert sonch vain a gnir sur tai, e la virtiit del Autischem
vain at sursumbrivar. May. A in. 85.
E. B. Il priini e pr in ci pali se he in dovair da mincha commeiuber
(dell' L'niun dels Grischs) es quel, da tgnair assaimper in onur seis linguach
matern. Lansel, tschant.
E. B. Il public naiv da quels temps as divertiva un mond via da
quellas cumedgias e lur spass trivials fin t r ivi alis chems, la prova es
l*immens numer da talas „istoargias u eir prò nus. M. L. XVI.
E. B. Quists duos viadis nella terra transalpina exerciten (ina gran-
dissima influenza siin Zwingli, et il preparen sulla vocaziun da refor-
matur. And. 146.
L*Ot issem nun evda in taimpels fats cun mauns da crastiauns.
Menni, Ad. 7, 48.
Cha tres ria prudenza sun introdiitta< bonaa instituziuns per quaist
— 276
pòvel, recognuschains nus saimper e dappertuot, oxcell entissem Felix.
Menni, Act. 24, 3.
Fich baili as preschainta la Val Tavò cun sias plaschaivlas vschinaun-
chas, sieus grandius stabilimaints e 6ieu bellissem lej. V 113.
E. B. Il piti zelant promotur dell' idea d'iiii' invasimi in Gallia èira
Orgetorix- un giuven e richissem nobel. V 13.
f Eir l'g hutischem voul mael als noschs, e ehiastia cun meritaiuias
painas, aquels chi nun temman Dieu, ù ch'el l's salua in l'g di da la
d uri s ehm a vandetta. L. P. 115.
chiarissems frars, nun hauaitz udieu,
Co cun nos cumpaing és ieu. Dysch aeteds 216 — 217.
Nus ludain te & ingrazehain ò Deus bab celestiael, per l's teis san-
chischeras & grandischems duns cun quacls che tA haest nus usche
irraciusamaing spisagiòs & assadulòs. T. 11.
Pochischem poetici insemmel cun sieii prinzip auanzet in la chaesa
da Dauid. L. P. 408.
Bain bgiers sun ammis ad urdir l'g araschunamaint da quellas chioses,
quflas chi sun trauter nus d'una scher tisthma fé. Bifrun, Luci, 1.
L's tscheps da la sabgiènscha vegnen à t'esser un fermiseli e ni
agud & un soeli fundamaint. L. P. 70.
E. B. Las virtiits exaltain no cun grondischems tituls. Abyss, 1 137.
E. B. Avant ls oegls dal' humana generatiun, ha'l gràd Deis ])ro]>5u
la grada fabrica da tot '1 mond, & in quel (ina delineatiò, & figura dal cel,
"1 aeterna beatissima citat da Dieu & da tots S. Angels. Abyss, II 3.
Claudias Lysias agli (mera § 131) pusauntischè guuernadur Felice
saliid. Bijrun, Act. 23, 26.
Una grandischma plaeia ais la gramezehia dalg cour, & una
jjrandischma malicia la malicia da la duonna. L.P. 225.
Chiaristhems ns' amain liun lioter, perche la chiaritaed es da dieu.
Bijrun 1, Joan- 4, 7.
Remarcha 1. Dasjiér las desinenzas -issem. -issma etc. cliattains
nella litteratura veglia eir las desinenzas -errim, -errima, las quèlas
gnivan qualchevoutas druvòs per agcettivs glivrand cun -er, p.ex. celeber,
ve leberrim.
f E. B questa lavuretta praesentand ils celeberrima Noms
da lur Sgrs. illustrissimas tant più reccommendà & acceptà eira blers
auters . . . Abyss, pref.
Remarcha 2. Cu nomila superlativ absolut eir qualchevoutas la
— 27 7 -
combinaàun d'ini aggettiv cun un adverb indichand intensited, scu zuoad
rrist, fi eh nutritiv. t e r ri be lm aing Vtax eie.
Da tieu rimèr zuond dutsch, baili cler transpira.
D'ini grand e verd talent l'emanaziun. V 518 (G. F. Caderas).
E. B. Una fontana da guadagli baili consideratila per DMU popu-
laziun ais l'affluenza d'estera. V 117.
E. B. Il paur pò vender nels hòtels lat, paincb. oun e vdels grass a
fi eh bun predsch. V 117.
Il guis ais fieli rapace e sanguinari. IV 70.
Zacheo eira un publichaun zuond rich. J. B. 117.
E. B. Una peidra, ehi cromia gio d'ini' otezza fieli considerala non
vain a terra nel lo, chi ais precis perpendicolarmaing suot il piuict dal
qua] ella ais ^ortida. VII 131.
§ 227.
Graduaziun irregulèra d'alchùns aggettivs.
Alehiins aggettivs haun sper Ja graduaziun reguléra eir
iina irregulèra, cioè:
Positiv: bun
Comparativi meglder, megldra (pii bun)
Superlativi il meglder, la megldra (il pii bun).
Pos. : mei (nosch)
Comp. : pès (pii mèi |
Sup.: il pès, la péra (il pii mèi)
il pessim, la pessima,
Pos.: bger
Comp.: dapii, pii (pii bger)
Sup.: il pii (il pii bger).
Pos.: podi
Comp.: da main, main (pii pochi
Sup.: il mairi (il pii pochi.
Pos.: grand
Comp.: maggiur, mér (pii grandj
Sup.: il massim, la massima (il pii grand).
Velloman. l'irawmatica Ladina il K. 0. 18
278 —
Pos. : pitschen
Comp.: minder. mindra (pii pitschen)
Sup.: il minim, la minima fil pii pitschen).
Gian ais un bun mat. Peider ais pii bun cu Gian; ma
il pii bun ais Nuot. Maria ais una buna scolara. Mengia ais
megldra cu Maria. La megldra quintista ais però Anna.
Nun commetter mèlas acziuns! La calumnia ais péra
cu l'invol. La péra fil pès) da tuottas malattias ais da perder
il giidizi.
Landenberg eir' iin nosch chastlaun; ma Gessler eira
pès cu el.
Eau he guadagnò bgera munaida. Tu hest guadagnò da
pii (pii bger.a munaida) cu eau. 11 pii (la pii bgera mu-
naida) ho però guadagnò Emil.
In proporziun cun sieu areal ho il Valais pochs abi-
tants. Uri ho main (pii pochs) abitauts siin iin km quadrat
cu'l Valais. Il main (ils pii pochs) abitauts ho però il
Grisellini.
L'aspettattiva eira granda. La rappreschentaziun nun
podet avair lo per forza maggiura. La mèr part dels actuors
flit colpida d'un' influenza al massim grò perniciusa.
Il pitschen infaunt ho plaschair vi dalla minima baga-
tella. Merchanzia chi vo a mèi facilmaing vain sovenz ven-
dida a minder pretsch.
E. B. Oswald Myconius dovet bandunar quist' ingrata cita, chi per
completar l'ovra haveva surdat alias flamas il retrat da seis melder ami.
And. 181.
In terra ais la spraunza
Sco ais in tschél l'iris;
EU' ais sco punt immensa
Chi'ns guid' a meglders dis. Caderas, Sorrirs 43.
Tu hest regalò a mieu velg camerad 12 bazs; qui hest per quels
mmtas pezzas d'or; ma la melgdra peja o remuneraziun at spetta in cel.
Pr. Cud. 35.
— 279 —
El vzet que, ch'el bger meglder (adverb) fat i
Dad Sfitte, «cha un tei mei scu'l sieu
hi _ meglder" ed un .pès 1 * podess avair. Chal. 11,29,
Il lat ais il meglder nudrimaint per infaunts. Ili 100.
Sclriin min pò ir in persuna a vair ed admirt-r Schlarigna, schi lina
fotografia da pochs rapps farò melders servezzans cu ima descripziun da
pleds. Annui. Vili 216.
Scha quels, chi tres la cognuschentscha del Segner e Salveder Gesù
• risto eiran fugìeus data vizis del muond, vegnan danovmaing illatschós da
qnels e vandschieus, schi ais lur ultima condiziun péra co la prtima.
Menni 2 Petr. 2, 20.
Dèche iriaiva que per il pu da mei in pès. Pr. Cui. 182.
Cur las chosas sun arrivedas al pessim punct, cumainzan ellas as
mesrliorèr Tona. 523.
La repartiziun della lavar ais inevitabla tar qualunque fabricaziun.
cntres a< spargila bger temp ed as lavura cun ma in cuost. VII 163.
l'ii cha la planata crescha e p ti nudrimaint. p ti gltisch e p ti ajer
ch'ella drova. VII 213.
L'uralogeria svizzra occupescha las pti bgeras persunas nel Jura
bernais e nel chantun Xeuchàtel. VII 162.
Tossa imineh'an pti pò eh fain e graun iiniriin. Ann. Ili 266.
Ils pesebs drovan pti pò eh ajer cu las bestias chi man stil stit.
VII 263.
t Hunestamaint puartaed cun cuntant«'za
Vis myldra co granda aricheza. Travers, Filg Pertz, 4 — 5.
Et iingiiin quael chi baiua uin uèder. uuol bain bod baiuer nnnel,
perchè el disth. l'g uèder es megliér. Bifrun, Lue- 5, 39.
M<'gler ais (in laedar co tin chi continuescha in la manzoegna.
L. P. 181.
0, wuss chiatiffs et noschs pultrun-,
Vuss yschas bain pirs cho spiuns. Travers Joseph 680—681.
Eau pisana, ad esser tiers buns cumpagniuns,
Mu uus ysches pirss cho ladruns. Travers, Filg Pertz 1314 — 1315.
E. B. Da taj non haja nom, chi vegna melg, cur tti dormaseli in
Baselgia A: in teis puchiats, mo è vain in vardat p 1 i\ v i e p e e r cu taj.
Tromm. 168.
Be per ils uffizièls da stedi maggiur futtan drizzedas sii tin per
tendas. Tond. 288.
V'-lleman. tiramniatiea Ladina d'E. <>.
— 280 —
Ils vegls Confederòs, chi vandschettan las superbas armedas austriacas
e burgognaisas, eiran in maggiur part un pòvel da pastuors. VII 155.
Ils detagls davart il svilup della Confederaziun svizzra saron bain vis
dalla maggior part dels magisters. IV pref.
E. B. 11 magiur don a nossa lingua nun han fat ni'l tudais-ch, ni
l'italian, ma bainschi la massa gronda comoditad e l'indifferenza d'una part
dels Romanschs svessa. M. L. IV.
E. B. Meis i*eferat ha da che far .... con requints, dels quals in-
gun non cognuoscha L'autor e chi in magiur part non ami scrits inglur.
Barbimi 4.
Anna ho già glivró la m é r part da sia lavur. Clio.
E. B. L'externa cultivaziun, almain una certa politezza, deriva la
magi or parte dalla communicaziun cullas nazhiDS plii civilisadas. And. 187.
Davart dumandas da maggior rileiv gnarò vuscho nominelmaing
u per scrutin. Tschant. Zuoz 5.
Pitschnas reparaturas urgentas pò il deputò ordinar, zieva avair passò
pled cui president, saimper premiss, cha quellas nun occasiunoschan spaisas
maggioras alias competenzas da quaist. Tschant. Zuoz 15.
Un pitschen hotel nell' Avenue de l'Impératrice, be mez terminò, eira
dvantó vnèl in seguit alla partenza dandetta d'un American, e que per un
pretsch poch magiur da que chi avaivan disto ils indrizs ed ornamaints
interns del effet. Tond. 467.
Alla fin d'ima charta d'affèrs chatt' iin sovenz ils pleds seguaints :
„Cun massima stima as segna Sieu dispostissem" etc. V 396.
Vendaiva eir suvenz in temps da bsògn
E grand iffich la rob' a minder predsch. Chal. 1911, 22.
Immincha silvicultur conscienzius integna energicamaing sieus lavu-
raints, ch'els smerdschan las plauntas siil mender dan. VII 212.
Ils mineréls nun as nudrian e nun creschan da se our, mindir da
volair discuorrer da sentimaint e movimaint. VII 301.
E. B. Rich nun voi dir felizi, mindir san! M. L. 142 (Lansel).
Ils gods non staivan pii bod suot survaglianza, e'is ìntraprendents
tagliaivan laina sainza fundamaint per las fundarias, causa ch'ella als gorra
concessa gratuitamaing u be per iin pretsch minim. VII 150.
Ils achusaduors aviand udieu ils pleds da Gesù gettan our iin zi<v,i
l'otcr, cumanzand dals seniuors fin als m i n i m s , e Gesù fiit laschò sulet
cun la duonna. ,7. B. 118.
Passò il confin della naiv ais la chalur taunt in in ini a. cha ella pernii
a mezza sted nun pò sdrieglér la naiv. V 170
— 281 —
Perchè eau sun il mi ni in dels apostels. e non sun degù da gnif
nomilo apostel. perchè eau ho perseguito' la baselina da Dieu. Menni,
1. Cor. 15, 9.
Seha vus non podaia dimena la minima chosa, perchè pigliai» pissér
per las otras? Menni, Lue. 12. 86.
E. B. La minima part ila quistas chanzuns snn tradiicziun». M. L.
\ X V
Lo ]>er in i n i ni a «-ansa
i ha <>ati min BOOO-ch quintèr.
^pert tranaportOs tres ira
Savettans qaeatkraér. Caderas, Fluors 180.
E ni Betlehem, terra «la fónda, non est zuond brirha la minima
trannter ils conductuors da Giuda. Menni, Matt. 2. ti.
Stoici eran d'una upiniun. «he la mòr beadynscha fits. à uiuer hu-
nestamain^ A indret. £ mi piglier pissyr da laa ehiosea da quaist muond,
dimperse las lascher passer uia Bifrun, Act. 27 annot.
Perche eau diBch a trae : che trannter l's ifaùs d*las dunaùs nun es
linsmin nasohieu Tir mèr profet io Johanne Baptiata. Bifrun, L te. 7. 28.
Alla dauous es el uis. più co a schinc schieri frars chi eran insemmel :
da quaels chi sun la mèr part infina alg di d'huoz : & qnalchiflfta er sun
adrumentòs. Bifrun, 1. Cor. 15. 6.
La mèr part dailg p^euel udiuen gagient à Ie^u-<. Bifrun, Mare.
12. 37.
L's Iudeaus dissen a Iesu-;: Ist tii forza mèr co nos bai) Abrahà
quel chi es mortV Bifrun, Joan. 8, 53.
E. B. Ls condemnats in infierii usche daloensch davèt dal cel, vegnen
eir à cognoscher. (à lur major paina) quels chi sun in cel. Abt/ss HI 97
Graduaziun defectiva.
§ 228.
Alchinis aggettiva da graduaziun irregulèra existan be
nellas fuormas comparativas e superlativas, oters haun
unicamaing la fuorma comparativa, oters darchò be la
fu orma superlativa. Tèls sun:
a) aggettivs cun fuormas comparativas e super-
la ti v a 8:
— 282 —
exteriur, -a extrèm. -a
inferiur, -a infim, -a
interiur, -a intim, -a
superi ur, -a suprèm, -a
ulteriur, -a ultim, -a
In piiss cas il sen del superlativ nun correspuonda pii a
quel del comparativ, da maniera cha la connexiun traunter
las duos fuormas ais piiramaing isterica. Que ais pustiit il cas
per interiur — intim e superiur — suprèm. Intaunt
cha las fuormas comparati vas interiur e superiur indi-
cheschan in priìma lingia una relaziun da lo. schi vegnan per-
cunter las fuormas superlativas intim e suprèm druvedas
be in un senso figiirativ. Per la relaziun da lo s'inserv' un
nel superlativ dels adverbs stlsom ed aintasom chi pauu
dvantèr aggettivs. (cfr. § 218 e § 230, rem. 1).
Ilplaun superiur d'una diesa (oberes Stock werk, relaziun da lo i.
Las virtiids superiuras (figurativi.
Il plaun susom d'una chesa (oberstes Stockwerk, relaziun da lo).
L'Esser Suprèm (das hòchste Wesen. fìgurativ).
Il tribunèl suprèm (der oberste Gerichtshof, figiirativ.!
L'uragiia interiura fder innere Gehòrgang, relaziun da lo).
Un' intima amicizia (innige Freundschaft. figiirativ.)
L'uragiia exteriura artschaiva il tun e"l maina cun facilited nel
condot acustic. VII 284:
Fariseer orv! nettagia il prum il dadains del bacfaér e della besla,
accio ch'eir lui- exteriur dvainta net! Menni, Matt. 23,26.
Gesù blasmaiva l'ipocrisia e la pieted fosa dels Fariseers e dottuors
della ledscha, chi non eira una chosa del cour, -dimpersè be un fér extc-
r i ii r. .7. B. 104.
E. B. Sco factura exteriura ils ven <la Joan Rosina i Porta sun
exacts, las strofas as seguan (ina siin l'otra, sainza intop da rima <» nutrica,
però in ultim nun laschan ellas loncb bricha l'impreschiun profonda dela
poeta, formalmaing main corrects del secul anteriur. M. L. XXIV (Lan-el.)
_ 283 —
K. B. (,»ua prò l'rxtrem cuntin, siin l'ur del god,
ingio'I stradun vers estra terr' as volva
ani ferm guardond, sco chi foss massa bod
da tnr cumgià il cor min as risolva. M. L 188. (Lansel).
In pled. chi fo la rouda
Fin al extrém sudo. Z. Pali. P
Ad eira not. e clcr e s-chiir s'atasdèr
Paraivan auncha nel extrém tramunt. Caderas, Fluor 8 138.
;- Che stiantisi & angoscba non vaine a surprender ils intìdels ad udir
tras bocca da Deis adira peramur da tur ex tre ma impietat, non ngarai
plfl in mei;, ennspect. Abi/ss 4,42.
E. B. Jlg SA l'AN operescha'l dormir in Baselgia trae MBTZS
EXTERIVRS 'la quale cauaeschan A pranoren "1 soen in 'I ('rastian.
Tromt,
La pronta pari della regimi alpina, la regimi alpina inferiura. ais
prinxipèlmaing diverta dad erra. V 168.
L'aconit alpin ais postùt in sia part inferiura provisi da bgeras
fòglias da tschinch laungias dentelledas, scu quellas del ranuncul. V 198.
Il chameil as containta da pevel zuond i n f e r i u r. Ili 104.
t 'ontinuand nos viedi da Tusauna davent sii per la vai del Reno in-
feriur avains da passar iina grandiusa strettura. IV 54.
K. B. Inf eriur sco artist ma bain otramaing popular es dvantà .Imi
Martin cun sia Philomela sortida nel 1684. M. L. XX.
Perchè a mi pera, cha Dieu hegia destinò nus apostata per ils infims
SCU coudannòs alla raort, perchè nus essans dvantòs un spectacul al muond.
Menni, 1. Cor. 4, 9.
Il timpan separa il condot acustic dall' uraglia in t eriur a. VII 284.
Mieus rara sud be intims affets
Chi comovettan Torma mia: Jf L 76, Caderas-
E. B. La eretta da Luther ais intima, profonda. And. 231.
E. B. Nel circuì da desch intims, fet il reformatur la proposiziun
da domandar pro'ls cantora et l'ovaisch la libra predicaziun del Evangeli.
And. 175.
Nella regiun alpina superiura, traunter 1800 e 2400 m, ho finieu,
la creschentscha da bos-cha. V 169.
Disposiziun del imperatur merito la giurisdicziun ota nella Rezia
superiura. V 432.
Non invilgèr il superiur, ne spredscher l 'inf eriur. Pr. C. 293.
— 284 —
Las virtuts superiuras da Nathan fettan, cli'el l'odiaiva sco inimili.
Pr. C. 66.
Eir eau sun un crastiaun subordinò ad una autorited superiura.
Menni, Lue. 7, 8.
Il flùm principél, chi percuorra l'Engiadina, e chi in sia cuorsa
superiura as nomna la Sela. ais l'En. Ili 95.
A noss peis vzaivans las vschinaunchas Samedan, Schlarigna, (Jrasta,
St. Murezzan e Champfér, e'is lejs dell' Engiadina superiura. Ili 95.
Il persunèl da chiira sto suot la survaglianza d'una diaconica
superiura. Stat.Osp.17.
E. B. In tots risguards superiur es (in oter poem. M. L. XXI.
Sun immincha charitataivel dun riposa saimper la benedicziun del
s u p r è m. Pr. Cud. 123.
Bap in tschél, suprém' essenza. J. B. 7.
Libramaing obedins be al regent suprèm. Z. Pali., P.
E. B. Perquè volv' eug, alla fin da mia lavur, meis cor et òlgs vers
il Supre m. And. XI.
f E. B. Non cerchiar tia aeternitat: & suprem boen in l'auteza
da dignitats: & honuors mundanas. Abyss I 49.
Appaina ch'el as ho drizzò in pò vain el clamò tar Soubise per
discuter davart las ulteriuras imsizras. Chal. U. 4.1
E. B. Un nun sbaglia bler attribuind a revarendas del 17 v el secul eir
l'ulteriura masseria da rimas sun fógls volants ingio ils auturs o traduc-
turs nun han oter merit co quel da la modestia, restond nempe anonims.
M. L. XXI.
Our dals ulteriurs pleds, cha Gesù tschantschet cun ella, cognuschet
la duonna, ch'el saja un musseder da vardet divina. J. B. 101.
Vers saira e mezzanot avains la part ulteriura del chantun Grischun,
nomnedamaing il Surset, lavai d'Alvra e Tavò. Ili 91.
Nella pianura del Giordan sun ils pròs pii grass, ils ers pù friittaivels,
ils uerts pii florizants cu nell' ulteri ura part da Canaan. Ili { M.
Siand gnieu saira, dschet il patrun della vigna asieufactur: „Clama
ils lavuraints e dò'ls la peja, cumanzand dals alt ima infili als priims".
J. B. 119, 19.
E. B. Amihs, jiigliai's majos, quella zopada
Larma dal tschaigl, eu's rov nun suantai,
Fat un impringias per l'ultima jada
F l'ultim got siin il terrain spondai! M. L. 144 (Lattati).
— 285 —
Possa la veglduna
Cun serenitvil
Vair gnir l'ultim' uni
In sa fard' eted. Sorrirs lo.
Remarcha. Impè dad ultim tbatt' un in eudesch- «egtfl quasi aduna
davo us (u il |iu davous), qualchevoutas eir il feminin davo osa;
ultim ais un' infiltraziun italiauna ontreda pur pii tard nel romauntsch.
La damami gnit l'ustèr, avrit 1'iisch d<>l son, jrùzzet sieu curri'- e
elamet: „ l'ossa, buzers, our! vossa davous ura ais riveda!" Pr. CW. 28.
fuss qui-ta aaira la davousa da noassa disfortuneda separaziun.
Pr. C 120.
t E. B. lls bavaders solen dir, amo un bachaer, quaist sea ilg plii
davo à repeteschan usche spess cun la zaena, intina chi sun plains, chi
ston ngir manads à chiasa. Abyss IV 251.
E. B. Piglia à cor chia quella Praedgia chia tii audesch he in quel!"
hura. pò esser la pii davo chia tii hasch la gratia da dudir. Tromm. 8fi.
Ed uschia l*s più dauous uignen ad es-;i>r l*s priims, & l's priims
l's i» 1 Ci dauous. Bifrun, Matt. 20, 13.
§ 229.
1») aggetti Y8 e- un unicamaing la f aorma com-
parativa:
anteriur, -a
junior, -a fpii giuven i
posteriur, -a
seniur. -a fpii vegl)
Vus avais udieu da mieu contegn anteriur nel Giudaismo, ch'ean
perseguitala cun vehemenza la baselgia da Dieu e la desertaiva. Menni,
Gàlat. 1, 13.
A Reichenau s'uneschan il Reno anteriur e'1 Reno inferi ur, per
ter un lung e bel viedi insembel fin al mer. IV 52.
Quanto a mieu bap, u ch'el avaiva surmuntò sia antipatia anteriura,
ti bain, ch'el la savet zoppantér. Tona. 141.
Zieva l'abdicaziua del benemerit Signur Reverendo Peider Caderas
- e n i o r f ut schelt scu predichant sieu figl, Signur Peider Caderas junior.
-.Iunior" vain suvenz drovò per disferenzièr duos firmas chi ap-
parterai! a bap e figl, pustiit scha haun tuots duos il medem prenom. Clio-
— 286
„La liberted, obtgnida
A nus dals valorus antecessuors.
Ho scu'l pii ot tesor da gnir mantgnida
Intacta eir a noss posteriuors. IV 91 (Balustèr)
( umbain cha il lej separaiva ils abitante dellas Trais Forestas, schi
rostettan els tuottiina saimper buns amihs e fcrmamaing unieus in tuots
tetnps posteriurs. Pr. Cud. 165.
L'evitaziun della guerra, eha"l posteri ar Friedrich III, Friedrich il
Nobel, ho declarò il pu grand dovair, fiiss con buna voglia saimper possihla
a quols chi dirigian ils piivels. Tond. 443.
Udind da Gesù, tramettet il chapitauni seniuors dels (iiidevs tiers
el e l'arovet, ch'el gniss a guarir sieu famagl. ./. B. &&.
§ 230.
ci a g g e 1 1 i v s e un u Dica m a i n g 1 a f u o r ni a super-
lati \ a :
prossem,
prossma
prum,
priiraa
(som.
somma i
Ama tieu prosceni se» te stess. J. B. 113.
Mette davent la manzogna e tchantschè la vardet scodùn cun sieu
prossem J. B. 17.
Qualvoutas essans sforzós dad udir tuns ferms in prossma vici-
nanza. VII 285.
Ils bsbgns prò ss era s da noss' administraziun. Tschant. Zuoz 11.
Fschè saron ils ultims ils priims, ed ils prùms ils ultims. J. B. 47.
E.B. Fug predgiara il prum - da tuot l'Evangeli gegond Matheus.
And. 162.
F. B. Tras sia predicaziun e sia collaboraziun a las priimas publi-
caziuns ladinas fiit Philipj» Saluz il piti zelant promotur da nossa lingua.
M. L. XVI.
Jlanz ais la prtima citted alias rivas del Reno. IV 56.
In cas da somma urgenza, l'ospidèl dess gnir sapchantò )»er teletxraf
u telefon del arrivo ilei pazient. Stat. Osp. 13.
Remarcha 1. La tuonila masculina som ami vaili pii
diiivo scu aggettiv. un cliatta quaist be amiclia nels adverbs-
preposiziuns cumposts: aiuta som. ourasom, bus ora,
287 —
gi080B», visoni. Musoni ed in gualche noms locate, 8CU
Su in ma Prada, Somvix, Somvih etc. La fuorma femi-
nina somma, suot l'influenza del italiano, vain però qualche-
voutas drnveda eir scu aggettivi la somma beadentscha
I mera exaimpel suora, zift'ra cj.
Il contrari da som ais in l'ini. Quaist su periati v (mera
supra. § 228, zift'ra ai vain avaunt scurznieu scu im ul-imi
Del adVerb giodim ed in qualche noms locals.
Il prenoinnò l'adruot Felix ceda in mod da vendita a ( hasper Moeli
sia chete sitneila in Somvih in Znoz cui numer 117. V 400.
Il stil della minchiiletta da pnimavaira porta iflgon un ehoin mellen-
cotsehnaint, smngiaint ad un padriSlin. IV 80.
Il cucii appertain al gener dels utschels chi saun as rampchèr, aviand
la griffa ourasom movibla. VII 261.
S u som la vai cumainzan a"s rammassar niivlas. VII 222.
E. B. La part siisom del strani ha d'ambas duos varts pitschens
givgols. VII 197.
K. B. Il fiis fieli' aratala ha manetta plii lungs, ils più Iungs sun gio-
som. VII 198.
K. B. Ourasom Martina, intuì la strada as vulva a dretta, ais la
chasa del dazi federai. VII 119.
La part la pii aintasom l'uraglia ais il labirint. VII 284.
K mera, la tenda del taimpel s"fendet in duos parts, da siisom inlina
giodim, e la terra tremblet, e la spelma s'fendet. Menni, Matt. 21, 51.
Mn la rassa eira sainza cusdiiras, totèlmaing tessida da siisom intina
giodim. Menni, Joh. 19, 23.
(lamaint in Pimvih giosom ils ùerts etc. Tschant. Zuoz 109.
Remarcha 2 (ad a — e). Ad onta cha tuot las fuormas trat-
tedas in quaists paragrafs sajan già in sé comparativas u super-
lativa, sdii vegnan tuottuna ils adverbs da graduaziun I pii.
il pii i qnalchevontas no tiers. Uschè prossem significha il
pii ardaint ed ais già un superlativ. ma iin coatta tuottuna
na darér eir la combinaziun il pii prossem. que chi po-
desfi gnir nomnò un superlativ dobel.
In oters cas pò iin dir cha la fuorma comparativa u super-
lativa min vain pii interpreteda e sentida dal piivel scu rèla.
— 288 —
ila maniera dia ils respectivs aggettivs vegnan graduòs scu
qualunque oter aggetti v qualificati^ p. ex. intim. pQ intim.
il p ti intim.
Dellas voutas s'inserv' iin eir della combinaziun d'iina
('norma comparativa cui adverb superlativ il pS,
per furmèr la fuorma superlativa, p. ex. la part la p ti sn-
periura. las creaturas las pii i n fé ri u ras.
Minder sainz' artiche] ais comparati v, cui artiche! ho
minder generèlmaing iina significaziun superlativa, p. ex.
cumprèr roba da mindra (= inferiura) valur, avair pla-
schair vi dalla mindra (=== minimal chosetta.
Ils pii prossoms paraints del chavriòl sun ils tschiervs. IV 74.
Tres las vibraziuns del curtè u della corda d'un instrumaint l'ajer il
pii prossem vain squitschó dalla vart. tuocha darcho oter ajer, ed uschè
as transplaunta il movimaint. VII 283.
Cui sacerdot cattolic del lo vivaiva Caspar (hampell in discordia. >"1
pii prossem predichaut evangelic abitaiva almain iin' ura daliintsch.
Menni, Saluz 16.
Els sun ils plii intims amis da nos9 adversaris. And. 222.
La pii intima amur. V 392.
Quèls sun ils puncts ils pii ex trema da nos pajais? ./. r Campell.
Ils desperòs recuorran sovenz als mezs ils pii extrèms. .7 U. ''impeli.
La part la pii superi ura della giargiatta ais il nuf della trilla,
consistent da piiss scruoscbs. VII 294.
Perfin las bestias las 7 » ti inferiuras muossan structura e funcziun
organica. VII 301.
f E. B. Deis ha fat il Crastian pauc più inferiur cols Angels.
Abyss, I 22.
E. B. Vaira es chia ls beats in cel saran blers, ils quals liaun da
lur ils più prossems da saung, chi in '1 mond als eiran ls plii chiara,
brich in cel prò ella, mo in infierii. Abyss, III 101.
§ 231.
Exercizi 1. ai Fuorma frasas culs seguaints aggettivs
nel positi v a bsulut:
— 289
amar
liillVt'Il
pitschen
bummarchd
glisch
planiv
cler
greiv
pover
debel
gross
s-chiir
dttr
lung
stret
dutsch
meger
svelt
ferm
necessari
tort
lidel
nutriti v
tttil
fraid
ot
vegl
hi Transfuorma las frasas antescrittas in mòd cha'l positi v
absolnt dvainta positi v da congualaziun.
e ) Tschercha aggettiva clii denoteschan qualiteds eguèlas
u diseguèlas traunter ils substantivs seguaints e fuorma frasas
aflìrmativas u negativas cun il positi v da congualaziun.
chevra
vacha
fam
said
poni
pair
scolar
scolara
stalla
talvò
baselgia
scoula
mai sa
chadregia
glatsch
ova
penna
rispli
alveterna
grusaida
chaun
giat
bouv
vacha
tass
vuolp
§ 232.
Exercizi 2. a) Cols seguaints aggetti vs fuorma frasas cui
r n in p a r a t i v da s u p e r i u r i t e d .
290
bel
scort
bun
stigl
dret
iimid
frais-ch
vegl
sech
verd
b) Tschercha per minchiin dels seguaints pèrs da sub-
stantivs iin aggettiv chi indicha una quaJited cha un deìs
substantivs posseda in main ot grò cu Poter e fuorma ses
frasas cui comparativ d'inf eriurited.
bap bapsegner
chaun chavagl
lej mer
inat inatta
plom fier
collina muntagna
e) Tiers il seguaints aggetti vs tschercha aunch* iin e
fuorma frasas cui comparativ da coordinaziun.
containt
lavurius
crudel
nosch
fraunch
promt
ingrat
pò ver
d) Cullas seguaintas gruppas d'aggettivs fuorma frasas
chi contegnan iin comparativ d' i n v e r s i u n :
avar containt
fraid chod
lung cuort
sabi superbi
tuct modest
rich charitataivel
291 —
§ 233.
Exercizi 3. a) Fuorma trasas cun il superlativ da Coiì-
gualaziun drovand ils seguaints aggettivs:
ardit darabel
hrav ferm
conseienzìos ot
curaschus prezius
I») Fuorma trasas cols seguaints aggettivs nel super-
lativ a b s o 1 u t :
bel g r uogl
cher long
di'ir prus
fraid vegl
e) Tiers ogni substantiv seguaint tschercha iin aggetti v
and formand il superlativ absolut cun metter tiers
ii n a d v e r b :
chavagl mat
desert mèr
lavar prò
Exercizi 4. Fuorma cun ogni un dels seguaints aggettivs
duos frasas, una nel comparati v. l'otra nel superlativ.
drovand la fuorma da graduaziun irregulèra:
bun poch
mèi grand
bger pitseben
Aggettivs determinativs.
§ 234.
Ils aggettivs determinativs vegnan uschè nomnòs perchè
292 —
els servan a determinèr u disferenzchèr iin nom sainz' arni
indichèr una qualited u almain sainza indichèr que cha nella
vita d'imminchadì un nomna una qualited:
quaist rispli, quel chalamèr, bgeras fluors, min cha
sudò, trais mtirs, tuot la classa, mieus amihs, ete.
Tscherts grammatikers s'oppuonan però alla classificaziun (scumpart)
dels aggettivs in aggettivs qualif icativs e determinativs, dschand cha
eir ils aggettivs qualificativa determineschan u disferenzcheschan iin nom,
p. ex.: Ils scolars diligiaints gnaròn recompensòs. Quaista asserziun nun
ais gusta, perchè, scu ch'ais sto explichò nel § 145, schi determinescha un
aggettiv qualificativ iin nom be cun agiid dellas circonstanzas del ad'óver.
Tres bel p. ex. il nom cha va gì nun ais minimamaing determinò, perchè
a pudess esser iin grandischem numer da bels rhavals, ma dalum ch'eau
m*inserv d'un aggettiv demonstrativ, schi ais il nom determinò : quaist bel
«ha vai; in quaist cas l'aggettiv qualificativ dvainta perfin superfluo, siand
cha eir quaist eh a vagì ais complettamaing determinò, e designescha sainz"
iingiina ambiguited iin tschert individuo.
Nella frasa supra „ils scolars diligiaints etc." il nom scolar pera
bainschì disferenzchò e determinò tres l'aggettiv diligiaint, ma scha re-
tìettains un momaint, schi chattains, cha que ais be il cas, perchè cha'l nom
sto nel plural e significha dimena taunt scu tuots buns scolars, u tuot
ils buns scolars, u ni in eh a bun scolar; scha nus avessans la frasa nel sin-
gular „il bun scolar etc." podessans dumandèr „che bun scolar?" — perchè
nus cognuscherons probabelmaing bgers u almain piiss buns scolars e vu-
lessans savair il quel averò la recompensa.
Una suletta fuorma del aggettiv qualificativ determinescha completta-
maing iin nom, que ais il superlativ da congualaziun : il meglder scolar,
il p ii daschuttel scolar.
Ils aggettivs nume rèi s cardinèls nun determineschan iin nom
nel istess sen scu ils oters aggettivs determinativs, cioè individuèlmaing, mo
and indichan be il numer u la quantited; els vegnan perquè qualchevoutas
classifichòs intèramaing da per sé.
Nus disferenzehains tschinch sorts d'aggettivs determina-
tivs ! ils aggettivs numerèls, ils aggettivs demonstrativs,
ils aggettivs possessivs, ils aggettivs indefinieus e'is
aggettivs interrogati vs.
293
mei
Aggettivs numerèls.
.s' 235.
Kls as dividali in nomerete (tt numera) cani i nris. mi-
ète (i i-il i iiHs e nunierèls multi plicativs.
a) ils n u m e rs e a ni i n é I s.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Kls indichan i'rna quantited positiva, precisa:
24 vainchaquatter
25 vaiiicliatschincli
dna
un. una
duos (du
trais. traja
quatter
tschincli
ses
set
och
nouv
desch
unilesch
dudesch
trei leseli
quattordesch
quindesch
saidesch
i deschset
| dischset
/ deschdoch
( dischdoch
( deschnouv
\ disehnouv
vaine li
vaincliiìn
vainchaduos ulna i
vainchatrais ftraja)
emaa, Grammatica Ladina «l'È. 0.
2 •'. vainchases
27 vainehaset
28 vainehoch
29 vaineliaiiiiuv
30 trenta
31 trentun
• 52 trentaduos iduai
33 trentatrais (traja)
34 trentaquatter
35 trentatschinch
36 trentases
37 trentaset
38 trentoch
39 trentanouv
40 quaraunta
50 tschinquaunta
^ | sesaunta
\ sessaunta
70 settaunta
o / ochaunta
\ uchaunta
q ( nonaunta
\ nunaunta
100 tschient
294
101 tschientediin
102 tschienteduos (dua)
104 tschientequatter
200 duatschient
300 trajatschient
1000 milli
2000 duamilli
3000 trajamilli
1,000,000 iìn milliun
2,000,000 duos milliuns
1,000,000,000 un milliard (Una milliarda)
2,000,000,000 duos milliards (milliardas)
L'oivna ho set dis. Il di ho v aincha quatt er uras, l'ora ho se-
B a unta (sess a unta) minutas o la minuta so sa unta secundas.
1X1 = 1
una volita un fo ù n
12 8 = 4
d u d e s e h main o e h f o q u a 1 1 e r
( d u d e s e li main o e h resta q u a 1 1 e r)
7-| 3 = 10
set e trais fo do s eli
KK) : 5 = 20
tschient partieu tres t se hi n eh fo va ine li
(tschient partieu tros tschinch do vainoli)
Hoz avains ils quindesch Marz. Tu compleschast tieus ans ils
deschnouv Gùn. El ais del milliochtschientsettaunta. Quaist
hom ais aint pels sesaunta (ho traunter sesaunta e setta unt" ans).
rossa aise las dudesch. Damaun averons ils dudeseh. Pian vegli ;t
dormir alias d e s e h e leiv alias tschinch. 11 guiteder vo e u 1 1 a s d e s e h
(cullas uras). A batta l'ini a: ad ais las ses. Sot ais la mittod da
quat t ord os oh. Och ais la quarta part da trentaduos.
J< 236.
Remarchas complementarias.
a ) Fuorma f e m i n i n a ho be il numer tiri ; pi a rais
collectivs haun ils nuraers duos e trais fdua. traja). e tuots
quels chi glivran cun -duos u -trais;
scu 22 e 23, 32 e 33, 42 e 43, 102 e 103 e. u. i.
In sudò, una forsch. Dua péra, dua- traja tschient, dua- traja
milli, v aincha dua péra, trontatraja milli francs e. u. i.
I
— 295 —
In Us numerèls composta cun -iìn sun invariabela In
disch dimena: vai neh iìn vachas (na: vainchuiu/ vachas).
In nossa scoula sun trentun scolara-.
Siin quanta diesa ais un'ipoteca da quarauntiinmilli franca.
In nossa vschinauncha sun milliduatschientedùn chevras.
e) Plural culla desinenza -s haun be mi Ili un, mil-
liard imilliardaj, billiun, trilliun, e. u. i.
Drovòs scu substantivs haun però eir tschient e milli
ini tèi plural.
I "na guerra cuosta bgers m i 1 1 i a r d s.
D'un censimaint cha William I il conquisteder fet fer nel an 1085
resulta cha la Grand' Bretagna eira quella vouta populeda da duos mil-
liuns d' ahitants. uos<a sia populaziun ammunta a trentaset milli un s,
quella dell 7 Irlanda ais da tsrhinch milliuns.
Desch tschients faun un milli.
Già da millis e milli s ans inni» exista nossa terra.
ili lmpè dellas fuormas vainchrtduos, vainchatrais,
e. u. i. trenttfduos, trentrttrais e. u. i. quarauntrtduos,
tsi-hinquauntflduos e tuottas similas fuormas compostas
vain eir qualchevoutas scrit e dit :
v a i n e he* d u o s . v a i n e h e t r a i s e. u. i.
E. B. Vaincheduas finas reprodueziuns in colurs da costums vegls
cullian las contribuziuns dels singuls chantuns. Fogl, 58, 5.
e) Siand cha'l mimerei fin, una serva eir scu artichel
indeterminó (§ 138), schi vain el suvenz cumbinò culs agget-
ti vs singul, sulet u uni e, u substituieu tres quaists ag-
gettivs per fèr resortir ch'un managia il numer.
Ogn' un savaiva ch : el avaiva iin uni e filg, chi eira absaint, viagiand.
Pr. Cud. 20.
Que ais bain singulèr, cha be il pign vain dechantò sco l' u n i e bòs-ch
saimper verd. V 207.
Perche eau vuless pii gugent murir d ? f am, co pigler iin sulet bluozcher
ch'eau nun pudess avair cun buna conscienzia. Pr. Cud. 34.
Una suletta naziun s'po divider in piiss pòvels. Pr. ( 'ud. 155.
Quaunt poch quinta una singul a furmia. VII 270.
Velleraan. Grammatica Inclina d*E. 0. 19*
— 296 —
f) Impè da duos s'inserv' un eir del mimerei cardinal
determinò amenduos (m. & f.), ambas (f.), ma be nel cas
cha la totalited dellas persunas, bestias u chosas in questiun
nun surpassa il numer da duos. Un disch allura eir tuots
duos etc.
Sainza superbia e deblezza da spiert nun pò iin esser chaprizius. Il
chaprizi ais compost d' amenduos. Pr. Cud. 278.
Il governatur Felix aviand udieu ambas parts suspendet la decisimi.
J. B. 160.
Tuots duos, Cain ed Abel, fettan un di offertas al Segner. J. B. 4.
E. B. Un tractat da pasch gnit segna d" ambas parts. And. 220.
g) In connexiun culs Domerete cardinèls s'inserv' iin so-
venz dels adverbs var, intuorn,, circa u incirca, per
indichèr cha'l numer nun ais tuottaffat determinò, dels adverlis
passa ed ultra, per dir cha'l numer ais surpassò, e dels
adverbs quasi, s-charsubod, per dir ch'el nun ais tuot-
taffat compiette.
La reparaziun da quaist tet custerò var duamilli francs.
El get our intuorn las ses e las nouv. J. B. 119.
Siand ieu our intuorn las ùndesch, chattet el oters chi staivan
lo. Menni, Matt. 20, 6.
Un póvel da circa 368,000 ormas. Pr. Cud. 168.
Ed eira una vaidgua da circa ocbaunta quatter ans, la quéLa nun
bandunaiva me il taimpel. Menni, Lue. 2, 37.
Il giuven podaiva avair incirca saidesch ans. Òvs 28.
Un vzaiva in quistas povras chesettas homens chi avaivan p a s - a
tschient ans. Òvs 4.
A sun già bod las undesch. Chal. 1915, 31.
Bod quatter eivnas sun co suot las armas. Chal. 1915, 32.
La cassa d'ammalòs per l'Engiadin' Ota pajet l'an passò subsidis nel
import da frs. 3,645. 45, una summa me arriveda durante sia bain lunaria
existenza da bod 40 ans. Fogl 58, 3.
La pitschna vschinaunchetta da Brail quinta s- eh ars 80 ormas.
Fogl 58, 3.
E. B. Il numer dels commembers dell' U. G. ais creschu a p a B B a
2000. Chal. 1915, 75.
— 297 —
La conferenza dùret quasi duos uras. Clio-
li domini romaun nella Schvizera diiret ultra quattertschient mg.
Pr. Cad. 171.
h' lls Qiimers cardinéls yegnan druvós irapè dels ordi-
oéls oels cas seguaints: Per indichér il mìllaisem: l'an milli-
nuuvtschient: per indichér ils dis del mais ourdvart il priini:
ils 2 (duos) (liin. ils 4 (quatter) Avimst. ils 20 ivainch)
November etc. imo ils priim > Schnér, u il priìm Schnèr);
per dir Tura del di: ad ais las dudesch. a batta las
<l uatter e mez.
Ilrich Zwingli naschet a Wildhaus nel Tofrsrenburg als 1. Schner
U84. VII 19.
N e 1 1519 flit Zwingli clama sco minister della baselgia catedrala a
Ziirig. VII 19.
Il cussagl administrativ da Ziirig ordinet iina disputaziun publica pels
29 >chner 1523, onde confruntar la doctrina da Zwingli con quella da
sei> adversaris. VII 20.
Alias 7 eirans partieus da Susch ed alias 2 zieva mezdi arrivettans
a Davos-Dorf. IV 46.
§ 237.
Exaimpels.
Gur il magister dschaiva qualchosa. schi erane tuots at-
tents siin el, sco un olg (== ogl) et una uraglia. Pi\ did. 148.
Guarda! duos. trais, set, dudesch pulschainins
cuorrgn notiers. IV 78.
La riseli del maun consista dad och ossins arduonds,
<1 uatter a quatter in lingia. MI 276.
Las foglias dell' arnica stami in opposiziun, cioè saimper
duos a duos neh' istessa otezza. una visavì all' otra. V 195.
E. B. Las duas fuormas. dialect e lingua litteraria. vi-
vai van una daspera l'otra nel medem temp. M. L. IX.
Gideoa deliberet con iintropet da trajatschient homens
cnraiiius la patria da sieus inimihs. Il priim avaiva el iin
— 298 —
exercit da trentaduamilli homens our da quasi tuottas
las schlattas. Ma cur ch'el sun cumand da Dieu fet clamèr
our: „Quel chi ho temma, ch'el tuorna a chesa, acciò ch'el
nun corrumpa eir ils oters," co il bandunettan vaili chadua-
milli. Uossa dschet il Segner a Gideon: „A sun auncha
memma bgers, eau ils vogl provèr." Uschè returnettan a
chesa tuots fin a trajatschient valorus. J. B. 39.
Alias ses gnit una s-chiirdiin sur tuot il pajais e dttret
infin alias nouv. J.B. 137.
Poh ! dschet il Giidev, il tafta nun ais nosch ; eau's dun
trentases cruzers al pass! Pr. Cud. 43.
„Quindesch òvs!" exclamettan els, „ils culombs and
fami be duos, oters utschels be tschinch. Pali. Òvs 12.
Ella dschet ad ellas, cha lina giallina faiva in un an tshient
fin tschient e tschinquaunta òvs, e tuottas as smura-
vgliettan. Pali. Òvs 17.
Ad ogni un da sieus frers det el tin vstieu da festa, mo
a Bengiamin tschinch ed auncha trajatschient sicals d'ar-
gient. Ili 47.
Malgiaretta
La povretta
Gnit ad anns ochauntasett. M. L. 11.
Giacob partit da Canaan cun sieus infaunts ed abiedis,
nel numer da sessauntases ormas. J. B. 25.
Giacob vivet auncha dischset ans in Egipto. J.B.2Ó.
A sun fingio ochaunta ses anns, ch'eau serv a mieu
Salveder, e saimper m'ho el fat del bain infin a quist pre-
schaint momaint. Pr. Cud. 54.
El cummanzet a plaundscher e dschet, ch'el già qu ili-
ci esch dis eira tormentò d'un grand mèi nels daints. Pr.
Cud. 29.
Perro alias undasch dalla noat fiiten sdasdòs per quels
chi vaglaiven. Ann. Ili 244.
— 299 —
E. B. Que avains nus constatò
In un mòd tichun peri'et.
Nel A vuost di v a i n e li a s e t. M. L. (< 'aralsch.)
E. B. Che ma dschess un da noss buns vegliets d'avant
var 200 ans, sch'el podess tuornar darchè in vita e verni-
ni chi uuanl* ora in Engiadina da noss temps? < 'hai. 1912, 39.
E. B. Avaunt var 20 ans gnittan duos inglaisas tar un
predichant in Engiadina con l'insinuaziun. da combatter cunter
l'adover del vinars tras absoluta abstinenza da tal. Citai.
1914, 63.
Us mats da scoula chattettan per bon dad accompagnèr i'm
toch lur amihs da Zuoz, ils tentand e tizehand. fin cha det
traunter terms lina hattosta del trenta. Chal. 1913. 20.
(mera § 238).
Il mardi saira intuorn las 8 TOnct a> >truozchaiva tres
las pichardellas. Chal. 1914.34.
Padruotin fo bacharia già prossem marculdi, ils 2 7 No-
vember. Chal. 1914. 34.
Visitas a pazients da I e li classa sun admissas mincha
zievamezdi dallas 2 alias 6. Stat. Osp. 22.
Alchuns dettan l'osa testimoniaunza cunter Gesù, dschand :
..Nus l'avains udieu a dir: Eau vogl demolir quaist taimpel.
chi ais fat cun mauns, ed in trais dis edifichèr un oter.
eh] nun ais fat cun mauns. J. B. 134.
Il termin accordò alia Danimarca nun eira cu da vain e ba-
ri u atte r uras. Tònd. 166.
Vainchaset dis diiret il viedi da Marco sili mer. VII 376.
E. B. Ils magls interra grands vegnen tagliata in trais
et qua ter tocks. Chal. 1823.
Flissagiat da't acquistèr un bun noni, perchè quel at
i-estero e sarò pii stabel cu milli grands tesoris. J. B. 82.
Gesù dschet ais Fariseers ([uaista sumaglia : Quel da vus,
aviand tschient nuorsas, e perdand una da quellas, nun
— 300 —
lascila las nonauntanouv nel desert e vo zieva la persa.
infln ch'el la chatta? ./. B. 109.
11 barba dad Arno avaiva uossa sesauntases ans.
Tónd. 150.
Las fluors compostas fuorman lina immerusa famiglia,
cbi compiglia nouvmilli dil'ferentas spezias. V 195.
11 di dell' eff usimi del spiert sench fiittan missas tiers
alla comunited cristiauna circa trajamilli ormas. J. B. 144.
La regina dels aviols viva 4 lin 5 ans e fo in (juaist
temp passa iin mi Ili un d'ovs. VII 269.
Se t ni ili i fin odi mi Ili furmias vivan insembel in un
furmier. VII 270.
Ils grandius, bels hotels da St. Murezzan alloggiali passa
2000 giasts d'inviern e que 3 — 4 mais alla lungia. V 105.
Zieva 60 — 80 ans ils pigns snn creselueus, ed i'ma hec-
tara da god rappresainta allure iina valor da passa 10,000 frs.
V 206.
Il pu grand inimili del larsch ais una pitschna rassulauna
da circa 1 cui lungezza ftortrix piniculana ). V 210.
Cur Gesù avaiva circa trent' ans, bandirne! el sia
diesa paterna e get a Capernaum. ./. B. 91.
Coirà ais situò al pè del Mittenberg. circa 20 minutas
distant dalla riva d retta del Reno. IV 50.
Els eiran in tu or n tscbincb mi Ili boniens. Menni,
Lue. 9, 14.
Gallicius componit lina confessiun da eretta, la quela,
zieva esser adopteda dalla Synoda. gnit presebanteda nella
dieta raduneda a Coirà ais Capos d'ambas confessiuns.
Menni, Saluz 29.
Al temp da Herodes eira (in sacerdot cun noni Zaccaria
e sia muglier ed amenduos eiran giists avaunt Dieu. Menni.
Lue. 1, 6.
— 301 —
Kl cumandet da fermér il char, ed amenduos gettai)
giò nell* uva. e Filippo il battage! •/. B. 149.
La cónst iiiL-zìLin della ferrovìa tres la spelata e las DOme-
rasas chayorgiae d'ani l>as varts della montagna t lì r Un' ar-
dita ratrapraisa. IV
Per eseguir pO speri la perforatoli della mootagna as
cumanzet eontemporaneamaiiig da timttas doos varts. IV 38.
El zoppet sia fatscha in amenduos maims e scuffondet
ad ota vuseh. Tònd. 33.
T Ma Pg uin mimst s'daia metter in uder- noiits & ainanduos
(ligneo casalaos. Bifrun, Lue. 5, 38.
Et acqaaista aaidgua era intuorn uchiaunta qoater ans. Bi-
frun, Lue- 2.37.
Et l's Judeaus dissen dime a Iesus: Tii nu hacs auncha sehin-
quanta ans & haest uis Abraham. Bifrun, Joan- 8.57.
E. B. Ilg {iriim ais avonda havair fat Dg ma) deck una stiletta vota.
Lina vemien ils fals indublits, sebi repetits de 8 eh, vaing, tschient
rotas. Abyss IV 261.
Alhura l"g ariginà dalg schil uain ad esser inguel à disto giuuin-
schellas, las qutdas haun prais lur aumpullas, & sun idas oura incunter
agli spos. Et las s eh ine da quella* eran narras, à schinc eran sabsias.
Bifrun, Mati 25,1/2.
v ''i un Bchert huni quael ehi indiami ir in uiedi, bo clamò ses famagls
S l's bo do la sia aroba. Et ad aquaisti det el bain sebine talens, A ad
un oter du os. .V: ad un oter un & à scodimi suainter sia aegna pussaunza,
À: impestìaunt es el tiro uia. Et es tirovia aquel chi bauaiua arfsebieu
schinc talens A: ho fat merchiantia cun aquels, A ho auanzo oters schinc
talens. Sumgiaantamang er aquel chi hauaiua arfschieu duos, ho gua-
dagnò er duos oters. Ma aquel chi ho arfschieu un. tiràd uia sebi l'g ho
el asutarò, A ho azappo l's daners da ses signer. Bifrun, Matt. 25, 14 — 18.
§ 238.
Numerèls cardinèls in expressiuns idiomaticas.
La lingua ladina drova tscherts numers cardinèls per la
lormaziun dad expressiuns idiomaticas tque voul dir
na eumonas ad otras Iìnguas), p. ex. :
— 302 —
Nun am fer gnir las vainchaquatter ('= nun ani
fer gnir grit).
Que ais un affèr del trenta (= complichò e spinus).
Tu est un figl del trentamilli (= del malam).
Eau he agieu un bel trentases (= una bella triicha).
El ho fat da vainchaquatter fu da vainchaduusi
undesch (= ho speculò mèi, fat noschs affèrs).
Tu fest tieus affèrs cha que ais un milli dalet.
Dir set e quatter (= Der un bun levatesta).
Dir las quauntas chi'd ais (= lagnèr qualchi'un.
Lectùras.
§ 239.
A. 11 tunnel del Gotthard.
La perforaziun del coloss del Gotthard ais lina delJas
pil grandiusas ouvras del temp modera. La lungezza del
tunnel importa quatordeschmilli nouvtschient e ( 1 li -
desch meters. Un pedun ho trais uras da'l passèr tres.
Il treno direct passa .in vai ncha trais minutas, un solit
treno in vainchaset minutas. 11 tunnel ho la largezza dad
o e h meters e spordscha uschè piazza avuonda per d u o s
binaris. Si' otezza importa s e s meters. Que fo iina canéra
ed un ramadam, cur duos trenos s'incuntran immez la mon-
tagna !
Il tunnel as rechatta milli tschinc htschient fin
d uà mi Ili meters suot il cuolm del Gotthard e traja-
tschient meters suot la soula della vai ad Andermatt.
La perforaziun della muntagna gnit surdeda Tan milli
oc htschient settaunt'iin al indschegnèr Louis Pavre
da Genevra. Quaist det prinzipi alla lavur ais dudesch
Settember milli ochtschient settauntaduos. Per Teso-
— 303 —
guir pii spert e pii facilmaing, as cumanzet contemporanea-
maing da tuottas duos varts a perforèr la montagna.
Du ami Ili tschinchtsc hient lavuraints eiran di per
di occupòs nel tunnel.
Finèlmaing. als vainchoch Favrèr milli ochtschient
uchaunta la saira, penetret dalla vart meridionèla il piz del
tareder nel tunnel settentrionèl. lls vainchanouv Favrèr
crudet l'ultima paraid. e giivels d'algrezcha strasunettan immez
il munt. Zieva och ans da continua, givi va lavur eira ripor-
teda la bella Victoria.
Quaista grandiusa lavur custet eir immensas surnmas.
11 grand tunnel sulet travundet tschinquauntaset milliuns
francs. In tuot custet la ferrovia del Gotthard duatschient
treiltOCh milliuns. Suainter IV.
B. lls lavuraints nella vigna.
Gesù dschet: Il reginam del tschèl ais sumgiaint ad un
patron d 'diesa, chi get our la damami mamvagl per iftìnei
lavuraints. E siand gnieu perlina culs lavuraints per Un
denar al di. ils tramettet el in sia vigna. El get our intoorn
la terz' ura e vzet oters, stand sun la piazza laschantivs.
Eir a quaists dschet el: ,.Izan eir vus nella vigna, ed eau as
vògl der que chi ais giìst." Ed els gettan. Darchò get el
our intoorn las ses e las nouv e fet l'istess. Finèlmaing
sortit el auncha intuorn las undesch, e chattand oters chi
staivan lo, als dschet el: „Perchè stais vus quia tuot il di
laschantivs?-' Quels respondettan: „Ùngiin nun ans ho iflinòs. •
El dschet: „Izan eir vus nella vigna, e vus arvscheròs <jue
chi ais gust."
Siand gnieu saira, dschet il patrun della vigna a sieu
factur: „Clama ils lavuraints e dò'ls la peja, cumanzand dals
ultims infin als prums." Co gnittan ils ultims. «piels
— 304 —
del la s l'in il esc li ed arvschettan fin denar per un. Ma cur
ils priims gnittan, s'impissaivan els d'artschaiver da ptl :
ma eir els arvscliettan iin denar per un. Perquè mannugnettan
els cunter il patrun d'chesa, dschand: „Quaists. ils ultims,
haun lavurò be ii n " ura e tii'ls hest fats eguèls a nus, chi
avains portò il pais del di e la chalur." Ma il patrun respondet
ad un d*els: ,, Amili, eau nun at fatsch tiiert; nun est ti'i
gnieu perlina cun me per iin denar? Piglia il tieu e vò !
Mo eau vogl der a quaists ultims scu a te". nun poss
eau fer cui mieu que ch'eau vogl! U ais tieu ogl invilgius.
perquè ch'eau sun bini"?" Suaìnter J. B.
C. Davart la di vi si un del temp.
Nus quintains nos millaissem dalla naschentscha da Cristo.
Que voul desch seculs per fer iin mil lai seni e tschient
ans per fer iin secul. Un an ais partieu aint in du desch
mais, in tschinquauntaduos eivnas u in trajatschient-
sessauntatschinch dis. Un mais ho trenta ti trentun
dis, il mais Favrèr and ho be va in choc h.
Dis trent' ho il mais November.
Avrigl, Giin e Settember,
Da vai n choc h aise be iin,
Tuots ils oters haun trentun.
Ogni quatter ans vain iin an bisest, chi ho iin di dapii
cu ils oters. La terra cioè fo sieu viedi intuorn il solagl ìji
trajatschientsessauntatschinch dis e ses uras. Quai-
stas ses uras, chi, suainter il quint a trajatschientses-
sauntatschinch dis, restan inavous, faun ogni quatter
ans un di, il quél vain miss tiers al mais Favrèr. uschè cha
<iuaist nel an bisest ho vainchanouv dis. Un' eivna ho
set dis, iin di vainchaquatter uras, Un' ura sessaunta
minuts, un minut sessaunta secundas. Duos ans nonni '
iin bieiuii^ trais ans trienni, desch ans decenni.
305 —
lls numers ordinèls.
§ 240.
Ils numers ordinèls indichan il rango e dian cu cbà
las chosas sun lovedas aint u as seguan una zieva Potrà.
1.
il pruni
2."».
il vainchatschinchevel
2.
il seguond
26.
il yainchaseseveJ
3.
il terz
e. u. i.
4.
il ijuart
30.
il trentevel
/ il tschinchevel
31.
il trentiinevel
• ).
\ il quint
32.
il trentaduosevel
( il sesevel
\ il sessevel
33.
il trentatraisevel
b.
40.
il quarauntevel
7.
il settevel
50.
il tschinquauntevel
8.
l'ochevel
60.
( il sesauntevel
9.
il nouvevel
\ il sessa unte vel
10.
il deschevel
70.
il settauntevel
11.
l'undeschevel
80.
l'ochauntevel
12.
il dudeschevel
90.
il nonauntevel
13.
il tredeschevel
100.
il tschientevel
e. u. i.
200.
il duatschientevel
20.
il vaine he vel
1000.
il millievel
21.
il vaincliiinevel
2000.
il duamillievel
22.
il vainchaduosevel
1000000.
il milliunevel
23.
il vainchatraisevel
24.
il vainchaquatterevel
(quattreveli
Remarcha 1. Ils numers _ ordinèls haun fuorma femmina e plural.
Il terz di. La sesevla part. Il quart plaun. Las prumas
eivna>. Las seguondas plazzas.
Remarcha 2. Per formèr ils numers ordinèls aggiundschains da tschinch
davent al numer cardinèl la desinenza - e v e 1 resp. -evia, dimena eir
vainchunevel (na vaincha prfim); vainchaduosevel (na vaincha-
seguond); vainchatraisevel, vainchaquatterevel. vaincha-
— 306 —
tschinchevel, trentiinevel, trentaduosevel . . . quaraunt-
(inevel, quarauntaduosevel e. u. i.
William I. da Normannia nomnò il Conquisteder morit nel sessaun-
tiinevel an da sia vita e nel vainchaduose vel an da sia regenza.
Remarcha 3. Pii bod druvaiva un impè da terz, quart, quint
eir qualchevoutas las fuorraas terzevel, quarte vel, quinte vel.
Tearzevel Chapitel. Pr. Cud. 93.
Quartevel Chapitel. Pr. Cud. 97.
Remarcha 4. Cur cha duos u piiss numers ordinèls as seguan in
stretta connexiua schi piglia qualchevoutas be l'ultim la desinenza -e vel
(-evia), ils oters restan nella fuorma dels numers e a r d i n è 1 s.
In piiss stedis europeos, chi haun armedas permanentas, sto mincha
hom valid fer servezzan militar activ da sieu vainch fin a sieu vaincha-
traisevel an.
§ 241.
Exaimpel s.
Gian ais il prtìm in sia classa. Nuot ais il terz,
Anna ais la quarta ed Emil l'ultim. Eau sun in quinta
classa e mieu frer vo in seguonda. Chalanda ais il pruni
di del mais. Mardi ais il terz di dell' eivna. Giin ais il
s esse vel mais. Tii tschaintast nel quart bau neh. Nus
vivains nel vainchevel secul. Quaista stiiva ais nel seguond
plaun. Nouv ais la sesevla part da tschinquauntaquatter.
Desch ais la d esc h evia part da tschient e milli ais la
mi Ili e vi a part d'un milliun.
11 chantun Grischun ho una surfatscha da 7113 kilo-
meters quadrats, cioè circa la sesevla part del areal da tuot
la Confederatimi, ed ais populò da 116,500 ormas, que chi
fu our la trentaduosevla part della populaziun svizzra.
Basilea Citted al incunter ho tina surfatscha da be 37 kilo-
meters quadrats, que ais la tschientedunevla part da
nossa patria, ma ho una populaziun da 135,000 ormas, di-
mena la vainchochevla part da tuot la Svizzra.
— HOT —
La pruina pori dell 1 istoria ais pG bella cu la seguomla.
Nos cudeseb da scoula ho las geguainias parte:
I. |i rumai Istoria.
II. fseguondai Geogralia.
111. i terza) Istoria natiiivla.
I\'. (quarta) Materie] accompagnatori.
V. (quinta) Materia diversa.
VI. fsesevla) Orazhm-.
VII. fsettevlai [ngiovinéras
Vili, me lie via) Lecziuns per exercizis in scrit.
Il terz viedi del apostel Paulo traunter ils pajauns. J. B. 156.
Poch temp zieva inchaminet Pavdo in compagnia da Silas sieu seguond
viedi. J. B. 152.
E. B. La damali per la segonda vota s'presentet Luther. And. 34.
E. B. Luther affirmet la pruina questiun dschand d'esser l'autur da
torte quels scrits. ma quant* alla segonda retschercha, continuet el: Siand
cha meis cudeschs concernen la crett" et il salud, i fos fich imprudaint da
risponder uschè precipitusamaing. And. 58.
Eau sun un zelus Dieu, chi chastia l'iniquited dels baps vi als in-
famità fin al terz e quart grò da quels chi m'odieschan. J. B. 33.
La terza damaun ch'els eiran allò, il munt as surtret d'iina ntìvla
J. B. 33.
Ma tuot quels, chi podaivan, marchettan in Engiadina, chi chi podaiva
Imitar arma, dal q uatto r d eschave 1 an insù. Y -7
E cur complit sieu vai neh un e vel an
S'cumpret el sia nev e fabrichet
La baita, sco"n gnieuin priivò per l'Anna,
Inu" la via munta al mulin. Chal. Ladin 1911, 20.
Nella Svizzra sun var 400 vadrets, chi covernan in tuot circa la du-
de sene via part del pajais. V 173.
Scha vus vulais der a mi la deschevla part da niedem. <chi vòlg eau
chavtr il tesori. Pr. Cud. 30.
La commissiun ed in sieu nom l'uffizi circuitèl rappreschainta la so-
cieted del ospidèl invers terzas persunas. Stat. Osp. 7.
Al oche vel figl iingiin nun s'impissaiva. .7. B. 47.
— 308 —
Immincha Svizzer ais oblio a fer servezzan militér e q ne dal vaineh-
e v e 1 (20 evel) fin al q u a r a u n t a t s e h i n e h e v e 1 (45 evel) an, ils uffiziels
fin al quarauntochevel (48 evel) an. VII 184.
Dal trentaduos al quaraunta t schinchevel (dal 32 al 45 evel)
an vain l'imposta militerà redotta alla mitted. VII 185.
L'armeda svizzra vain partida aint nella milizia dal vainch al trenta-
duos evel an, e nella reserva dal trentatrais al q uar a unt aq uat-
trevel (20 al 44vel) an complieu. VII 185.
Ils sudós nel landstnrm sun obliòs da servir fin al tschinq uà un -
tevel an e'is uffiziels fin al tschinq uauntat se hinc hevel an. VII
185.
Noss antenats stovettan melavita fer trìstaa experienzas alla fin del
'I e B chdoche vel ed in principi del deschnouve vel secul. VII 188.
E. B. Mo haviand Dieu compii si' ouvra, schi ha el il setta vel di
possa. Porta, Mag. 39.
E. B. Davo quai, cioè nel sesavel di, dissDeis: Fain il Cristian a
noss' imaigna. Porta, Mag. 39.
t Xun tmair eau sun l*g priim & l'g più dauous, & uif cv. sun
sto muort, cv. uhè eau uif sftimper & saimpermae. Bifrun, Apoc. l. s
E. B. In quest mond es datt la blenira da linguack "1 prti.m per
iin castiamaint. Abyss, III 94.
E. B. Paulus il Apostel dals pòvels cur el fo retrat infina in terz-
avel cel, ha viss lische grondas chiaussas, chi non pon avonda ngir descrit-
ta*. Abyss, I 105.
In la fortezza fùt el grammamaing condùt.
Et da sias dunaus plaunt alg postut,
Aque dvante in Jener Ig di otaeval,
L'ano inilli tschingtschent vaing et tschingaval.
Travers, Afiis 53—56.
Eau sun l'g segner tieu Dieu un ferni dschiglius Dieu, quael chi
chastich l'iniquitaed dals Babs via als infaunts infinna l'g teartz it quart
grò da quaels chi m'voeglian mael. T. 4.
Sés dijs daiast tu lauurer, i*c fer tuotta tia lauur: ma l*g Bettaera'
di ais l'g Sabbath dalg Segner tieu Dieu : sun quel nun daiast fér ùnuiima
lauur. T. 5.
Et qualchiùns da quels craietten, & s'accumpagnaun c9 Paulo & cun
Sila, & bgiera lieud dals deuots Grecs, &dalas inauannt (= las p ru-
ma s) dunauns brichia pochas. Bifrun, Act. 17, 4.
— 309
§ 242.
A. Ruots ! Frac zi u i
Culs numera ordinèls nomnains eir ils ruots (laa
trac zi unsi u lag parte d'un intér, t'ami be ter il oumer
e iì n' txcepziuu, p. ex. :
V* un mez, una mezza, la mitted,
2 /s duos imv.s.
V3 un terz
2 /3 duos tei/.-.
1 1 un quart.
3 A trais quarte,
*/« duos tschinchevek
3 /io trais desclievcls.
4 /ioo quatter tschientevels.
V1000 un millievel.
Trais sesevels e duos settevels faun trentatrais
quarauntaduosevels ( 3 /e -f ~h ~ 33 /«J-
Un gram ais un millievel kilogram.
Quaist cmlesch cuosta quatter franca e mez.
La m i 1 1 e d della multa vain inflitta a scodùn, chi aintra in radunanza
zieva il temp fixò nel bigliet da bannida. Tschant. Zito: 5.
As trattand eventuèlmaing da revgnir sun deliberaziuns pisrliedas, oc-
cuorran duos terzs dellas vuschs dels votants preschaints bannieus suot
falla. Tschant. Zuoz 6.
La regina dels aviols ais per un terz pii granda cu'ls lavuraints.
VII 267.
L'ova coverna circa trais quarts della surfatscha della terra. VII 329.
E. B. Circa trais tschinchavels (*/s) del Grischun eira dvantà
reformà, e prò que restette circa fin al di d'hoz. VII 41.
Circa quatter tschinche ve ls (*/») dellas fabricas in Svizzra s'in-
servan dell' ova scu forza motrice e be un tschinchevel (' z) della vapur.
VII 156.
E. B. E vain pretais. chia pigliand davent la ttur de la magi' in terra,
sebi chia la rendita da quaist friitt sèa per un terz più considerala.
Chal.
m, Grammatica Ladina d'E. 0.
— 310 —
B. Lectùra.
Teoria e quints e un ruots.
Una u pilssas parts eguèlas d'un intèr nomn' ini ruut.
Per scriver tin ruot s'inserv' un da duos nuraers, un suot
Poter, separòs d'un strich orizontèl. Il numer suot il strich
ais il nomneder e notifìcha in quauntas parts eguèlas cha
l'intèr flit divis. il numer sur il strich ais il d ombre der
ed indicha quauntas da quaistas parts ch'Oli piglia u chi sun
aimcha avaunt maun*). Scha dividine un intèr in tschinch
parts eguèlas, schi ais ogni singula part (in tschinchevel
i ' ). scha pigliains duos u trais da quaistas parts, ais que
duos tschinch e vels (\) u trais t schi ne he vela (-f)
e. u. i. Scha (ina quantited vain divisa cun 389. q. v. d. in
389 parts eguèlas, sChi's nomna minchiina da quaistas parts
iin trajatschientochauntanouvevel (£). Sch'fln piglia
76 parts, schi's nomna quaist ruot: setta u mas e s traja-
tsc hi en toc li a unta no uve vels (j|).
La valur d'un ruot non muda sch'iin multiplicha u divida
il dombreder e'1 nomneder cui istess numer. In multiplichand
vain il ruot ampliti e ho u ingrandieu. Un mez (-f)
amplifichi cun quatter ais quatter ochevels (-^); un terz
amplifìchò cun duos ais duos sesevels (l). In divi-
dind il dombreder* ed il nomneder cui istess numer vain il
ruot scurznieu. Ses d esc he vels (-£) scurznieu cun duos
ais trais tsc hi ne he vels (-f). Och dudes che vels (-£)
scurznieu cun quatter ais duos terzs (-)• La valur però
ais adiina la medemma.
Per adii izi unèr (summèr) u subtrahèr ftrér gioì
* Impè da dombreder oda fin eir nombreder, mo ils daos pledfl
nombreder e nomneder sun pii facil da disferenzchér sch'els cumainzan cun
differente custabs; a fiiss dimena vantagius da druvér pQttoSt la fuorma
d o ni b r e d e r.
311
duos ràots del istess nomneder, basta d'addiziunèr a da suii-
trahér tur dombreders, p. ex.
- + S
( . ed auncha 7 i- u . pO T istess .' )
92 3
100 100 ~~ 100
/ 92 3 .-, s9 \
(lòo maM ioo lst, ' ss ìooJ
Mo sch'i'm voul addizimiér u subtrahér duos raots da
difterents aotnneders, sdii sto i'm il priìm als dér l'isl
nomneder. Que as fo cun fenda differentas operazkins:
1° XL\\ tschercha il |>iì pitschen (il minimi maltipel
e n m o n da tuots nomneders.
2° Un do quaist numer seti nomneder genere! a
tuot ils rnots.
3° Un mnltiplicha il dombreder da mincha mot cui qno-
tient ch'Oli obtegna in dividimi il nomneder genere!
cui nomneder da mincha singol raot; p. ex.
2 4- - 4- 4 4- -
3 * 4 r 5 1 12
Nns avains co quatter raots da differente nomneders.
Il pi'i pitsclien multipel cumon da 2. i. 5 e 12 ais 60.
60 dvainta dimena il nomneder generèl da tuots quat-
ter raots.
Per charter ils nouvs dombreders, stovains divider il
nomneder generèl tres il nomneder da mincha mot e multi-
plichèr il quotient obtgnieu cui dombreder da mincha mot.
Allora obtgnins:
2 X 20 3 X 15 , 4 X l- ; 11 X 5
60 ~T 60 ' tii) ~T 80
Volloman, Orammatica Ladina d'E. 0.
— 312 —
40 , 45 . 48 , 55 188
fiO ' 00 I (50 '60 60
Jl fesultat da quaista acldiziun, *£, aviand il dombreder
pii grand cu'l nomneder, as nomna fintaruot. In dividind
1 88 cun 60, obtgnins il quotient 3. cui rest 8. Que voul dir
dia la valur del fintaruot „ ais eguèla a trais intèrs e £
188 8
60 " 60
L'expressiun 3„ 8 , as componimi d'un numer intèr e d'un
ruot as nomna numer frac zi u nel. Un pò dimena trans-
formèr miricha fintaruot in iin numer fracziunèl.
Il ruot •£- as lascila aunclia scurznir cun 4, ed uschù
Obtgnins scu resultai definiti? da nossa addiziun 3^.
In multiplicha iin ruot cun iin oter in multiplichand
ils tlombreders riin cun l'oter ed eir ils nomneders l'iin cun
l'oter, p. ex.
È 5 3 X 5 _ 15
4 ^ 7 4 X 7 " " 28
Per divider un ruot très iin oter, sto iin voi ver (in -
tervertir) il divisor ed allura proceder scu per la multi-
plicaziun, p. ex.
7.5 77 49 1 _9
8 : 7 : ' 8 X 5 : = 40 = 40
Lecturas.
§ 243.
Muuaida, pais ed im sii ras.
A. Impè da quaists trais pleds pudess bainischem stér iin
sulet: imsiiras. Perchè eir la munaida ais iin' imsiira,
quella della valur commerzièla, ed ils pais siin imsiiras, quel-
!as della gravited dels corps. La valur d'una chosa, imstireda
313 —
cmi franca e rape, aia sieu predsch; la gravited d'iin eorp,
imsiireda cun kilourams e grams, ais sieu pais. *)
lls artìchels 38 e 40 della fonstituziun federéla del 1874
srvau alla Confederaziun il dret esclusi? da batter inuiiaida
e da h'xèr ils pais e las imsiiras per tuot la Svizzra. Quaistas
disposiziuns sun relativmaing noavas, as chattand ellas per
la priima vouta nella Constituziun federèla del 1848. Aunz
ipiaisf epoca, ini grandischem numer da differentas munaidas
avaivan cuora in nos pajais ed ils pais e las imsiiras variai-
van suvenz d'fln chanton al (iter. Per faeilìtér als marcha-
daunts ed industrièls ils quinte curi tuot quaistas multifarias
imsiiras e munaidas avaiva un allura complicliedas tabellas
e tariffai* nellas quèlas las ditterentas valuors irnivan conguale-
das traunter per. Qschè p. ex. gnit publichò à Ziirig auncha
nel 1850 (que ais duos ans zieva la Cunstituziun del 1848)
un Memorisi per marchùdatmts ed homens d? afférs („Hand-
buch fiir Kaufleute und Geschàftsmanner" i, il quél, siili lh54
paginas. non coategoa oter cu tabellas da congualaziun traunter
las differentas munaidas chi circulaivan quella vouta in Svizzra
e chi gnivan be ini pò alla vuota substitaidas tres las nouvas
munaidas tederèlas. Cha"l quint eira sovenz propi diflicil.
muossan las tabellas chi as refereschan alla munaida grischuna
e chi staun siillas paginas 72 fin 87.
Lo chattains aduna trais coluonnas riina daspera l'otra.
L;ì priima cumainza cun Un bluozcher e vo inavaunt fin 1342
bluozchers u 13 florins e 42 bluozchers : zieva as chattan
nella priima coluonna be florins, fin deschmilli. La seguonda
coluonna contegna ap])roximativamaing la valur correspon-
denta da munaida svizzra-francesa, la terza contegna un mot
chi muossa che fracziun del import nu*s pò pajèr cu a dan
u del dbiteder u del crededer causa rincommensurabilited
dels duos sistèms da munaida.
*) Che duos differentas sigmificaziuns ho dimena il pled pais?
— 314 —
Ecco las prilmas tscliinch lingias dellas trais coluonnas
da bluozchers:
Munaida grischuna
Munaida
svizzra-francesa
Bluozchers
raps
mot
1
2
38/77
2
4
76/77
3
7
37/77
4
9
75/77
5
e.
u.
12
i.
36,77
llas coluonnas
cun tlorins (
•Iiattains
las zi tira s segi
Florins
Francs
Raps
Ruot
10
17
45
35/77
20
34
90
70/77
30
52
36
28/77
40
69
81
63/77
50
87
27
21/77
e. u. i.
\us cssaiis hozindì taunt adiisòs ad avair da fér be con
un sulet sistèm da munaida. cha que voul qualche imaginaziun
per ans render quint dellas difiiculteds da pii bod. Eir scha
giains in oters pajais. uun poderons pfi experimentér las con-
diziuns del passo. Scha giains in Italia u in Frauntscha.
nossa munaida metallica d'or e d'argient vain sainz' oter da
miiichiin accepteda, be las pitechnas valuors. munaidas da
nickel e d'aram, stovains prorér da spender aunz cu passér
il confili.
Xossa munaida svìzzra gnarò perfin accepteda in pajais
fieli lontauns. scu in Rumenia, in Grecia, in Belgia, in Spagna
ed in Portugal, perche'' tuots ipiaists pajais concliidettan nel
1865. siin l'iniziativa della Frauntscha. ini' alliaunza nomneda
„Uniun Monetaria Latina", per reglér ed aniformér
— 315 —
lur sistèm monetari. Siami dia pQss ila quaistti pajais DOC
• laii t'ir grandas colonias, pustiìt in Àfrica, ma eir nelF America
meriiliunèla ed in Asia, sdii ais il domini ilell* liiiun Monetaria
Latina lidi extais, e nossa munaida conserva sia valor per
las relaziuns commerciélas con dna populaziun d'incirca dua-
tschient millìuns.
Al incunter sena passains in Austria u Germania, averons
forsa bainschì qualche difficulted cun n<»s francs e raps
svizzere, fmstut sdia volains ier cumpras in prfcchnas vschi-
nannehas nel intera del pajais, ma nun poderons tuottuna
unir a savair que eha'l viandaunt in Svizzra experimentel fin
la mitted del dischnouvével secul. Perchè cur cha nns averons
Una \inita s-chamgió nossa munaida svizzra per munaida tu-
dais-cha u austriaca, sdii poderons traffichér cun una popu-
lazinn da 7o mil'iuns Tudais-clis u 80 milliuns Austriacs sainza
piì avair da recuorrer ad iin banquier.
B. Las munaidas siin tuot il (Ymtinent dell' Europa ed
in quasi tuot il rest del muoiid sun basedas siil sistrm deei-
mél, cioè dia il frane, il mare, la corona, il Qorin etc. sun
aduna divis in pQ pitschnas munaidas della valurd'iìn deschevel
u d'un t>chientevel. l'sehè per exaimpel il mare consista da
desch groschens, ed il crosciteli ais subdivis in desch pfennigs,
da maniera cha'l mare contegna 100 pfennitrs. Per il frane
nun avains piì in Svizzra una subdivisiun ufficièla in 10 parts.
mi» avains tuottuna una munaida da nickel chi rappresehainta
la deschevla pari della valor d'ini frane e cha'l pdvel, pusti'it
della champagna, nomna auneh' hozindì baz. Nossa la pi!
pitsdma munaida ais il rap. ehi ais una munaida d'arano ed
ho la valor d'un tsehientevel frane.
Xii^sas munaidas d'or haun la valor da desch e da
vai neh francs. ipiellas d'argient sun da tschineh francs.
da duos francs. dad i'm frane e d'un mez frane u da tschin-
qoaonta raps. Las munaidas da nickel sun da vainch. desch
— 816 —
e tschinch raps, quellas d'aram da duos e d'un rap. in
temps ordinaris avains bancnotas da 50, 100. 500 e 1000
francs, ma in cas da bsògn pò la Confederaziun eir emetter
bancnotas da mindra valur.
C. L'unica munaida europea, chi nun saja baseda siil
sistèm decimèl, ais la munaida britannica. La glivra ster-
lina, chi ho la valur d'un pò pii cu 25 franca, ais divisa in
20 shillings, il shilling ais divis in 12 pence u pennies,
il penny ais divis in 4 farthings u quattrins.
Neir las otras imsiiras inglaisas nun sun decimélas; uschè il yard
(pass u bratsch, = 914 min) chi ais Pimsiira fundamentcia da lungezza,
ais divis in trais p eie, il p è in 12 z ola. La miglia inglaisa, ehi serva
scu nos kilometer ad imsurér distauzas pQ grandas, ais divisa in 1680 yards.
Per imsiiras da surfatscha s'inserv' un dellas imsiiras da lungezza in quadrat.
L'imsura fundamentèla per liquids in Ingilterra ais il gal lo n (=4,54 1.);
quaist ais divis in quatter quarts, il quart ais subdivis in 2 pints,
il pint in quatter gii la, da maniera cha'l gallon contegna 4\2\4
= 32 gii i s. Trentases gallons faun un barrel (buot u barigl). Quaist
ho dimena 163,44 liters.
Ils principèls pais inglais sun la tonna e la glivra. La tonua in-
glaisa ais divisa in 2240 glivras e correspuonda exactamaing a nossa tonna
da 1000 kilogramms u 10 quintals metrica, la glivra as divida in 16 un-
tschas, l'untscha in 16 drams.
D. Tuot quaistas imsiiras ans dami un' idea dellas com-
plicaziuns chi stovaivan resultèr pii bod eir in nos pajais
dalla ftiversited dellas imsiiras, perchè na be las imsiiras stess
eiran dilìercntas in bgers cas, ma eir lur divisiuns e suh-
divisiims.
Uossa, ad onta della diversited chi sussista auncha traun-
ter las munaidas siil continent d'Europa, avains almain dap-
pertuot una subdivisiun decimèla, da maniera cha que basta
da savair cha fin mare ais eguèl ad 1,23 francs, per inclèr
dalum ch'iin pfennig stu esser eguèl ad 1,23 raps, ch'una
bancnota da 100 marca stu avair incirca la valur da 123 francs.
— 317 —
Ho rimpertecziun ila deiectnsited ) dellas imsiìras huilai-
sas, cioè il maongel da relaziim traonter dad ellas e la di-
\ «'isited da lur suhdivisiuns nun ans do auncha una c< impietra
idea dellas spinusas e difticilas cundiziuns del temp passò in
QOS pajais. perchè noss chantuns i e chantunet*. | san da
pitschna extaisa. mentre dia l'imperi britaanie ho una popu-
laziun d'intuì ini 270 milliuns. cine ch'el contegna la sesevla
part da tuot rumanited ed eir incirca la sesevla part della
sorfatscha slitta da nossa terra.
(ìià cha las imsi'iras na metricas regnai) hozindì druvedas
tar nus be excepziunòlmaing. sdii volarne he per memoria
manzunòr. cha piì bod avaivans eir nus passa e BOlB,
glirras ed untschas. mezzas e coppas e ligeras ut ras
imsuras. chi eiran ils multipels u las suhdivisiuns da quellas.
s' "244.
E. A tuot quaistas cumplicaziuiis mettet fin l'adupziun
ut'iierèla. in quasi tuot il Continent dell* Europa ed in bgers
nters pajais. del sistèm frances d'imsuras, cioè del sistèm
decime] u sistèm in et r i e. Quaist ais tres sia simplicited
e clarezza, e postiit eir tres las relaziuns stabilidas traunter
las differentas categorias diinsiiras. una invenziun propi stu-
penda, e uus stuvains savair grò al muravglius indschegn da
Xapoleun per ans avair deliberòs cotres da taunts obstaculs
superlluos chi impedivan fin allora las relaziuns economicas
traunter ils pòvels ed ils pòvlets da nos vegl Continent.
i'n pò dir cha'l sistèm decimèl d*imsuras ais il sistèm natiirèl. Nus
avains desch dainta, que s'inclegia dimena, ch'in quintand nus ans basains
siil iiumer da desch. E daffat scha examinains noss pleds per nomnèr ils
numers, sebi vzains cha'l sistèm decimèl ais almain uschè vegl scu nossa
lingua. Schi, perfin nels pii vegls linguachs, cha nus cognuschains, chattains
'in sistèm mimerei decimèl. Nus avains pleds distints be per ils numers
— 318 —
dad un fin desch, e darchù per vainoli, trenta, quaraunta, tschinquaunta.
sessaunta, settaunta, ochaunta, nunaunta, per tschient e per milli.*)
Ùndesch, dudeach. tredesch otc. as compuonan deramaing dad (In,
duos, trais etc. e desch. Vaìnchun, vainchaduos etc. dad Un, dtios etc. e
vainch e. a. i.
Eir per scriver noss numers, ans inservins, alla differenza del sistém
romauQ, basò siili' addiziun e la subtracziun, d"iin sisti'-m nel quel mincha
ziffra pò avair u la valur dell" united u quella da desch voutas l'uni-
ted, u da 10 X 10 = 100 voutas l'united, u da 10 X 1*» X 10 = 1000
voutas l'united etc. Noe sistèm da scriver ils numera ais dimena eir decimèl.
F. 1. L'imsiira ìundamentèla del isistèm metile ais il
me ter.***) Quaist ais la deschmilliune\la part ( I0 ,ow,ooo) della
distanza dal poi al equator, ed ais dimena iìn" imsiira da lun-
gezza. Las divisi uns e snbdivisiuns del meter e da tuoi las
otras imsiiras del sistèm metric. veunan indichedas ctds pleds
latins deci-, centi-, mUU-, p. ex.:
deci meter (dm = -| m)
centimeter (ero = ,«, mi
milli mete r (mm = ^ mi
Ils pleds per ils multipels percunter vegnan lurmòs culs
elemaints grecs deca-, hecto-, kilo-, nempe:
decameter (Dm = 10 m)
hectometer (Uni =100 m)
ki hi meter (Km = 1000 mi
) Be róramaing chattains in una lingua pleds per multipels da desch
pu grands cu milli. Uschè la lingua greca posseda un pled per deschmilli;
il sauscrit percunter, la veglia lingua dell' India, ho pleds distints per tuot
las potenzas da desch fin 10,000,000,000,000,000 (deschmilli billiuns). Nos
pled internaziunél milliun vain avaunt per la pruina vouta nel 14l)4 tar
iin matematiker italiaun, Luca Paciuoli. Ils pleds b il li un. trilliunetc.
sun fnrmaziuns modernas e dateschan be dal VJvnA secul, eir mill iarda
ais (in pled tuot modem d'origine francesa.
::: ) Meter ais iin pled grec e ouu significoa oter cu misura.
— 319 —
•i. Per imsurér surfatschas servar las imsiiras da lun-
gezza in quadrat, dimena
il ni et e r q uad rat (ni 2 1 m-i
il il eri mete r (|iiadrat (dm 2 = ^ m'-j
il centi mt't cr <| uad rat (cm 2 = gjji m*)
il mi Ili m et e r <j uà il rat fmm' = ^jp mi
Per iluus multipels del meter quadrat, cioè per il deca-
meter quadrat ed il hectometer quadrat e.xistan eir pleds
distints, nempe
l'ara = 100 m-
e Mi e e tara = 100 aras = 10,000 m-
Per surfatschas pfl grandas sinserv'iin del Kilometer
q uà d rat
Km 2 = 1.000,000 m-
:-!. Per imsiirer v olii in s s'inserv' iin del meter cubie
(nr> e da sias subdivisiuns e multipels. nempe
del deci meter cubie (dm 3 = ,^ m a i
del e enti meter cubie (cm 3 = ~^ in*)
del mi Ili meter cubie = (rara 3 = ^cW* m *)
del decameter cubie (Dm 3 = 1000 m 3 )
del hectometer cubie iHra 3 = 1,000,000 m 3 )
e del kilometer cubie (Km 3 = 1.000,000,000 m 3 i
Quaistas imsiiras paun eir servir per liquids, scu l'ova.
il vin. la biera. l'aschaid, l'oli etc, mo per quist scopo dains
geuerélmaing al decimeter cubie iin nom specie], nempe li ter.
e formàins del liter iin nouv multipel. nempe il
hectoliter (hi = 100 1 = £ m 3 i
e duos nouvas subdivisiuns, cioè il
deci liter (di = £ 1 = 100 cm 3 ), ed il
centiliter (ci = £ 1 = 10 curi
4. Eir las imsiiras da gravited, nempe ils pais. sud in
stretta connexiun cui meter. I/imsiira fundamentèla della
— 320 —
gravited ais nerape il gram (g), cioè il pais < i * lì 1 1 cm 8 d'ova
piira d'iina temperatura da 4° Celsius. Il Kilogram (= 1000 gj
ais conseguentamaing il pais d'un dm 3 d'ova piira, e la tonna
f== 1000 kg) ais il pais d' 1 m 3 d'ova piira.
Dasper quaists pais vain bger druvó eir il quintal metric
chi ais eguèl a *, tonna u 100 kg.
§ 245.
Aggettivs numeréls muttiplicativs.
Ultra ils numera eardinéls ed ordinèls sun da nomnèr
ils aggettivs numeréls multiplicativs, nempe sin-
gul (simpel, saimpel. seni), dobel. tripel, quadrupel.
quintupel, multipel.
Descli ais il dobel da tschinch e dudesch il tripel da
quatter.
Il singal lavuraint min construeseha iin' ura complétta, dimperaè he
]iart> da quella. VII 163.
Scha vossa senchited m"imprasta
Desch milli talers, schi que basta :
Bain bod rend eau il d o b b e 1. Fingi 28.
E. B. Vus eschet et dovais esser iinits tras il triplic liana della
nazionalità, della lingua et della eretta. And. X.
Tuots ils vsebins da cumòn giodan nellas singulas vscliinaunchas da
quel ils medems benefizis da pas-chiiras, gods e sirails -baius publics Stat.
E. 0. 21.
Intervgnind circonstanzas tuot specièlas, ho il meidi il dret da con-
ceder in singuls cas excepziunèlmaing cuortas visitas. Stat. Osp. 25.
Il nòbel sentimaint d'umanited victoriserò supra la veglia barbarla in
principi tar singuls homens, in seguit tar iin nunier pii grand e rinidmaiug
tar tuots. Tond. 206.
Per metter anè al aliraeri as tira sur las fouras d'nes iin ili d'tìer
dobbel e trippel tres il nes. III 106.
Las culturas sùllas spuondas dellas ovas haun iin trippel avantag.
Vii 208.
— 321 —
Restituir il quadrupel. Pallioppi II
^uin tu pel. Pallioppi II.
Vainoli, trenta, quaraunta, -e-saunta. scttauma ere -.un multi pel-
ila desoli. Clio.
Ad onta della quadrupla taxa da licenza avess la Sncieted da pe--«he-
dera grischuna gogent ailerieu alla imuva ledscha. Fdgl 5S. 6.
E. U Da Bravuogn tìn a Preda ha il stradini be iina tangezsa da
li km. Ma la ferrovia sto far ii:i gir circa il dubel plii grand. VII 114.
Scha tu hest da scriver podi piglia Qn sino pel fógl. uschigliii Sa
d o liei. Clio.
I>als groffeli seumò- vegnan bgers sema. Clio-
l>al ot riport" un culombin pn'ivò
Imoincha di un tripel fògl in buocha. Z. Pali Poesias.
Remarcha. Da ses davent maunehan ils numeréls multiplicativs. Mo
eir <| u ad ni pe l e quintupel vegnan be reramaing druvòs. Ì'n drova in
lur pò quatter voutas taunt e tschineh voutas taunt, sco ch'un
rimpiazza eir ils numeréls multiplicativs chi mauncban nella lingua ladina,
cun ses voutas taunt, set voutas taunt e. n. i.
Perfin impè da do bel e tripel chattains snvenz duos volita-
ta u n t , trai 8 v 1 1 u t a - taunt.
La mitted da mia roba dun eau als povers e sch'eau he ingiannò al-
ohiin in qualchosa, schi rend eau quatter voutas taunt. J. B. 117.
Eau as vogl fer iin contraregal, ehi m'ho eustò almain trai- voutas
taunt. II 52.
t E. B. Segner, eug dun la metà da tuot mia raba als pouver- : è
sch'eug nhai ingianà alchiin, schi'l restituesch eug quatter voutas do li-
bel Vulpius d • Dorta, Lue l%&
Vhè signer meza mia roba dun eau als pouuers, A: sch'eau hae iin
qualchiosa frudagiò alchiiin, schi tuorn eau quater anotea taunt. Bi-
frun, Lue. 1 !•,(■>.
$ 246.
Substantivs ed adverbs numeréls.
Per complettér ils numeréls. strigliali gnir manzunedas auncha duos
categoria*, chi nun tuochan propri in quaist chapitel, siand ch'ella» sun u
noms u adverbs, cioè ils numera collectivs ed ils adverbs numeréls.
A. Ils numers collectivs (substantivs) sun :
Un per (duos, u eir trais u da pu),
una de s eh ina (10 u iin numer approssimativ a 10),
— 322 —
iina vain china (20 u circa 20),
una trentina,
iina q u a r a u n t i n a ,
lina tschinquauntina.
la tschientina,
la tschi entinera (il tschintinór),
la mi 1 1 i era.
Desch uniteds daun iina deschina e desch deschinas iina tehien-
tina. La fantschella ho servieu una trentina d'ans tar l'istess patrun.
A sarò circa iina vainchina d"ans, ch"el ais mort.
Las fòglias della gianzauna tiran un pò sul blov e staun duos a duos
in opposiziun, il per sur saimper in crusch con quel suotvart. V 190.
Nella gianoscha suot as rechattan traja pera d'glandulas, dallas quS-
las provain la saliva. VII 289.
Kliseo araiva fin champ con dudesch pera d'bouvs. J. B. 65.
Benedieus sajan quels duos infaunts, chi t'regalettan que peer d'ovs.
Pr. Cud. 111.
E. B. Cur eh' iin per spois eiran plains, schi gnivan els splajats.
V 267.
Quauntas decinas d'ans del dischnovevel sccul sun già ]>asse<ias V
Pr. Cud. 157.
E. B. Nossa patria eira abitada dad amane fingià da millieras e
millieras d'ans avant la naschentscha dà Cristo. V 1.
Avaunt bgera fs chi entinera d'ans vivaivan in fina pitschna vai
alchiins povere cravunèrs. Pr. Cud. 81.
S'aviand intaunt radunò il pòvel a mi Ili era, in mod ch'els as chal-
chaivan L'iin Toter, cumanzet el a dir a sieus discipuls. Mentii, Lue 12,1.
Frer, tii vezzast quaunta milliera d"Giidevs, chi sun dvantòs cret-
taivels; ma tuots sun zelants per la Ledscha. Menni, Act. 21,20.
Da tschicnt a tschien tane ras d'ans fin al di d'hoz. Pallioppi-
Milliera da vermiglia dannaivla viva sovenz in iin' unica plaunta.
V 216.
Bainschi udiva el il viers d'utschels
In millieras circuland intuorn
Il mer. Chat 1911, 26
Remarcha 1. Davart il numer collectiv dunzaina aise da remarchòr
ch'el significha be dudesch, na eir incirca dudesch. Dunzaina
vain eir druvò nellas expressiuns idiomaticas esser in dunzaina tar
quale li un, ir in dunzaina tar qualchiin (bei jemand in Kost sein,
— 'Ó2'à —
in Ko«t gehen), a va i r q u a le h fio in il a n z a i n a (jemand als Kostganger
hahen). Roba da dunzaina significha roba da mindra vaiar.
(^ue voul dnos per fer un per e dottaseli per fer una dunzaina.
Quia vògl eau paschantèr la gilina adascns ed un pò alla vouta sor-
veng qualche il u a z a i D a d'òvs Pr. Cud. 39
Ils duos giarsuns da Maister ('lo va un in dunzaina tar giunt'ra
Maria.
L.i> Berradnras in quaista cheta san ooechas; que ais roba da dun-
zaina Clio
Remarcha 2. Daaper ils oamera coUectiTi saprà, san auncha da man-
zunt'r Un per, chi nun indicheschan paramani'* iin numer (saja determinò
saja approximativ), ma nomnan eir la CDOM quinteda. Ils prmeipéb) da
qnaista sun :
il bienni (spazi da duos ans)
il trienni (spazi da trai* ans)
il quinquenni (spazi da tschinch ans)
il decenni (spazi da desco ans)
il se e ul (spazi da tschicnt ansi
i l m i 1 1 a i s e ni ì ,
_ J (spazi da muli ans).
(il millenni) J
Millaisem significha eir: 1) Jahreszahl, 2) Zeitrtchnung.
Dasper secai vain eir druvò tschintinér nel Ben da spazi da tschient ans.
Dal grembo dels cussglièrs comunóls vain in prinzipi da min e ha
bienni nomnò dalla radunanza cornimela il substitut del president eomunèl.
Tschant. Zuoz 9.
Actuar e cassier vegnan tschernieus per la diireda da duos ans.
Tschant. Zuoz 9.
11 sistém da fer las ledschas be per iin tsebert temp limitò, per un
quinquenni o un decenni, contrasta in niòd singulèr cun nossas ideas
modernas da legislaziun. Annoi. Vili 221
La pruina dumengia d'Heg da mineba bienni vegnan tschernieus
ils uffiziants e rapreschentants del circuì. Stat. E. 0. 6.
Inua s'adoza hozindi il grand Waldbuis a Volperà, staiva amo avant
paes decennis una ebasetta modesta. Barblan, Par. 23.
E. B. El ha occupa seis post da meidi divers decennis alla lunga.
Fògl 58. 5.
E. B. La -mula oaschit prò dm piir nels prams decennis del secai
passa. Citai. 1914. 7<>.
— 324 —
Nels ultims decennis sun ils uors gnieus pii s-chars in Svizzra.
IV 68.
E. B. L'emigraziun dels Engiadinais pigliet seis ori gin fingià nels
seculs passats. V 162.
E. B. Yers la fin del seguond s e e u 1 avant Cristo comparittan dan-
dettamaing al Reno ils Cimbers e Teutons. V 11.
Nus quintains noass millaisem dalla naschentscha del Salveder.
Pr. Cud. 156.
La questiun d'adoptar l'italian nun as es ma brich preschantada als
Romanschs del 16™ 1 tschientinér. Lansel, Ni It. ni Tud. 8.
I/oriaintaziun vers l'Italia ha manà nel cuors del 18 vel tschientinér
ad iina sensibla italianisaziun del ladin. Lansel. Ni It. ni Tud. J>.
§ 247.
A d v e r b s n u ra e r è 1 s.
( o sun da trattèr be pochs pleds, perchè la lingua ladina, differenta
in quaist rapport da pussas da sias sours neolatinas, nun fuornia (ina
completta seria d'adverbs numeréls ordinèls. Que chi correspuonda als ad-
verbs frances premièrement, deuxièmement, troisièmement etc. sun, per ils
prums duos numers, ils adverbs p r i m a r i a ni a i n g e s e e u u d a r i a -
maing; per ils oters disch un: in terz lo, in quart 16. in tschinchevel
16 etc. Eir impè da primariamaing e secundaria maing pò iin
dir: in pruni 16 (u: il prum, u be: pruina) in seguond 16.
Un fuorma eir adverbs culs numeréls multiplicativs : simplamaing,
do hi a maing, triplamaing.
L'èr recompensa doblamaing la fadia, <:h*ùn as do per il cultivér.
El am renda triplamaing que eh Vau f atsch per el.
Il bouv ans nuzzagia primariamaing cun sia lavur e secundaria-
maing ans do'l sia charn.
Il cussagl comunél stabilescha la zegla d'impogtas. A tèi scopo repassa
el primariamaing il cudesch d'estim. Ttchant- Zuoz 13.
Il Segner det a Giob doblamaing da que ch'el avaiva da principi.
J. B. 84.
Qualunque revisiun da stattìt ho, per entrér in vigor, da unir piuma
delibereda dalla radunanza generéla e da gnir indi suottamissa tiers defini-
tiva saneziun al Cumon d'Engiadin' Ota. Stai. Osp. 10.
Eug predgiara il priini da tuoi l'Evangeli seguond Matheus. And. 162.
— 325
8 2
Exercizi 1. ai Scriva in pleds ils seguaints nomerete!
1
11
21
80
1,000
•2
12
22
90
1,050
3
13
28
100
1.804
4
14
30
101
2,000
5
15
31
102
2,500
ti
16
32
120
3,000
7
17
4()
200
10,000
8 '
18
50
204
1,000,000
9
19
60
212
42,000,000
10
20
70
300
1.000.000.000
bi Eguèlmaing ils seguaints quinte:
7 -j- 8 = 15 2 X 6 = 12
8 -J- 6 = 14 4 X ± = 16
7 — 3=4 15:3=5
9 — 7=2 48:6=8
Scriva in pleds ils ruots seguaints:
~2 ~3 4 ~5 ~6 7 8 9 11 12 21
H 8 1 15 l i2 f 6 4 7 1 »« **i
Cu nomn" un il numer sur il strich e cu il numer suor
il strich d'un mot?
Cu as nomn' iin ruot. la valor del (jiièl ais pi'i gronda
cu iin intéri
d) Copcha las seguaintas frasas, scrivane! però in pleds
tuot las ziffras contgnidas in quaistas.
Napoleun I. naschit als 15 Àvuost 1769 e morit als 5
Ifeg 1821.
Velleraan. t-iramniatica Ladina <1 ? E. 0. 21
— 326 —
Suainter iJ censimaint federe] del 1900 eiran quella vouta
in Svizzra 2,319,105 abitante da lingua tudais-cha, 733,220
da lingua francesa, 222,000 da lingua italiauna, 38,677 Ro-
mauntschs e 14,087 chi discurrivan otras linguas. Dimena
ammuntaiva la populaziun totéla della Svizzra a 3,327,089
abitants.
In una scoula sun 45 scolars nella 1 classa, 52 nella 11.
58 nella 111, 60 nella IV e 73 nella V, in tuot 288 scola rs.
L'Europa ho ca. 390,000,000 d'abitants, l'Asia 905,000,000.
l'Africa 150,000,000, l'America 145,000,000 e 1! Australia
8,000,000. La populaziun totéla della terra ais dimena da
1 .598,000,000 abitants.
§ 249.
Exercizi 2.
Q u i n t s.
Che multipel da nouv ais 27?
Nomna tuots multipels da 12 fin 12 X 12, da 13 fin
13 X 13, da 14 fin 14 X 14, da 15 fin 15 X 15.
Una pezza d'taila imsiira 35^ m. Quaunt resta sch'ttn
taglia davent 18-~ m ?
Quaunts liters d'vin contegnan 235 buttiglias da ! 1. 1'fina?
La Svizzra ho un' imsiira da 4,129,827 hectaras. Sieus
600 vadrets cuvernan £ da sieu areal. Quauntas hectaras
imsiira lur surfatscha?
Duos masseras haun cumprò fina chavagna cun 36 dun-
zainas d'òvs ed haun pajò 32 fr. 40. Una ho pigliò 72 <ivs
dapfi cu l'otra. Quaunt tuocha a minch'una da pajèr?
Al quaunt % stu esser piazzò fin chapitèl chi ho da gnir
triplichò in 26 ans ed 8 mais, tgnand quint be del fit simpel?
Eau cumpr 3 m 80 d'stoff'a a 9 fr. 75 il raeter, 3 cha-
mischas a 6 fr. 05 l'ftna e fina maglia. Eau dun 60 fr. e
survegn inavous 1 fr. 25. Quauut ani cuosta la maglia?
— 327 —
in m&rehadaonl venda a 0,60 fr. al liter vin che! ho
campiti ii 0,45 fr. I" ii" eivoa ho el gnadagnd 37,50 fr.
Quaunts liters ho el vendieu?
§ 250.
Aggettivs demonstrativs.
Ils aggetti V8 demunst rat i vs deterinineschan una
q pOssas persunas, bestìas u chosas in mussami vi sdii ellas
per las fer resortir dad otras i <|iiaist. quel ) u in las con-
gualand cun se stess l medem. istess) u cun otras per-
sunas. hestias li chosas f té 1- simili.
Singular
ma- fem.
quaist quaista
l'quist quista
i|iit". quel quella
Plural
masc. fem.
guaists quaistas
quistS quista>
quels quellas
medem
medemma
medems
medemmas
i'stes>
istess
istess
istessas
1 stess ,
stessa
stess
stes-
tèi
téla
tèls
tèlas
simil
situila (simla)
siniils
similas | sirnlas
Quaista ehesa ais pii bella cu nossa. Da chi ais q u a i s t
cudesch? Quaist an sort.eau dalla scolila.
.Metta la roba in quella s-chantscuia. Siili quella
sbaiaffa min stoust tadlèr.
Nas druvains nella sesevla classa ils medems cudeschs
xii nella tschinchevla.
Fradgliunzs haun il medem hap e la medemma mamma.
Que ais adi'ma Ti stessa chanzun.
Un tèi di nu's pò smanchèr. El sto in tèi' e téla
Vrileman, Grammatica Ladina d'E. 0. * 21'
— 328 —
chesa. Regals simils pò fer be un rich signur. Nun gnir
pti cun similas dumandas. Tèlas istorgias s'oda gugent.
Nus volains tuots giavuschòr a quaistas persunas felicited e bene-
dicziun. Lit. 13.
Herodes confirmet quaista impromissiun cun un gùramaint. J. B. 112.
Vus nun moriros zuond bricha ; anzi quel di cha vus mangeros dals
friits del bòs-ch in mez il zardin, voss ògls s'avriron. J. B. 3.
fortuna, co ais gnieu q u i s t nòbel armaint gió in q u e precipizi ?
Pallioppi, Òvs 30.
La duonna musset a s-chapellér ils òvs, e cu as smtiravgliettan tuottas,
cu cha que transparent cler d'òv eira dvantó alv sco il lat. Pallioppi,
Òvs 16.
(un q u a i s t' algrezcha incorunet Dieu la lungia e pietusa vita dad
Abraham. J. B. 12.
Eau vogl scriver a quella glieud lo, cha els As sbandagian aunch'
una vouta, acciò cha restas nel cussagl dels sabis e bricha nel cussagl della
narramainta Chal. 1911, 47
E. B. L'Engiadina bassa eira quella vouta in un stadi da far com-
passimi. Chal. 1911, 38.
E. B. Magisteri voust lavurar in tia scoula con dallet e success, sdii
metta teis scolars in classas e cha ogni classa haia il m e d e m cudesch.
Mag- 6.
Perchè che ais pii venerabel e nel medem temp pii saludaivel per
nus co imprender at cognoscher e't venerei*. Lit. 204.
E. B. La ledscha ais la m edema nella natura sco nella religiun.
And. 233.
Nel istess tomp proibit el a quaist et a tuotta sia servitut, ch'ungun
nun s'iascha innacoardscher, chi el saja. Pr. Cud. 68.
11 chaveder da tesoris as mettet in viedi auncha quella stessa
not. — ma nun turnet pii inavous. Pr. Cud. 30.
In quel istess di gnittan alchtins Fariseers, ed al dschettan; Vo
davent, perchè Herodes at voul mazzér. Menni Lue. 13, 31.
Quaunt bgers nun saun appreciér la granda saliidaivla destinaziun da
tris dis, ne «juista tia graziusa instituziun. Lit. 204.
E. B. Ma nun am eira success una chosa simla! Chal. 1911,51.
(Il reginam del tschèl ais simil ad un crastiaun, chi semnet bun sem
in sieu er. J. B. 103. — Ais simil co demonstrativ ?)
Ils pajauns s'impaissan da gnir exodieus per la quantited da lur pleds.
Nun sajas simils ad els (= téls scu els, dumanda sco supra). J. B. 96.
— 329 —
Ogni s ini il ama sicn < ini il. (Glcich und gleich gesellt sich geni.)
Pali. «85.
Tuots s'instupivan, e gloritichaivan Dieu dschaud: qualchosa il' si ni il
min avains mi- vis. Menni, Marc 2, 12.
E'1 povel as rai'travgliet dschaud : Tólas chosas nun ho iin me ria
in Israel. Menni, Matt. 9, 33.
Izan in la citted tiers tèi e tèi e dschè ad el : Il musseder disch:
Mieu temp ais ardaint, tiers te vogl eau salvèr la Pasqua cun niieus disri-
puls Menni, Matt. '2(1, 18.
j Tos bali se da die chioses ch<' uus hauais bsiing auns co che uus
las agu'ianiiscliàs da del. Et par acque schi urè in aqua ist moed. Bifrun,
Matt. 6, 8.
Quaist Jesus ais sto l'g filg da Sirach. abiedi da Jesus, anùno cun
l*g niedeschem nom. L. P. 12.
A quaist frer uoas wòelir eau lier,
In fina uus turnes cun Ig hoter frer. Travera, Jos. 33.
Vhì' taùt às serf eau a ti, ne mae hae sur passò tieu cumàdamaint,
ne gio haest mae do a mi un uzoel, ch'eau possa ster leed cu ruès amichs,
mu sco aquaist tes filg es gnieu. schi haest tii amazò a quel uidilg in-
graschò. Bifrun, Lue. 15, 29/30.
Duonna walarusa, chierra patrunna mia,
Eau arou. wuss abandunass aquella wia. Travers. Jos. 24.
Scodun quel chi disch ad aquaisti (efr $ 131) munt t'ièua dauèd,
.v: t'metta ilg mèr. & nu s'dubitta ilg sieu cour, schi uain ad esser agli
tuot aquè chel ho dit. Bifrun, Marc. 11, 23.
In aquel di uennè no tiers alchiùns dals phariseers. dsrhàt agli:
Tira uia, & uatten da qui, per che Herodes t'uuol amazèr. Et dis ad els:
Izen & dische ad aquegli (cfr. $ 131) uuolp: Thè eau d'schiatsth dimunis.
«fc dun sandaed. Bifrun, Lue. 13, 31/32.
Una talla taunt granda terra trimbla. Bifrun, Apoc. 16, 18.
Traunter per purtò liiin la chiargia da lioter. & in a q u e 1 1 a guisa
cumpli la lescha da Christi. Bifrun, Gal. 6, 2.
Et in aque tijmp es aluo su un sthguardin bricha pitschen tra
a q u e 1 1 a uia. Bifrun, Act. 19, 23.
Et hauiand cumplieu tuotta a q u a i s t a sia uerua udiant l'g poeuel,
«chi es el ieu aint in Capernaum. Bifrun, Lue. 7, 1.
Perche in aquels dis uain ad esser lina tal fadia, che da quella
guisa nun es sto dalg cumanzamaint da las chiosas sckiafidas inno. Bifrun,
Marc. 13, 19.
— 330 —
E. B. Guarda qui impà co la natura mossa ingualmaing cun l'daiat
co chi vegnia chiatta in ella tal chiaussas, las qualas eir in l'foe non han
mort. Abt/ss I. 21.
Remarcha 1. La fuorma medesim, medesima, ch'iin cliatta qualche-
voutas per medem, medemma ais italiauna e ftiss meglder da Fevitèr.
Aquia pò il minister medesim fer sieus catecuméns attenta alias
vardets essenzièlas della doctrina cristiauna. hit, 128.
Remarcha 2. Cui aggettiv demonstrativ tèi ais eir da manzunér la
combinaziun tèi e quel, tèi' e quèla, téls e quéls, tèlas e
quèlas; quaista rinforza la significaziun da tèi e nun voul dir simpla-
maing simil, mo simil nel pti ot grò, u pernii sainz' augnila
m ii d e d a.
Gian ais il bap tèi e q uèl.
Maria ho la pronunzia della mamma t è 1 " e q u è 1 a.
L'hom onest l'asgiiret, d'avair remiss il sach tèi e quél, scu ch'el
l'ho chattó. IV 101.
E. B. Disgraziadamaing sot il chatsch da sia activitad giornalistica ha
Caderas spess publichà poesias amò imperfettas, las stampond in seguit
talas e qualas in seis volums. M. L. XXIX.
§ 251,
Aggettivs possessivs.
Ils aggettivs possessivs servan na be, scu eh* ii u
disch generélmaing, per indichèr il possessur d'una chosa o
d'una bestia, mo eir per exprimer numerusas otras relaziuns
persunèlas. Cur ch'eau di p. ex. cha'l Maister Caflisch ais
mieu patrun o tieu cusdrin etc., sebi nun poss eau manager
(•beau saja il pussessur da quaist patrun o clia tu sajast il
possessur da quaist cusdrin. Il gener da relaziun existind
traunter nus e Sig. Cailiscb ais defìnieu pu exactamaing tres
ils substantivs „patrun" e „cusdrin", e l'adover dels aggettivs
possessivs serva be per precisèr dia la pruina dà quaistas
relaziuns tuocha me. la seguonda te.
331
IK aggetl ivs p iv8 suo:
Sin-. 1
Pini-
Persuua-
persona
2. persi ma
3. persona
1. persona
2. persona
3. persona
Sing.
Singoku*.
Ma-eulin.
miei]
tieu
sieu
D06
ros
Im-
piumi.
mieti-
tieus
Bieo8
DOS»
lur
Femioìo.
mia i ma
tia ita'
8S
lur
mias
tias
nossas
-
lur
1. persona
'2. persona
3. persona
Piar. 1. persona
2. persuna
3. persuua •
L'aggetti v possessi v as drizza nel gener e nel nuraer
zieva sieu substantiv. Lur ais invariabel (cfr. § 188 b).
L'adover del aggetti v possessi? pò esser taunt attributi v
scu predicativ (cfr. S 183, rem. 1 1.
Quaist ais mieu cudesch e mia penna. Inua he>t ti'i
tieu rispli? Ais quaista tia s-diacla"? Sieu bap e sia
mamma san arrivòs.
Nos t'rer e nossa soor sun auncha pitschens. Eau he
vis \iis sa diesa e voss i'ierts. Elias min haun auncha
ulivrò lur lavur. Lur magister Don san» contami.
Eau ara mieus genituors e mias sours. Hest tii t'at
tieus qnints? Tias respostas nun sun tuottas giì^tas. Ils
genitnors pìsseréschan per lur figls e lur figlia-.
Unura tieu bap e tia mamma! J. B. 113.
Nun mjm eoo ranchimi ]>isserus per vos*a vita, che vus veguas a
naogèr ed a l»aiver, ne per tos cotp, «-un che vos vegoas a's restir. ./. B. 97.
— 332 —
In piir ed immaculó servezzan avaunt Dieu, il Bap, ais quaist: da
visitèr ils orfens e las vaidguas in lur afflicziun, e da's conservèr imma-
culo dal muond. J. B. 99.?
Il ler saj' a te iin nudrimaint per tieu spiert e cour. Pr. Cud. 290.
Da tuot las bestias domesticas as distingua il chavagl tres sia bel-
lezza e forza. IV 72.
Perduna a nus no ss dbits, scu eir nus perdunains a no ss debita -
duors ! J. B. 96.
Tii'ns hest conservò nossa liberted seguond tia granda tidelted. Lit. 62.
Scha vus sali'idais be voss frers, che branda ebosa fais vus? J.B.9Ò.
Il led ani suffochaiva cur tii gnittast,
Ed uoss* am suffochescha ta bunted. Chaì. 1911, 23.
(un dispiitèr e lagnèr negligivan els lur lavar, Pr. Cud. 19.
Onora tieu bap e mamma. Menni, Marc. 10, 19. (cfr. § 187,2, rem.)
Tieu pled saga una chandaila a nos peis et una glùsch sun nossas
vias. Lit. 206.
Exoda lur oraziuns, siijainta lur larmas cun tieu cuffort, e tras-
mùda in algrezcha lur cordoli. Lit. 94.
E. B. Et, scha la cuortezza da sia vita non il permettet da tìnir
l'edilìzi prò l'erecziun del qual el haveva forma il pian, el mettet almain
la fondamainta, surdand a seis sucoessurs d'exequir sias ideas et da ter-
minar l'ovra. And. 208.
M i e u s vers sun be intims affets,
Chi comovettan l'orma mia;
M a s rimas pleds sincérs e s-chets,
Sainza pretaisa d'poésia. Caderas, Sortir» 3.
E. B. Vers l'otavel secul, Cari il grond, reunind sot seis scepter
buna part del antic imperi roman, as sforzet eir da far reviver in sia
classica purezza il latin, cha squasi ningiin nun inclejaiva pia. Lansel, M. L. X.
Beòs quels chi vegnan perseguitòs per amur della Rùstia, perchè il
reginam del tschèl ais lur. J. B. 95.
Perchè tieu ais il reginam e la possaunza e la gloria in eterno.
./. B. 96.
§ 252.
Remarchas complementarias.
1. L'uschè-ditta fuorma da politezza dels aggettivs
possessivs corrispondenta ais pronoms persunèls El, Ella,
VA s, Elias ais
r- 333 —
pel singular: Sieu. Sia, Lur,
pel plural: Sieus, Sias, Lur.
Ch'El ani detta Sieu bratsch. Ch'Elias min smaonchan
Lur cudeschs. Ais Sia sour arriveda? Bau L'ingrazch per
Sia bunted.
2. L'aggettiv possessiv vain sovenz rinforzò tres rag-
giunta dels aggettivs egen, egna u propri, propria.
Quaists paun perfin gnir druvòs da per sé ed in tscherts cas
rimpiazzar il pronom possessiv.
Que cha nus avains vis <un no ss egens ogls as f ains nus a savair.
Menni, 1 Joan. 1, 1
L'imperatur Albrecht flit mordragiò sper Brugg. nell'Argovia, da s i e u
esen neiv. Pr. Cud. 201.
Lur egens aschantamaints nun smaunchan me da fer menziun del
titel „hundro". Annoi. Vili 216.
Scha tii am sest respuonder trais dumandas a mia contentezza, sdii
at vogl eau resguardèr scu mieu egen infaunt. IV 90.
Melcher nun discurriva per via oter co dals manchamaints e fals
d'otra glieud. ma da sieus eigians manchamaints nun flipiva el. Pr.
Cud. 19.
Sapcliast, cha tu nun hest udieu oter co tieus eigians pleds. Pr.
Cud. 8.
Uschea vo que cun tuots quels chi faun il mèi; ogni foglia, chi s'mova,
ils metta in temma, et els fugian da lur eigna sumbriva. Pr. Cud. 30.
E. B. El spredscheva quella sort d'eloquenzia, chi cercha be si' a i g n a
gloria et non s'inserva dels argumaints adattats a convendscher et a com-
mover. And. 210.
E. B. Els han be lur propri interess in vista. And. 222.
f Che uaist tii la bùsthchia, quaela chi es ilg oelg da tès frèr, et
nun tinacorschas da la trèf, quaela chi es in tieu eigen oeilg? Bijrun,
Lue. 6, 48.
Et cura chel schaunscha manzoegna, schi schaunsch' el delas sias
aegnae chioses, per che el es màsnèr à da la màzugna bab. Bifrun,
Joan. 8, 44.
Eau se tres egna esperiènzia. ch'el nun ais deng dels lods. chi al
vegnian dos. Pr. Cud. B7.
— 334 —
Perchè sta il sudò ris-chòr sia vita e tuot que ch'el ho siil muond.
simplamaing per satisfér alias vòglias ed ambiziuns da singuls princips
estere, scu scha que as trattess da defeuder l'egen pajais e las egnas
vitas? Tond. 181.
E. B. Non manaina nossa vita amo massa fieli nella propria forza
tenor V a g e n sen. nel a g e n impotent operar ed experimantain osche pac
in ìius ti' nperusità. Uraziuns 145.
E. B. El era indifferent per la consideraziun personala et la pro-
li ri a gloria. And. 216.
E. B. Nossa pitschna butteratura ha una fisionomia propria e totafat
originala. Lansel M. L. VI.
f E. B. Un minister es tschantà da JDeis per guadagnar las Ormas &
per aedifichiar sia Baselgia, & brich per cerchiar aigen laud & honur
tras mundana sapietia cun trar nan Eistras linguas & veglias Historias.
Trom. 119.
3. Intaunt cha pu bod l'aggettiv possessiv eira suvenz
cumbinó cui art i eh e 1 determinò, scili excluda hozindì
l'aggettiv possessiv Tadover da quaist artiche!. Nus il vzaius
però qualchevoutas combinò cui arti e bel in determinò:
Un mieu frer ais taunt scu: Un da mieus Irers.
j L'g tieu ariginam uigna tiers nus, la ti a uoeglia duainta in terra
sin ella fo in sdii] . Bifrun, Matt. 6, 10.
Guardò che uus nun dettas la uuossa almosna in preschijnscha
della lieud per che uus uignes uais da dels. Bifrun, Matt. 6, 1.
Nun aggiauùschaer la gliiergia ù las arichezzas dalg nosch. perche
tii nun saest quaela vegna ad esser la sia finn. L. P. 90.
Mu tu, cura che tii orafi schi aintra in ti a chiambra, & hauiand
sarrò tieu hiisth, schi arouua tes bap, quael chi es ilg segret, & tes bah
qiiael chi naia ilg segret. uain à paier tè ilg appalais. Bifrun, Matt. 6, 6.
La mia chiesa daia gnìr clameda iina chiesa della Turatili à tuot
pouuels. Bifrun, Marc. 11, 17.
Ho El udieu da Darwin, ed ais El un Sieu partischaun u adversariV
Tond. 84.
Sun proposta del nieidi del ospidèl tscherna la commissiun un sieu
Bubstitut e fixa per quaist la correspondenta gratificaziun. Stat. Osp. 9.
Mia mamma, cun iin mieu freno, ed iina sourina, ais uossa in granda
miseria. Pali., Óvs 28.
— 335 —
4. La piazza del aggetti v |insM'>si\ vain deter-
mineda tivs lag seguaintas reglas:
ai L'aggettiv possessiv preceda il substantiv ch'el
accumpagna e preceda eguèlmaing tuots aggettivs quali-
ficati vs e li il ni e rèi s (mera però hi.
Mieu venerabel bapsegner.
Ti e ii huii e (idei amili.
Sieus tsrliinquaunta scolare.
Xuss megldere impissamaiots.
Vi»ssa seguonda visita.
Lur ultiiiis pleds.
Las randulinas nun perdan temp, lur priiiu pissèr aia, da"> pre-
parér Qua bona abitaziun choda per la sted. V 211.
Rassegnazinn nel volair del Suprèm sarò il pii efficace sligerimaint da
T ia trista sort. V 393.
Hegias compaschiun d'Atta disfnrtuneda mamma e da sieus duoa
p i t schen s infaunts. Pali., Òvs 6.
Eau t'arov cha tii tramettast Lazaro in chesa da mieu bap tiers
m i e u s t s e h in eh f r e r s. J. B. Ilo.
E. B. 11 giorni Llrich eira destina alla vocaziun da spiritual, geo
sei 8 duo s barbas. VII 19.
Cha tieu lod, o Bap, strassuna in nos in t è r pajais. Lit. 62.
Be excepziuiièlmaing ehattains quaichevoutas l'aggetti v
possessiv miss zieva un aggetti v qualificati v.
Ils hornens stupends, allegers ed elegants, els stess sun giist quels,
chi inseeneschan da libra lur volunted la miseria. Tónti. 380.
X La funtauna da la sabgienscha ais l*g hutischem plaed da Dieu.
& l'antraedgia tiers quella sun l*s aeterns seis cummaudamaints. L. P. 2.")
Ant co ir piti inavant cun la minima nossa descriptiò ns vulain
in quest capitel l'priim excusar. Abyss 7.
bj Us aggettivs de ministrati vs ed eir ils aggettivs
tpiantitativs indeterminòs tuoi, ogni, precedali l'aggettiv
possessiv.
Exoda quaists nos aròvs seguond tia misericordia. Lit. 1S.
Sainza quaista tia amur fiissans tuots pers. Lit. 75.
— 836 —
Maina tuottas lur tribulaziuns ad ima beeda fin. Lit. 16.
Scodun chi oda quaists mieus pleds e nun ils observa, ais simil
ad un hom ignoraunt il quél fabrichet sia chesa sul sablun. J. B. 96.
Quaist tieu frer eira mort ed ais turno in vita, el eira pers ed ais
darchò chattò. ./. B. 111.
Una duonna avaiva spais tuotta sia faculted cun meidis. sainza
podair gnir guarida dad ungiin. Menni, Lue. 8, 43.
Ama il Segner, tieu Dieu, da tuot tieu cour, da tuotta ti* orma,
da tuotta tia forza e da tuot tieu anim. J. B. 108.
Las vschinaunchas del cumon s'oblian al pajamaint annuél da 50 raps
per ogni lur domiciliò. Stat- Osp. 3.
f In tuottas tias fatschendas sajast diligiaint e spert. L. P. 279.
El stet léd, par eh el hauaiua craieu à dieu cun tuotta sia chiesa.
Bifrun, Act. 16, 34.
c) Be rèramaing chattains l'aggettiv possessiv piazzo
zieva sieu substantiv. Que ais pustiit il cas culs substanti vs
chesa e vita e nellas locaziuns impè mieu. causa mia
(wegen meiner. meinetwegen). in amur mia (mir zu Liebri.
Gesù dschet: „Zacheo, ve giò spert, perche hoz stogi
eau albergèr in chesa tia. J. B. 111.
Tuorna a chesa tia e requinta, che grandas ehosas
Dieu ho fat a te. Menni, Lue. 8, 39.
Dappertuot inua cha nus giarons . . . ans chattains pii u
main da chesa nossa, siand nus duos insembel. Tnnd.làl.
El avess be giavuschò dad esser darchò in chesa sia.
Ili 13.
Urè tiers Dieu eir a chesa vossa per vus e per tuots
ils ' crastiauns. Lit. 64.
In vita nossa nun avains nus vis un uschè bel utschè !
Pr. Cud. 89.
Uschè bain nun m'ho que me gusto in vita mia, Pali,
Òvs 31.
Loda il Segner, orma mia, e que ch'ais in me loda
sieu sench nom! J. B. 78.
— 387 —
In pò mieu avess he ti n otèr dad expuoner sia vita.
Tnnd. 90.
Chi essane mis. eha ti'i causa aossa hest fat osche
grandas e miiravgliusas chosas? Lit. 57.
Un dels conducturs dschet alla signura da Jòrgenherg:
„Diea ans perdona, scha nus, in amur vossa, nun visitains pu
exactamaing la chargia cha voss fa magi porta'". Pr. Cnd. 187.
Tuot hest tu inddró a causa nossa. Lit. 85.
Per quint meis, eu nun sun bun da tor quist contrast
a la ligera. Lanxel, JSos punct 1.
di Laggettiv possessiv segua eir il suhstantiv, cur cha,
ultra il possessur indiche tres l'aggettiv possessiv, un oter
possessor ais indiche tres un genetiv. e cha quaist genetiv
ais culliò cui aggetti? possessiv cun ima conjuneziun.
Dun tieu e da tieu spiert sulet ais quel da'ls guider in ogni
varded, da'ls consolider nella eretta, da renover lur anim, cha nun vivan a
K stess, anzi a te. chi per els est mort e resiisto. Lit. 126.
<> co pudessans nus uossa ans allegrèr, scha pudessans der la t^sti-
moniaunza, d'avair cun constanza e vaira seriusited promovieu la cogno-
■ehentscha e l'amegldramaint nos e da quels cha tu ans hest affidós.
Lit 205.
5. Singolér ais l'adover del aggettiv possessiv nellas locu-
ziuùs ailverhièlas plaun mieu. plauntieu, plaunsieu.
pia un nos, plaun vos. plaun lur. fCfr. chap. VI.)
Philip ais seguitet plaun sieu pu tard,
Siand a ches' il bap zuond ammalò. Chal. 1911, 20.
Vuels chi geschan suot las ruinas dellas chesas dedas insembel paun
alili, scha non sun morts. morir plaun lur. Tond. 191.
Plaun sieu il pòvel as calmet ilarchò. Chal. 1911, 46.
11 tschél as sdama plaun sieu dad ost vers vest. Chal. 1915, 30.
Aggettivs indefinieus (indeterminòs).
Ì5 253.
Ils aggettivs indefinieus (o indeterminòs y nun in-
— 3§8 —
diclian una qualited, ma servai! a determinar u disferenz-
chér ils noms. Que faun els però in maniera incompletta e
vegnan perque nomnós indefinieus u in detenni ti òs.
Ils' aggettive indefinieus haun tiiots ini caracter u quanti-
tativ u ordinèl.
a ) A g g e 1 1 i v s indefinieus <| u a n t i t a t i \ s :
Singular
Plural
masc. fem.
masc. fem.
alchiin alchiina
alclii'ms alchiinas
E. B. aldi
bainquaunts bainquauntas
bger ligera
bgers bgeras
ils bgers las bgeras
differents differentas
divers diversas
la grónda part
la granda part
mincha
mincha
limmincha)
( i minine ha)
ogni
ogni
oter otra
oters otras
oters taunts otras tauntas
iin per j ( = divers, duos u
per j trais etc.)
la pii part
podi pocha
pochs pochas
pii d'un pii d'iina
piiss piissas
ils piiss las pussa.s
qualche
qualche
ijual unque
qualunque
quaunt quaunta
quaunts quauntas
taunt taunta
taunts tauntas
Singular
:-J 3 9
Pi i irai
Base.
fé in.
mas
fera.
techért
tscherta
tscherts
tschertas
tuot
tuotta
tUOtS
taottas
Ungali
iiiiuiina
iiiiui'ms
Qngfinas
varquaunts
vari|uauntas
varsaquaunts
var>aquauntas
Hest fat qualche base batta ? A vain mi ne ha di saira.
Tschertas istorgias min ani pleschan. Nini avais udieu d un
tsrhert N. X.? Ve iìii oter niomaint. Mi neh a bestia fo
sien riera. Do'l iìn per ponis e varsaquauntas nuschs. Da
quella vont' inno sun passòs divers ans. Eau The vis taun-
Tas vmitas. El ho già hainquan nt> ans sulla gobba, Que
at he eau dit pii d'una vouta. Qnaista chosa arerò eusto
diversa nulli. El ho servieu puss ans in quaista chesa.
Xun ter tauntas istoria* per ter quaista lavur. Quaunta
porrà glieud soffra fami Nun fer taunta canéra per quaista
bagatella.
Per puss mais min vzet iin alchiina niivlecta. Pr. Cud. 6
Cun una maisa. al eh ii n s s-chabels e licheras eira la chesa digià
provista. Bill., Óvs 7.
E. B. Quels chi temen il Senner nun han povertad d'alchùn boen.
Porta, Mag. 77.
E chattand lo alohiins discipuls als dschet el: Avais nu arvschieu
il Spiert sench daspb cha vus essas dvantòs crettaivels? Menni, Ad. 19, 2.
E. B. Balastér figura in la raccolta cun alch poesiettas sainza pre-
taisas. Jf. L. XXX.
Bain qua un ts umauns soccomban nel combat della vita. Clio.
Bainquaunta intelligenza vo a perder per nun gnir cultiveda.
La duonna spandaiva nascostamaing bgeras larmas. Pr. Cud. 114.
E. B. La reformaziun chattet blers aderents. VII 20.
Bgeras sours brillantas 'vaiv' la.
(hi riu boi! svanittan vi. Caderas, Flmnrs 149.
L'arena avaiva trais plauns ed in ogni un 1» ir e r a s staunzas. J. B. •">.
Ma uossa san b gè ra membra, mo l'in sulet corp. Menni, 1 Cor. 12, -Ju
— 340 —
E. B. B 1 e r a s stradas alpinas sun uossa vòdas e desertas, e'is bels
straduns dellas planiiras vegnan dovrats in blers lous be pel traffic locai
e dals velocipedista. VII 171.
Noss vegls giaivan nel ester as guadagnèr lui- paun, i I s bgers geo
pastizzers.
Siand cha in nossa vai nun crescha frutta, stovains la retrér d'utrò,
la bgèra vain our da Vuclina. Clio.
Las bgeras notizchas per quaista lavur he eau rilevò dalla cronica
della famiglia Pianta. Chal. 1911, 41.
La radunanza passa allura a fer propostas per occupér las diffe-
rentas caricas cun persunas qualificbedas. Stat. E. 0. 7.
Ala differents paradigmas seguan enumeraziuns dels verbs d'ogni
categoria. VII, IX.
L'uniun dels Grischs ho differentas commischiuns chi haun da
bsògn da sustegn. Fogl 58, 7.
E. B. La zizania fa dan alias planta6 da cultura in divers reguards.
VII 202.
E. B. Tenor l'idea da noss buns vegls existivan più bod dadiversas
sorts essenzas supernaturalas. V 265.
E. B. Zwingli introdiiet diversas mutaziuns. And. 208.
Diversas famiglias d'influenza òdiaivan a Zwingli. VII 19.
E. B. Las pelegrinaziuns il stimulettan a blasmar divers abiis. VII 19.
In (in bel di da sted eiran divers pitschens infaunts ieus nel god
a tscherchèr frejas. II 130.
E. B. Eug non sa scha quista fama exista solum permur ch'eug nhai
communichià à diversas personas il discuors ch'eug nhai gnu cun el.
Chal. 1823, 25.
E. B. La gronda par t da quistas rimarias nun han absolutamaing
ninguna valur poetica. M. L. XIX.
La gran da part del pòvel exercitaiva l'agricoltura. Pr. Cud. 165.
In sieu fer e discuorrer mussaiv' el pii dignited e grazia natùréla, cu
que ch'ini chattaiva quella vouta tar la grand a part da sieus collegas.
D. S. 1912, 62.
La gran da part dels pajais in Europa sun bger pii richs da motals
e da cravun da crap, cu la Svizzra. VII 150.
Che fo la grand a part dels «hatschedersV Basta cha vegnan a tir
d'un chamuotsch, sebi poch als importa, ch'el saja buoch u stech, chevra
u sterniglia. VII 152.
E. B. Eug nhai compassiun cu'l infant mincha vouta ch'eug il vez
in quist fraid cun un vistmaint stigl. ( 1 hal. 1823, 21.
— :141 —
Mi n eh a vachinanneba da DOS cumdn tscherna Qn uffiziant public
cui titul da mastre 1. Stat. E. 0. 20.
Ils delegiòs dels >iniiiil- publics sun tschernieus a radschun d'in
rapreschantant sun mi neh a 200 abitanti u fracziun sur 100. Stat. E. 0. 7.
L'artichel 18 della eniistituziun federala dispoooa cha im min eh a
Svizzer saja obliò a fer servezzan militèr. Ili 184.
I nini in eh a stedi eivilisò tachercha da mantegner sia indipendenza.
VII 184.
El tret our sia buorsa et al del per immineha òv, ch>l avaiva
mangiò, una munaida d'or. Pr. Cud. 111.
Eau as he do d'ogni sort plauntas e d'ogni sort bos-cha friittaivla.
J. B. 2.
Ogni flur vaia porteda d"iin ealisch da 4 — ."> pizs. V 190.
KB Ogni bun Christian, porta per Qn san sclerimaint, s'allegra
supra l'ameglioraziun dell organisaziun da nossas BCOlas. And. Vili.
Suot ogni soart d*pretexts savet Hanno trer in long sieus preparativa,
Pr. Cud. 116.
Ma uschea vo que cun tuots quels chi faun il mei; ogni fòglia, chi
s'mova, ils metta in temma, et els fiigian da lur eigna Bumbriva. Pr.
Cud. 31.
E B. Ils reformats volaivan libertà da eretta per ogni comunità,
VII 20.
Els chauntan ogni chosa ehi l'honi soul annòblir. Caderas, Sorv. ^ v .
In duos risguards as distingua la minchuletta d'utuou dallas otras
plauntas. V 187.
Suotvart ais un' otra fòglia quasi uschè granda. V 180.
Las otras cordas tschunchas un' a lina ;
Be quella d'algordaunza cling' aduna. Caderas, Sorr. 83.
E. B. In baaelgia predg eug per m*i uschè bain co per ils antera.
Chal. 1823, 27.
Da quaists 200 chamuotschs quintana Gian Marchet d'avair annuèl-
maing var sesaunta giuvens, e perquè schluppettaiv* el imminch* an oters
t a u n t s chamuotschs vegls, mo na pii. IV 94.
Tossa min poassa ils render, ma eau vògl gugent jrnir Qn per d"dis
et ils lavurèr gio. Pr. Cud. 78.
Vairamaing que non eira una cuotscha, dimpersè be un p è r assas con
sii duos strania e da cheu sco pliimatsch un fagot da sdratscha. D. S.
1915. 2.
Un podess dvantér pusillanim congualand l'imensa literatura da guerra
cun ils per cudeschs da literatura da pèsch. Tond. 448.
Velleman, Grammatica Ladina d'E. 0. -1
— 342 —
Un por bós-chets verds fich inaint, in un chantun del precipizi, al
fettan suppuoner, cha na dalontsch fuss erva. Pallioppi, Òvs 30.
A pruina vista ho la minchùletta da priimavaira granda sumgentM-ha
con quella d'utuon. Cun pò eh a fadia las pò un però disferenzièr. IV 81.
E. B. In pac temp fut tuot Ziirig reformà. VII 20.
Prevzand Gesù da principi inno, cha'ls pò pochs da sieus contein-
porans l'inclegeron inandret, as tschernit el plaun a plaun un pitschen numer
da discipuls. J. B. 91.
E. B. El claraet subit il godiseli ed in p a e a pezza fiit fatta la sen-
tenza. Barblan, Par. 11.
Paulo e sica cumpagn Barnabas fundettan nell ; Asia Pitschna p Q
d'una Mòla raspeda cristiauna. J. B. 151.
Gods, pasculs e champagnas orneschan las spuondas del Todi, sur las
quélas gluscha pu d'iin vadret. IV 85.
Uè infaunts mettan lur goets colurieus in buocha e travuondan pitschnas
parte della colur, chi's distachan; osche naschittan ptì d'una vouta grei-
vas malattìa». VII 325.
E. B. Per ils Inglais stovain nus havair lina totafat particulara re-
cognuschentscha, perchè più co una jada l'Ingalterra ans ha assisti e jiidà
in mumaints da grond privel. Lansel, Noss Punti, 11.
Il sar Cumpèr tar p u d'una famiglia
Tiers importants affèrs eir' il cussglièr. Caderas, Sorrirs 54.
La pu part dellas muntagnias eran sulvedgias et infruttaivla>, sainza
vias e semdas. Pr. Cud. 161.
E. B. Nella più part dels comiins as dane fadia d'ammegliorar la
razza del ni uvei, fand acquist da bels tors e bellas vachas. V 115.
La pu part dels spectatuors s'avaivan dispera. Pallioppi, Òvs 28.
La pii part dellas baselgias reticas faivan adover della liturgia Ziiri-
gaisa. hit. pref.
Dalla pfl part dels chastels savains appaina ils noms; il temp ho
eonsumò las fermas miiraglias et ils noms dels ambizius possessuors snn per
la pii part schmanchòs. Pr. Cud. 184.
Uschè fet la duonna auncha pùssas spaisas con òvs. Pali, Òvs 16.
Ils giidischs as mettaivan alla testa d'una u pussas schlattas.
J. B. 39.
Sco cha iina vschinauncha ais composta da p ii s s a s famiglias. uschè
ais l'intéra umanited composta da puss pòvels e naziuns. Pr. Cud. 155.
Per p ii s s mais nun vzet iin alchiina nùvletta. Pr. Cud. 6.
E. B. In plus contradas sun nels lavinèrs duos miirs, chi vers la
montagna s'uneschan ad iin chantun agiiz. V 175.
— 343 —
E. B. Il toccet da sabir vehementas combatta* in | ► 1 1 « — cantaro et
in pi A 8 citala. And. 157.
Nu- paasaivans las pussaa sairas sulets. TSnd. 4t>f>.
Divera pass, ila pùsa cun excellentas stredas. mllian PEngiadùV ota
culi' otra part del <irischun \
Sttllaa be-la- co e lo eira nris- ini t<»ch d'paun ranosch, un pom d"terra
ed Qn puognet d'cruschaa; ma afilla a pfisaàa nun eira da vair ungnotta.
Pr. Cud. 25.
Qualche temp zieva paaset un" offizièl, chi portami pussaa dec<>-
raziuns, tres quella vschinauncha. Pr. Cud. '14
Qualche tschient passa dalnntsch da sia ehesetta era fina spezia
d'chapella campestre. Pr. Cud. 117.
Ils exercuria mflttèra per ils giuvens valida diiran he qualche eivnas
Pan. VII 185.
E. B. Sainza ilubi m'ha qualchia persona calamuia. Citai. 1823, 15.
Sun quist vadret et aint in quella rimma avess eau chatto avaunt
qualche ans mia foaasa, Bcha il poteut brataeh da Dieu nun m'aveas tres
quasi un miracul trat our da medema. Pr. Cud. 60.
E. B. El volet ir amò una vouta a revair per qualche minutati
quella stanzina. inua el avana lavurà. V 353.
El- stovaivan vair da gnir our dalla biiergia in qua Ir he maniera.
Barbio», Par. 61.
Als paziaint- aia -e\>rainaing proibieu d'aceepter da qualunque
vart vivandas u mangerias. Slot. Osp. 20.
La diaconiasa ai- in dovair da referir sainza retard al meidi. u even-
tuélmaing al administratur, qualunque evenimaint insolit, chi podeaa
accader. Stat. Osp. 18.
Eau sun fermamaing persuas, cha I>ieu ais bun, sapiaint e trust, e
cha (inzacura qualunque persuna da temma da Dieu chattan» sia recom-
pensa e qualunque scelerat sia paina. Pr. Cud. 146.
Quaun-ta guota d'ova sun nel mer? IV 90.
Quauntaa stailas sun al firmamaintV IV 90.
Ils lejs sun un stupend ornamaint della vai e completteschan il retrat
pittoreae della contreda alpina chi attira annuélmaing taunts esters. V 100-
E. B. Mia pitschna mercede, guadagnada cun tautas fadiaa, nhaj
eug stovu retschaiver cun bler< disgusts. Chal. 1823, 13.
La fatscha mus-aiva L r iist t a unta resolutezza cu natiirèla bainvo-
glient-eha. D. S. 1912, 63.
K. B. Tantas ffriìn— na ans mancan ! Chal. 1823, 17.
TeUeman, Grammatica Ladina d E. 0. 22*
— 344 —
E. B. Mai piti non fiittan vissas las dialas da Bos-cha grischa, chi
hngià tantas voutas avaivan giidà als paurs da Mna. Barblan, Par. 21.
Sun umauns, chi's paun glorièr da nun resentir ima tscherta sgri-
schur, vzand una serp? V 224.
E. B. I fussan bainschi amo d i v e r s a s anecdota*, ma b 1 e r a s da
quellas sun da temps bun rezaints, e non as sa, co ch'ellas gnissan accol-
tas da tschertas varts. Barblan, Par. 91.
La bella vita diira (in techert temp, ma iin bun nom resta in eterno.
J. B. 82.
Ma iin tschert hom, cun noni Anania, insemmel cun sia mugliér
vendet fin bain. Menni, Act. 5,1.
E. B. 11 bap avess forsa senti una tscherta ùmiliaziun. V 354.
Neil' archa mnet Noè da tuottas sorts bestias, un per per sort. J.B. 5.
Il Segner deliberet da fer perir tuot 8 ils umauns tres iin grand
diluvi. J. B. 5.
E tuottas las naziuns della terra saron benedidas in tia descen-
< lenza. J. B. 10.
Eau il vògl constituir supra t u o 1 1 a mia chesa e supra t u o t il pajais
e tuot il póvel dess obedir a sieu pled. J. B. 19.
Fin uossa iuiguns sudós nun haun dad esser passòs il n Chastè u .
I). S. 1912, 61.
Zieva la mort da Giosua nun avettan ils Israelits pii iin gii n capo
cumon. J. B. 38.
Sia sandet eira ruineda, ed in sieu cour nun eira pii unguna tennna
da dieu. Pr. Cud. 46.
Il mulinèr asgiiret cha non era sto fat iinguna menziun d'ella.
Pr. Cud. 115.
E. B. La veglia, 'ls stanguels mans in crusch,
uossa nun ha più spranz' i n g ti n a :
otra co'l di saja dastrusch
ch'ella pòs' ora per aduna! M. L. 141 (Lansel)
(mera remarcha 2.)
Ma dandettamaing gnittan our dalla bos-chaglia, ch'eira lo intuorn,
varquaunts leders da mer, chi strettan ils duos mais cun els sun lur
bastimaint, per ils vender. Pr. Cud. 23.
Nella buorsetta eiran varquauntas munaidas d'or. Pr. Cud. 22.
Varquaunts ans zieva perdet il giuven signur tuot sia faculted.
IV 95.
Chastè (irumitz fiit nels subseguaints varsaquaunts dis un li> d'al-
legria e da plaschair. T'ónd. 386.
— 345 —
f Et sia uustli era bco la aosth da bgi«.rraa òanas. Bifrun,
Apoc. 1, 15
I/experientia da bgierras ebiòees, aie la curuna dato regia, e lur
lòd ais la lemma dalg segner. L. P. 22;i.
Aqael chi gto in me, & eau in el, aquel paorta b g i e r frflt. Bifrun.
J<>an. lo. 5.
Nu dain fingifina uffaisa in chiosa a le hi lina. Bifrun, 2. Cor. 6, 3.
Ilg seguond tabernaeul vo aint imunch" an una uuotta l'g gràd
sacerdot sullet. Bifrun, Hebr. 9, 7.
Et (in schert luì qaael chi era zop, gnioa purtò, quael che mettameli
in in ti ne ha di a la porta delu taimpel. Bifrun, Ad. 3, -.
Et Pilatus giet darchio oura, & dis ad els Vhè eau sTg noelg mner
oura, par che nus cogniouschas ch'eau nun acchiat ùngiuna chiaschun in
el. Bifrun, Joan. 19, 4.
Tii has hossa iina autra lm'im. chi t'illumina, co la lgum del Solai.
Abyss 1"4.
A do sta da metter j » l ti studi da pudair ^nir prò la beatissima codesta
compagnia, ingin nò vain ad esser iingiin defet, mo tota aeterna con-
tanteza, tota scientia in tota gloria £ algretia. Abyss 3, 95.
Ma aquaista uaidgua da tuot aque chella hauaiua in sieu maungel,
ho mis aint tutta la sia arouha. Bifrun, Marc. 12, 44.
Tiers tuot els poeucls stouua jniir predgio l'g euangeli. Bifrun,
Marc. 13, 10.
Maria dis: Tuottas generatiuns uignen a dir ch'eau saia bieda. Bi-
frun, Lue. 1, 48.
Tiro uia ilg uijch, quael chi sto incunter uus. à impestiaunt sco vii-
uiais aist in aquel schi gnis ad aehiatèr fin pulladrin sun aquel iingiin
hum nù es sazieu, sthliolg & l'g mnèd a qui. Bifrun, Marc 11, 2 — 4.
Sco iingiin chio nù ais più nuschaiuel co l'g chioda la zerp. vscheia
nini ais ungiina ira piti nuschaiula co quella dalg inimich. L. P. 225.
Mu nus dmureuan allò in la cittèd uerzequafls dis. Bifrun, Ad.
16, 12.
Et sieua uerquaunts dis clamo el Paulum. Bifrun, Act. 24, 24
• ura è va oura qualche fama, da qualche exceliente, sea per-
suna, ù autra chiaussa, sola ilg crastian esser curios da gnir sun ilg f att
svess. (ini seis agens sentimaints. Abyss 3, IfiT.
Remarcha 1 . A 1 e li ti n ho U la significaziun da qualche, u quella da
ii n utìn. Nel seguond cas stu il verb avair la negaziun nun, e alchun
nun pò in generèl accumpagner il subject. Dimena :
— 346 —
Maria ho a 1 oh una s hunas amias (— qualche hunas amias).
Maria nun ho a I eh una s hunas amias (=ùngùnas bunas amias).
Ùngùn amih nun gnit al confortar.
(Na: alchun amili nun gnit al cohiortér, perchè amih ais sub-
ject. Però in Menni, Joh. 19, 36 ehattaiiis : alchun òss da quel nun
sarò mot).
Inchùra't cha tii nun acconsaintast ad alchun pchò. ,/. B. 17.
E. B. Il settavel di os il Sabath del Segner teis Deis, in quel nun
far al eh iina lavur. Porta Mag. 61.
Nun affliger alchiin crastiaun, nomala iin. Pr. Cud. 292.
Remarcha 2. L'aggettiv ùngùn dumauda cha'l veri) saja accompagnò
dalla negaziun nun. In iina resposta chi nun contegna iin verb. sto eir
iingiin sainza negaziun.
Taunta dolur nun he eau vis -iin la fatsdia d' ùngùn umaun.
Tond. 179.
Ungiin nun tschauntscha uschè gugent da fats gucrrescs cu quels
chi nun haun ne part ne art landervi. Tond. 175.
In ungiin oter noni nun ais saliid. Menni, Act. 4, 12.
Quaunts fradgliunzs hest tii V — Ùngtint.
Che chevra ais steda ammaleda? — Tu giiii a.
Ve cun agùd e cuffort a tuots bsognus, chi ecettuò te nun haun iin-
giin agiidaunt, iingiin deliberatur. Lit. 16.
La duonna nun savaiva in sia cuschina quasi as ^tìdér, nun chattand
neir iingiin a charn. Pallioppi, Órs 9.
Remarcha 3. La piazza dels aggettivs indeterminòs quanti-
tà ti vs ais aduna avaunt il noni. Be iingiin pò unir piazzò zieva il noni
e dvainta altura pfl emfatic. L'istess ais il cas per alchun nel s<m da
u n g ti n.
Uossa iminch" an pfl poch fain e gra un iingiin. ^4 IH 265.
Mangiand el a quia sieu tòch d'paun, gnittan uors cunter el, ma non
al fettan mèi alchiin, anzi mangettan da sieu maun il paun ch'el ais
spordschet. Pr. Cud. 175.
E. B. La veglia, 'ls stanguels mans in crusch
Uossa nun ha più spranz* iingùna. Lansel, M. L. 141.
K. B. Pero Eli al fand instanzia da nu'l tegner azupa chauss'
alchùna, quintet dimena Samuel tuot ils pleds cha'l Segner al avaiva dlt.
Mag. am. 65.
Sainza retletter nun sto iin bun infaunt imprometter ohosa alchùna.
Pr. Cud. 274.
Remarcha 4. PCI bod quannt, varquant, varsaquaunt gnivan
siivenz druvòs s<-u aggettiva invariabels.
Qoaunt ani sua parata daspfi la oaaehentacha «la eder?
Pr. Cud. 150.
i,)uaunt linguachs regnai) tschaotsehófl in doma patria? Pr. Cud. 155
Yar4u.au ut anns zieva perdet tres disgra/rha* da guerra il iriuven
signor de Mont tiiuts sieus baino. Pr. Cud. 44
Qnannt sens ho il crastiaan? Pr. Cud. 143.
§ 2:» 4.
In Aggetti vs indeterroinòs ordinéls.
Quaists indichan in mòd mairi precis cu"ls numerèls ordi-
néls in che maniera cha las chósas Stm luvedas aint. in che
uorden ch'ellas as seguan.
antecedaint aint
antppenultim subseguaint
penultim nltim
precedaint
La dumengia precedaint a alla festa da Pasqua ho
noni la dumengia dellas palmas.
L'an antecedaint must passò J avettans iìna buna
raccolta da fain.
Tu averoBt survgnieu mia charta precedainta.
Quaist ais il penultim di del an.
Gian fo our il quart quint. Emil il seguaint e Giachem
il subseguaint.
11 rendaquint del administratur ho da gnir inoltrò infra il mais da
Settember subseguaint. Stat. Osp. 10.
La diaconissa superiura stabileseha niincha saira per il di seguaint
la lista dels pasta. Stat. Osp. 17.
Temp d'advent as nomnan las quatter eivnas prece dai 11 tas al
Nadel. Pallioppi.
Il di subgeguaint am deeidet tuottiina dad assister alla ^lavanda
dels peig". Tònd. 108.
— 348
Supra tuot que ch*iin intraprenda stu (in refletter fin alias ultimas
conseguenzas. Tònd. 434.
E. B. Cols prodots da quest* ultima età non ha meis referat da che
far, dimpersè be con quels dellas etats ant ecedaintas. Barblan, Par. 4.
L'ultima part del cudesch fuorman, scu nel precedaint, las
lecziuns per exercizis in scrit. Ili, IV.
E. B. L'Ustoria s eque ut e es authentica et veridica. Chal. 1823, 13.
E. B. Ma la Mira davo e'is dis seguaints fiit que l'istessa chosa,
anzi amo pe. V 350.
§ 255.
Aggettivs interrogativs.
lls aggettivs interrogativs sun aduna u acclini pagnòs d'un
substantiv, u un substantiv ais cleramaing suotinclet (que
voul dir cha il sen della frasa supplescha un substanti \ j
a) che (invariabel).
Che ais l'aggettiv interrogativ il pii universe! e dumanda
zieva un aggetti v qualificati v u tin aggettiv determinativi u
zieva la subdivisiun d'iina specie.
Che linguas as pò imprender in vessa scoula?
Resposta : La lingua f r a n e e s a . l' i t a 1 i a u n a . 1 ' i n -
giaisa e la spagnola. (Aggettivs qualificati vs. )
Che cudeschs sun tieus?
Resposta: Quaists duos e quels trais. (Aggettivs
determinativs i.
Che muraglia cotschna ais que co? Chal. 1911, 42.
Che profit haun ils 36 milliuns Austriacs da quaista insignificanta
summaV Tònd. 239.
In che qualiteds gnins affat superós dallas bestias? Pr. Cud. 142.
Che chosas sun necessarias in una scoulaV Pr. Cud. 151.
Che larmas eiran quellas? IV. Cud. 144.
Che nonsens discht Tu, infauntV T'ónd. 367.
f Che studi e fadia? Che diligentia et lavur nò desno metter ans
perchiirar dalla mort secunda chi ma non ha fin? Abyss 138.
Remarcha. Impè da che oda un qualchevoutas che per un, che
p e r ti o a. Quaista combinaziun ais cleramaing iina tradueziun verbèla del
tudais-ch : w a s f ii r e i n.
— 349 —
Che ai> qae per una gtàseh chi al splendimi ineanter? l> S
1915, 6.
Eir che n'un. che ii'iina vain mialrhevoutas drnrd.
E B. Da che u*iina vart dia Lur cor s'voha, Els odio plonti •'
disperaziun. Lansel, Xoss punct, 15.
I)i fili quél, ilai quél a. (ils)quéls', - quélas.
Quaist aggettiv domanda eguélmaing zieva iìn aggettiv qualiti-
cativ u determinati v, mo vain in genere] druvò be cur chal
noni relativ ais già otramaing determina a cha*l numer dels
t8 3 Traunler il- qoéls lì ii u piìss SUD poinavaunt da deter-
minér. ais limitò.
Dna domanda tuottaffat generala ais dimena:
Che lingnas liest t ti st&dgiò?
I tesjutsta : Tnot nossas lingnas svizzras ed eir il latin.
< Dimena in tnot 5 limili
Ina dninanda pO speziéla ais qosé
La quél a da quaistas linguas sest ti'i il pii bain?
Est tii l'unic ester a Gerusalem chi nun so las chosas ehi san dvan-
tedas lo in quaists dis? Ed el al- dschet: Qui- las? Menni, Lue. 24. 19
Siand els radunòs, ais dschet Pilato : Quel volais ch*eaifs detta liber ?
Barraba. o Gesù, nomnó Christo? Menni, Malt. 27. 17.
ci Quannt. qua unta, quaunts. qaauntas. Quaist
aggettiv dnmanda be zieva una quantited u un numer. La
resposta cuntegna u un ninnerei cardine] (§ 235) u i'in aggettiv
indefinieu (§ 253). Cunfrunta, jj 253. rem. i.
Qaauntas iisaglias vegnian drovedas infin cha il pitschen grami ans
pò gnir preschantò sco paum? Pr. Cucì. 159.
Il raig dschet: Quaunts truots d'ova san nel mer? IV 90.
Remarcha. Ils qaauntg aia? significha taunt scu: (he di del mais
arains?
Las qaauntas ais? voul dir: Che ura ais?
Ma las .[iiantas ais? A. Ili 262.
Remarcha (ad a e e). Ils aggettivs che e quaunt vegnau eir druvùs
— 350 —
in exclaraaziuns, cioè in frasas chi min coutegnan propi una dumanda, m<>
esprimali admiraziun u surpraisa.
E.B. Che clerità, quantas gluschs intuorn ed intuorn! D. S. 1915, 6.
C h e trafile e schuschuri ! V 107.
Che bella Coruna ch*el ho sun cho! Pali, Òvs 11.
che not, che not semina! Caderas, Fluors 118.
X d) Il quauntevel. la quauntevla, i 1 s quauntevels,.
las quauntevlas. Quaist aggettiv dumanda zieva la piazza nella quéla un
substantiv ais luvò aint, il lo ch'el occupa in una seria. In sieu pe as
drova però generéhnaing che.
In il quauntevel secul maina nus? /',-. Curi. 158.
Il bapho, so Dieuper la quauntevla vouta, fat una gita greiva Bobbi, 37.
§ 256.
Lectura.
Traunter l*umaun e tuot las otras creatiiras exista quaista
differenza l'imdamentèla : rumami ais l'unic esser vivaint. il
quel ho auncli" uters giavOschs cu quel d'esser sadulò. l'unii-
esser vivaint chi min ais me containt. Us bsOgns da tuots
oters essere sun restòs unifuornis e limitòs. Il bouv d'ho/indi
nun dumanda Unguotta dapi'i cu il pruni chi tiit miss suot il
gìuf dal umaun. Da tuot que dia la natura ais offra, min
paun i'inguns essers vivaints, ourdvart l'iimami. pigliar dapii
cu il necessari per soddisfar tur bsogns determinòs ed indis-
pensabels.
Na uschè Funiaun. Appaimi cha sieus bsOgns animrls sun
soddisfate, as preschaintan oters. 11 pri'im dumanda el nudri-
maint. set» la bestia: allora ricover, sco la bestia; aJlura la
reprodueziun, sco la l>estia. Ma a quaist punct las vias del
umaun e. della bestia as separai). La bestia nun vi» pi'i Ina-
vaunt, ma l'umaun as rechatta sul priim s-chalin d'Una infinita
progressiun, una progressiun nella quéla la bestia nun aintra
per unguotta. Cur cha sia dumanda per la quantited ais
soddisfatta, dumanda el zieva la qualited. Eir ils bsogns ch'el
ho in cuinon colla bestia as slargian. as raffinai! e s'eleve-
— 351 —
schan. Nel nudrimaint min tschercha'l satisfàcziun bé per la
l'ani, ma eir pel gust. nelìa vestimainta min tschercha'] Ite la
commOdited. ma eir l'ornamaint. 11 ricover prìmitiv conyerta'1
in iìna diesa. L*instinct sexuèl cumon as transmflda in dutscha
iiiclinazinn e tenera affeczìan, e'1 dttr e roz t^-hep della vita
animéla cumainza a chatschér Suora e buttuns d'insolita bellezza.
Culla capacited. da contentar sieus bsògns, creschàn las
aspiraziuns del ninann. Sieu intollet as sdasda ed el ais bra-
0108 da sapienza. El affronta l'arsura del desert e'1 vent ulacièl
del Mer Polèr. ma na per nudrimaint; el vaglia tnotta noi be
per observér l'etera circulér dellas stailas. El accunmlescha
t'adia sur fadia per stiizzòr ima fam e said cha iingiina bestia
min ho me cognuschieu. Our nella natura, aint in sieu intera,
inavous tres la tschiera chi zoppa il passò, inavannt nella
s-cliiirdiim del avvegnir as vulva sainza pos il desideri chi as
<ilasda cur cha'Js bsogns natiirèls soddisfats reposan. Nellas
chosas el tschercha la ledscha: el vuless savair cu cha la
terra as formet e cu cha las stailas as plazzettan. el vuless
-coprir l'origine dellas fontaunas della vita. E cur cha l'umaun
sviluppa sia pii oobla Datura, allura s*adoza eir sa brama — la
paschiun dellas paschiuns, la spraunza dellas spraunzas — la
brama cha el, propi el, possa in qualche maniera contribuir a
render la vita pii buna e pii bella, desdruand maungel e peno,
pissèr e verguogna. El suottametta e domestichescha sia na-
tura animèla, el volva las arains al festin e renunzia alla pos-
saunza. surlascha ad oters d'accumulèr richezzas. da soddisfèr
plaschaivlas tendenza.-, dà's s-chodèr al solagl del cuoi t ili.
El lavura per quels ch"el min hn me vis e me nun vzarò.
per una gloria, u t'orsa be per una meskina giistia. chi pò
unir lonch zieva cha is burluns d"terra haun rantunó sul vier-
chel da sieu vasche. El as stadia nell* avanguardia, inua chi
ais fraid e poch" approvaziun dals umauns. inua cha'ls craps
siiti diirs e la frus-chaglia spessa. In mez la derisimi e la
— 352 —
1 ietta del preschaint, edificha el per l'avvegnir, el segna la via
per dia Tumanited. progredind, possa la slargèr e'nd fer un
stredon. A sferas saimper pii otas ascenda sieu desideri ed
una staila chi spunta in oriaint al maina inavaunt.
Snainter Henry George.
§ 257.
Exaimpels mixts.
(Quaifits exaimpels paun servir ad una repetiziun generéla del terz ehapitel
scu eir ad exercizis oròls u in scrit.)
A. Siisom la minchiiletta observains ses fòglias ob-
lungias. 1\' 79.
Marta repartit ils ovs nels gniens e quels ovs blovs,
cotschens, mellens e perniclòs i'aivan in quels bels
gnieus d'mus-chel verd tin lich bel fair. Pali, ars 22.
Tres la sumgentscha da sia colur con la natura, chi la
circondescha, vaiti la ravulauna protetta da sieus numerus
e crudels ini m ih 8. IV 78.
B. Ancoras plain d'ruegian. Chal. 1911. 19.
vigna plain da dutschezza! And. 182.
Immez la grippa stippa s'evra una
Granda chavorgia plaifl d'sablun e belma.
Chal. 1911, 19.
7 Una ])rofeschium d'un scliert arick hum purtò grand
friits. Bifrun, Lue. 12, 16—17.
E. B. Ils abitante da Glaris 1508 offerittan a Zwingli la
cura pastorala. appogiats sulla grand renomina, ch'el nel intèr
])ajais giodiva. And. 143.
f Tuottas quellas archias tutta n da poichia resistenza, alla
grand furia dalla ova. Ann. ìli 244.
E. B. Zwingli pigliet la parola dschand : clvel speranzess
da predgiar in tal maniera, ch'ogni amatur della vardà evan-
— 358 —
melica non havess da s'pìandscher. And. 163 (men § (87, ì.
rem. 2 e 3.)
7 La grand pari dallas Chésas liaum hagieu ìas cuorts.
stallas.et murutschs plains d*gréva u la-alma. 4n». H1249.
(mera § 181, 3).
Tieu ais uossa il regi nana e la pnàsaanza e la
gloria. Lit. 91 (mera $ 1S7 2. rem.)
('. Fussan pflr tuots barata u compras fcélas scn
vos negozi d'Svs. /w/.. (ics 23.
(Taunt tuots 9CU /<7as as refereschan ad amenduos subs t an t i vs .
minchiin dels aggettiva concordami cui substantiv il pu proesem.)
La scorta duonna contschaiva diversas rischs e mii>-
chels, drovabels tiers piissas tittQras. Pali., <>>■* 2Q.
(A che substantiv u substanti vs as referescha di ve r sa s. a che as
referescha drovabelfl ? t
Bgers haun abusò e profanò il sench pus della d amen già
cun g ò s e d i s t r aczi ans pecca in i n u s a s. Lil. 205.
E. H. chars trarsi lascimi d'una vart tuotas te mas
e pissèrs. And. 183.
Facilmaing as pearda la nazionalited tres amalgamarmi
cun oters pòvels. chi haun otras usa un za s e co Stanis.
Pr. Cud. 156.
Imincha samda d*not vo "la a sotèr cun otras strias e
StriuilS. Ann. Ili '281 (mera S 187, 3, rem.)
D. Piìr chi nun saja gratagiò al patrun qualche dis-
grazeha. Pali, Òvs 30.
Tia providenza paterna ans voglia preservar dal pcho e
«la qualunque disgrazia. Lit. 208 (mera § 188).
Guida quaist infaunt cun tieu spiert in ogni pass da ^ia
peregrinaziun terrestra. Lit. 120.
Las ruinas dels superbs chastels ans niemorizeschan alla
aeducited da tuottas chosas terrestras. W 86.
— 354 —
Terre stras vias, vus t'ais bellas.
Soggiunge! il spiritile]. (M. L. 51 (mera §§ 188, rem. 1, 195 d
é 205).
La cbossa la pii sur prendente era cha'J pitschen niagister min
faiva me sentir sieu ilret d'maggiorited d'eted. Pi: Cud. 57.
E. B. Myconius offerit a Zwingli la piazza vacante. And. 158.
E. B. Els as turpiettan d'havair cret la sort da lur causa depen-
dente d'un sulet hora. And. 227.
Tii hest pur do als tieus la consolante improbissimi, da"ls volair
piglèr tiers te. Lit. 93.
Tu chi est intrò nellas abitaziuns celesticlas, affin da preparar allò
lina dmura permanente a nus peregrins. Lit. 169.
E. B. La (itat Meaux, 5 millas distante da Paris. Martyr. 240.
E. B. La Baselgia da seis Onschù in terra militante. Martyr. Dedic.
(mera § 188, rem. 2).
E. E. B. tin chattarà eir sur da noss poets modem s
las so m in a ri a s indicaziuns biografica^ e bibliografica^, tant
pltt necessarias per as far iin' idea da noss niovimaint
titterari. Lanseì, M. L. XXXI.
("n fet lina schelta dellas megldnis lavuurs literarias.
Balastèr 1 (Campell).
E. B. Nossa pitschna litteratiira ha iina fisionomia propria
e totafat originala. Lansel, M. L. VI.
Oraziun preparatoria aunz las l'estas. Lit. 39,
Tia mort reconciliatoria Lit. 39.
E- B. 11 bap d'Ulrich era un simpel contadin, chi trae
sia conduita exemplaria. ha ve va merita la stima da seis
convaschins. And. 138.
Ils guis sun fieli rapaces e sanguinari s. IV 70.
11 marchese pigliet las necessarias insiiras. Pr. Cud. 69.
E. B. S'familiarisar con queir epuca reformatoria,
eorroborescha nossa eretta. And. VI.
E. B. Ziirich possedeva lingià iina scola eie menta ria
per las linguas anticas. And. 208.
els gnittan la damami sbalzòs
— 355 —
A riva stìn iì n " isla solitaria
Nel solitari mer. Chat 1911, 26.
E. B. Indulgenza plenaria. And. 151.
E. U. Subsista tanti'ma qualche diversità tanter quìsts
duos sancts bomens, qaeais solum in chossas accessorias,
n n il a ri a s. main iraportantas. 4«rf. 230.
F. Tieu l'ini spiert ans maina sOn trias drettas. hit. ( .»7.
Sfha fOss sto ora bella e sfitta, seni giascness eau
aossa co mort in mieti saung. Pr. Cud. 7.
Xnn permetter dui la tranquillited solenna della ooat
regna interrnotta. Li.'. 208.
Mante! blovaint semnfi da stailas rivas
Spand' in la vai solenna péscb e pós. Caderas, S
rirs 20.
Bau as declér ]>er members majorens da nòssa baselgia
cristiauna reformeda. Lit. 133.
Una povra lilnnza eira Una saira stiletta in sia stura.
Pr. Cud 39.
Andrea passaiva las mezzas nots nella nsteria. Pr.
40. (mera g 193, rem. 2.)
Perchè porta quella pitschna bassa piattina Io uschè
Superbs grands fruts? Pr. Cud. 11.
Tii tmuossa creatura, dschet il regi, tnot que chi ans
vain incunter mettains nus our d'peis cun nossas armas.
Pr. Cud. 38. (mera § 193, rem. 3.)
»;. Un hom ridi avaiva pere una considerabla somma
dnmnaida. IV 101.
El contemplaiva la natura culs r'.gls d'un veritabel
idealist. BaJastèr, 2 (Competi.)
Sieu venera bel magister al det il pruni iiupuls a com-
puoner sieus impissamaints in rima. Baiaste)-. 2 (Campell).
— 356 —
E. B. Las a ma bla s tpialitads da seis caraeter il pro-
curetten rattachamaint da seis collegas. And. 215.
l/ouvra ais accomplida, ommettand però alchi'mas oraziuns
main indispensablas per la render main voluminusa e
maio e ustai vi a. fstt. VI.
11 tesorièr gnit acliiisò al raig ch'el metta robas da valur
invuledas in i'm' eigna staunza. Pr. Cud. 18.
E B. 11 traetat da Capei, riguardo il culto e la religium
permetteva un liber exercizi. And. 221.
E. B. Zwingli intratgnit lina correspondenz* extaisa cun
ils homens ils plii celebers da si' epoca. And. 212.
f E. B. La vita accompagnada cun l'ira da Dieu es l'ina
pitra mort. Martyr. 374.
Un infaunt som ber min ais pi'i un infaunt nati'irèl.
Pr. Cud. 277.
Un infaunt legger observa il bòn vi ais «tters con
plaschair. Pr. Cud. 277.
E. B. Sia me diocra rendita serviva al succuors dels
indigents. And. 211.
Ils vegis toleraivan las randulinas in lur chesa e sla-
sebaivan gugend sdasdèr la damami tres quels munte rs
iitsehellets. Pr. Cud. 40.
Bulina ais una man tra matta. Ann. Ili, 258.
Y Xus misers & pouvers pchiaduors. Form. 41.
E. B. Noss compatriots da la Svizra bassa mantegnan e
ciiltivan lur aspers dialects materns. M. L. V.
Comparta "ns iina sincèra, cordièla riivglentscba da
niis pchòs. Lit. 41.
IL Divis da te, bainv guida
Ani fiiss la fraida mort! Caderci*, Flnors 82.
Sia defunta mamma ho t'at miirèr aint lina gramla
(piantiteli d'or. Pr. Cud. 24.
— 357 —
E. B. Ils protest a n ts chattevan in Zwingli un zelant
et e 1 o q u e n t advocat. .4 ad. 220.
E. B. La nova da sia trista inort mettet tuot seis amis
et adherents nella pili profonda consternaziiin. And.221.
11 meidi pisserescha per la curapra dels medicinèls e
dellas chemicalias occorrentas. Stai. (fsp. 15.
La bunanimited ans fo attents a tuot il bon vi al> oters,
e ns renda pii propens a disculpèr co ad inculpèr, ans fo
pii paziaints con las deblezzas da noss simils, pii pene-
trante in observér que ch'els soffrali. Pr. Cuci. 276.
E. B. Cu tìdel e vigilant minister. A/t<I. 222.
E. B. Las lmras vacantas in seis ministeri consacreva
il minister all' instrucziun da seis chars infants. And. 3.
E. B. El voleva d'vantar il benefactur dellas venturas
generaziuns. And. 207.
Sajast un Dieu grazius a tuots amalòs e moribunds.
Lit. 207.
I. Quel cbi ais debel avuonda. per as crair pii sabi co
oters, o memma superbi, per as laschèr instruir da quels
chi sun pu sabis cu el, quel ais chaprizius. Pr. Cud. 278.
In pasturet eira contschaint per tuot intuorn causa sias
respostas sabgias. IV 90.
L'inviern eira in quaista vai sulvedgia fich cruj. Pali.,
Om 19.
Las piittas eiran superbia s. Clini. 1914, 31.
La raspeda eira stufe ha. Chal. 1915, 37.
Superba tlur. Cader as, Sorr. 23.
La virttit ais fin con ti n e promt esercìzi del bòn. Pr.
Cud. U6.
E. B. Per arrivar a quist scopo non ra'haj inservi din-
gi'mas ambiguas et raaliziusas exhortaziuns. And. 174.
Quista doctrina erronea gnit pian a pian nel XIII secul
introdiita. And. 150.
Velli-man. Grammatica Ladina d'E. 0. • 23
— 358 —
Il pichalain ais condannò alla fadia e. per osche dir. ad
iina perpetua galera. V 214.
E. B. Zwingli deva a seis auditurs quel cussagl, ch'Un as
stopcha reclamar unicamaing stilla Scrittura et reguardar per
superfluo, tuot que chi la fiiss ester. And. 144.
Els tscherchaivan dad evitèr ogni superflua spaisa.
l'r. Cuci. 72.
Eau stu as fer la confidenzia d'iina chossa secreta. Pr.
Cud. 30.
Alla commissiun flit do l'incombenza da render quista col-
lecziun pii comp letta possibla. Lit. IV. (mera § 207bis)
K. Libers dels molestus pissèrs da nossa vocaziun
terraina pudains ans approssmèr a te. hit. 203.
E. B. Minella priimavaira la fruonzla saimper verda del
dschember metta novs chatschs vigor us e minch' uton sias
gustusas nuschpinas madiiran per il dalet da juvens e vegls.
Lansel M. L. VII.
E. B. Il cor d'ogni bun Swizzer vain comoventà, alla
rememorisaziun da quels valurus guerriers. And. V.
11 tschel serain sOrriaiva amiaivelmaing. vzand ils traìs
umauns pietus siin lur viedis. IV 88.
E. B. Zwingli as mosset capace, na be da predgiar la
doctrina dels apostels, ma eir d'imitar et praticar lur virtiids.
And. 166.
E. B. Ministers capacis da complir lur offlzi cun hunur
et bun success. And. 209.
Una felice fin. Pali., Vett. And. 4.
Duos umauns felicis. Pali., Veli. And. 14.
E. B. Dopo quist infelice success porten ils deputats
lur plands avant il magistrat. And. 170.
E. B. Refusai ils in felicis duns da divers princis am-
bizìUS. And. 188. (Cfr. § 208, rem. 2.)
L. Las chesettas dels eraTunèra eiran giò nel bass
della verda vai. Pali.. Òvs 7.
Eau CQSglesa da*8 atgnair al cimrt et al armonie.
Flugi i.
Las spedas gli'ischivan nel cler d'uluna. Pr. ('mi. 4*.i.
E. B. 11 latin classic min eira nter cu Un raflinamaint
ilei latin tsehantschà dal intèr pòvel. Lanisti. M. L. IX.
Benedescha tuot il bdn cha nus e nos infannts avains
pensò, vulieu ed operò. Lit. 206.
E. B. La pianta da la poesia prò nus, più co utrò. es
creschftda al li ber. Lansel M. L. X1IL
E. B. Dieu excitet dengs successore, chi nel medem sens»»
eonstmin inàrant l'edifizi, drizand lur actività piti siil in-
tern co'l extern. And. 235.
11 miser dschela! Caderas, Fluors lt>.
Il ri eh stu esser bun e serviziaivel vers il pò ver.
l'ali, Òvs 7.
Eau as di cha cun quella veglia un sto s'incht'u'èr da
gnir melpari'ina. Ann. Ili 261.
Il transparent cler d'ov eira dvantò alv sco il lat, istes-
samaing il mellen eira dvantò pii diir. Pali.. Òvs 16.
E. B. Cur chrs fet di. gluschiva siin la d retta
ini falch rifless (saliid ultim del mar). Lansel, Outtana 61.
Eau al pigliaiva cun las bunas e que giaiva. Ann.
Ili 259.
Eau stogi giantèr alla fraida. IV 102.
11 generus vegl uraiva auncha adiina. cur spuntet l'alva.
Pr. Cud. 69.
Possa ogni orma.
Cur tramunf il di,
Resentir cha spunta
L'alba d'un nouv di. Caderas, Sorr. 15.
Vi'lleman. Grammatica Ladina d'E. O. 23*
— 360 —
Da spaisa alla veglia tingiin pli nu's containta. Ca-
der as, Sorr. 61.
E. B. Las improvisaziuns da Sandri descrivali bunaria-
maing, cun sai e satira, la vita alla veglia. Lansel, M. L.
XXVIII.
Nun ais la guerra eir un luf sgiarbeder, chi s-charpa
e desdriia tuot que chi uorta in sias grifflas? Fógl 58, 7.
Attachs calculòs siin barchas inimias tuochan eir basti-
maints neutrèls. Fógl 58, 7 (mera § 216).
M. Una not fraida da Meg avaiva cuvert il zart ver din
della cultura da dschierva pruina. Chat. 1915, 29 (Gieré).
Malgiaretta
"Xa veglietta
Xata eir' in poverted.
Laboriusa, simpla, s-chietta
Eir 'la steda, già giuvnetta
E taunt pii in ot' eted. M. L. 10.
Il tschèl ais blov, il vent f rais- eh et. M. L. 15.
E. B. Zwingli: Neir eug bricha volg disputar, anzi cun
buna conscienzia sulamaing declerar, que ch'eug fin a quist'
hura ll'haj mOSSa. And. 171 (mera § 219, rem.)
tina tschera da bunatsch. Robbi 31.
Aunz cu's avair tschantò, volaiv' el già savair, che chi
l'iiss capitò, bundragiusun, ch'el eira. Chal. 1914, 33.
Us ovs della ravulauna sun alvs-melnaints, con
punets briins ed iin pò pii grande cu'ls ovs da culomb. \\ 78.
D'utuon survain la ravulauna iin vstieu alv, be siin las
pennas lungias della cua as vezz' iin per strichs briins-nairs.
IV 78.
E. B. El era inaccessibel ais sentimaints del odi.
And. 215.
Nus essans da nus stess inabels tiers quaist sench act.
Ut. 41.
— 361 —
Tuots duos s'impromettettan una inesti nguibla ami-
cizia. Pr. ( '"il. 53.
11 chaveder da tesnris legiaiva our da sieu elidaseli da
Tiiotas vorts d'pleds i n e u d t se li a i ut >. Rr. CwL 30.
Do. o Dieu dia nus ans abstegnans eir a diesa nossa
da tiidttas dispensablas lavuors. Lit. 10.
Da nos Mastrèl la duonna eira
Indispensa 1)1' in ogni lo. Caderas, Sorr.52.
Comparta la grazia als serviaints da tieu pled dad esser
in lur ofiìzi lidels et instancabels. Lit. 35.
E. B. Bagagl intitel. Lansel, M. L. VI.
E. B. Mycooios comparit in publica redunanza e defendet
la probità d'un hom irreprensibel. And. 159.
Il di zieva fettan ils melscoarts infaunts Tistess.
Pr. dui. 17.
E. B. Uschè sparit vieplii la differenza tanter libers e
non li liers in reguard a lur libertà personala. V 66 (cfr. § 221.
B. il è >; 75 B. rem).
: Che ciìcordgia à Christo cun belial? ù che part ho l'g fi del cun
l'g i n f i d e 1 ? Bifrun, II Cor. 6, 15.
Una chiosa m e 1 n e 1 1 a. Bifr., 2 Cor. 6, 16.
\. La plovgia ais uschè necessaria sco la splendur
del solailg. Pr. Oud. 6.
Afra filt uscliè surpraisa. ch'ella gnit al va sco la naiv.
Pr. Cuci. U.
Ils spelms plains d'frus-chaglia venia non avess firn
podieu pittiirèr pu bel da que eiran uossa. Pali.. Òvs 7.
.... Nels contuorns non as chattaiva sgiir
Pas-cheder pii ardit e fortuna.
E pti prudaint nel prievel, cu quaist giuven. Chal.
11, 20.
La granda part dels umauns òdiescha las serps scu las
jnì ab orni nabla s creatiiras. V 224.
— 362 —
E. B. Pili sapiaints e più feilantads ch'els sun. Lansel,
Xoss punct. 8.
E. B. Una part del clero s'imprometteva il success il
più felice tras la predicaziun d'un hora. chi gniss averta-
maing ad attachar ils vicis del secul. And. 159.
Nus plajains nossa snuoglia avaunt tia s e n e li i s s m a
majested. Lit. 52.
eh e ri s seni Segner e Salveder Gesù Cristo. Lit. 39.
Ils Romauns avaivan megldras armas e pii buna
disciplina. Pr. Cuci. 170.
Salvo cas da forza magiura nun pò una vittura iftìneda
gnir disditta. Stai. E. 0. 25.
Davart dumandas da maggior rileiv gnarò vuschò no-
niinèlmaing u per scrutili. Tschant. Zuoz 5.
E. B. Tot vantachs incalculabels. dia muglili' otra lingua,
m indi r i'in p 1 u o m ài n g r o b u 1 a n dialect tudaisch. sa vess
rimpiazzar. Lansel M. L. XII.
E. B. Da massi ni a importanza sun las ferrovias a
binari nornial. VII 172.
Daspo 1902 ais el commember da nos suprèm magistrat
svizzer. Fògl 58, 7.
Els restettan fermamaing unieus in tuots temps poste-
riuors. Pr. Cuci. 165.
Cha noss scriptuors savessan s'unir ad ima ortogralia
unifuorma, fiiss da somma importanza per nossa lingua.
Fògl 58, 7.
Clamaint giosom Dimvih cun entreda in prò \r. 925
serva per llujèr e sfliijèr quaist prò. Tschant. Zuoz 109.
f La Superioritaedt suprema & infima (cfr. §§ 228,
a & 230.J Schuchiaun, 270.
0. E. B. Tschientes ess anta faschas scrivet el. V 349.
E. B. Eu ha guadagna trentaduos francs. Y 350.
— 363 —
K. li. Amis a tschients e millis. Lana \puncth.
La Schvizzera ai> composta da vaine h e duos parts.
Pr. Cud. 153.
Da stovair fer pur a vainebetschine li ans la sconta da
recrut. que eira baio un pò diir. Chnl. 15,30. (Mera § 236, d).
Una su letta naziun s'po divider in pus* pr.vels. Pr.
Cud. 155.
Il larsch ais Tu ni e bòs-ch da fruonzla chi as snoda
rinvieni. V 208.
E. B. Ambas duos parts eiran uossa sazias da quai>ta
guerra sanguinosa. V 95.
K. B. La seguonda pascli da Kappel stabilii, dia ambas
confessians dessan gnir toleradas nella Confederaziun. VII 21.
E. B. La pruina pascli da Kappel concedei ad a in in e n -
duos confessiuns egual dret nella Confederaziun. VII 21.
E. B. Schni'iss e giubilaziun. sun a in end uà s las pia
evidentas manitestaziuns da la parzialitad. Lansel, Noss
punct 14.
Nel terze vai an pigliettan els cumiò. Pr. Cud. 168. ($ 240, reni. 3.)
f E. B Panini l'Apostel dals povels cur el fo retrat infin in Vt erzavel
cel, ha vis usche grondas chaussas, chi non pon ngir descritta*. Abyss 105.
Sclia be la mitted della tinta cotschna gniss droveda
per corriger componimaints romauntschs. scili i'i'iss que per
ni issa lingua &n grand guadagli. Fògl 58. 7.
11 disegn sili elio della vipra ho sumgentscha cun duos
ni e z zas gliinas. V 225.
Bgera ni il li era «Tgrauns. Pali., Òvs 18.
S'approssmand Tutuon, as retiran las vipras in fouras,
(jiialvoutas fin duos dunzainas insembel. V 226.
In genere] portan las plauntas nel istess an il pruni
foglias ed allora la llur. V 187.
P. Dappertuot eirei accolt cui istess entusiasmo.
(luil 1914, 44.
— 364 —
E. B. La saira davo flit que l'is tessa chosa. V 350.
E. B. Qualchosa simil non avaiva el amo vis tuots ils
dis da sia vita. I). S. 1915, 3.
E. B. Amo mai non ha el vis fin simil bòs-ch. D.S.
1915, 6.
Un tèi principi laschaiva sperèr grandas chosas. Chal.
1911, 44.
A .tèi fin s'unittan tuots ils Helveziers. Pr. Cuti. 168.
E. B. D'una tal a caduta vogliast tu in grazia am pre-
servar. Uraziuns 199.
E. B. Tal e qual sco viv. D. S. 6.
f E. B. Inguotta nun lascha piir parair ch'una tal a spartazun tanter
ils più intime possa commoventar ls beats. Abyss, 101.
Eau arou uus frars che uus tuotts fauellas (ina proeppia chiosa cun
lina medysthma uoeglia, et una proepia upiniun. Bifrun, 1. Cor. 1,10.
Liber da sia forza,
Liber da sieu dret,
S a i n z ' amur a 1 e h ti n a
Sainz' alchtin dalet. Pallioppi, Poesias 31.
In alchiins lous cuorra ova our dalla terra. Pr. Cucì.
153.
E. B. Be aldi muonchs stiidius in la calma da las
clostras, continuettan a mantgnair invtidada quella glum uschè
necessaria per penetrar in la sabgentscha dels vegls. Lansel,
M. L., X
11 referent det prelecziun da divers da quaists inter-
essants vers. Fógl 58, 7.
Pussas funtaunas insemmel fuorman tin ovèl. Pr. Cuci.
153.
La discussimi l'ut animeda e pti d'iin buri pled ro-
mauntsch gnit trat a glusch. Fógl 58, 7.
Il ,.Temps" publichescha una glista da 12 bastimaints
mercantile, dals quèls mauneba qualunque uova. J^ògl58,l.
E. I>. ..Giuli»», tiun fast una per ùn'otra. t Ci non est
più quel d'una ronta." V 350.
I".. B. Quauntas coluors vezain no nel are in techel?
Porla. Mag. 21.
EU batter la già cunter un spelili, ch'ella gei in taunta
tdCQS. CflCtL 1914,44. (mera $ 210, rem. 2.)
Cile n'iìna duniengia"? Roìtbi 12.
Tur eau vegn battieu. e li e sentàmaint as manifestar»'»
allura tar mei C neh un, cor eau he fa ni e said? Pr,
'. 144.
X § 257 bÌ8.
Ils aggettivs nella lingua latina.
La lingua latina avaiva aggettivs cun duos desinenzas
(liii'erentas pel gener iTiina pel gener masculin e feminin.
l'otra pel neutro) ed eir aggettivs eun trais differentas
desinenzas per il gener f masculin. feminin e neutro).
Quaists aggettivs gnivan cumplettamaing declinós, scu ils
substantì vs; tuots ils cas gnivan dimena fuormòs cun diffe-
rentas desinenzas. (efr. $ 126.)
Siand cha"l gener neutro nun exista propriamaing in
(tossa lingua (mera però $& 260 e 261 di. Tunica restanza mor-
fologica as limitand al a dels plurals collectivs (§§ 109, 139
e 210 i. schi sun per nus be las desinenzas masculinas e fe-
minijias da rileiv. da maniera cha tar ils aggettivs cun duos
desinenzas avains da eonsiderér be una, e tar quels eun trais
desinenzas be duos.
a) Aggettivs cun l'istessa desinenza masculina e femmina.
S i n g u
lar.
Noni.
vetus
felix
grandis
oboediens
Gen.
veteri>
felicis
grandis
oboedientis
Dat.
veteri
felici
grandi
oboedienti
Acc.
veterem
felicem
grandem
oboedientem
366
Voc.
vetus
felix *
grandis
oboediens
Al)l.
vetere
felici
grandi
obbedienti
(u oboediente)
Plural.
Noni.
veteres
felices
grandes
oboedientes
Gen.
veterana
felicium
grandium
oboedientiuin
Dat,
veteribus
felicibus
grandibus
oboedientibus
Acc.
veteres
felices
grandes
oboedientes
Voc.
veteres
felices
grandes
oboedientes
Abl.
veteribus
felicibus
grandibus
oboedientibus
In quaists aggettivs cognuoscherò un facilmaing ils babuns
da noss veider, felice, grand, obediaint, ma be fe-
lice ho hozindì l'istessa fuorma pel masculin e feminin (mera
però Robbi, Tes. 13: champagnias f el izas j, ils oters pigliati
tuots la desinenza feminina -a e sun dimena gnieus assi mi li ìs
als aggettivs seguaints i i'ormaziun tres analogia):
S i n g u 1 a r
mas e.
f em.
m a s e.
f e m .
Nom.
carus (' cher
J cara
liber ('= li ber)
libera
Gen.
cari
carae
liberi
liberae
Dat.
caro
carae
libero
liberae
Acc.
carum
caram
liberimi
liberam
Voc.
care
cara
liber
libera
Abl.
caro
cara
Plural.
libero
liber;')
Moni.
cari
carae
liberi
liberae
Gen.
carorum
cararum
liberorum
liberarmi!
Dat.
caris
caris
liberis
liberis
Acc.
caros
caras
liberos
liberas
Voc.
cari
carae
liberi
liberae
Abl.
caris
caris
liberis
liberis
QUART CHAPITEL: IL PRONOM.
s' 258.
Ils differente prono ms servai) in pi-lima lingia a pigi ièl-
la piazza da scostanti vs; grazcha ad els podains dimena evi-
tér da repeter bgeras vontas l'iste» nom, cur cha dschains
pttssas chosas davart L'istess ogget.
(Jsckè nel seguaint alinea foets ils pleds miss in stampa
spazieda sun pronoms.
Dien condftet ils ini'aunts d'Israel tres Un desert. Da di
l'ina coluonna d*niivel als precediva, indichand la via. ch'eie
dovaivan piglièr; da not ilna coluonna d'ffl. Ogni damami
crodaivan dal tschèl pitschens graunins arduonds, dutschs scu
il meil, chi cuvernivan il terrain. Que eira la manna, u il
paun del tschèl, con il quél Dieu nudriva ils Israelits in
quel desert, A dret temp chattaivan els eir fontaunas d'ora
frais-cha, cha Dieu in quel pajais desert e sedi fai va sortir
dals spelms per ils ristorèr.
Xus disferenzchains ses classas dà pronoms, nempe:
1. ils pronoms persunèls
2. ils pronoms possessi vs
3. ils pronoms relative
4. ils pronoms interrogati vs
5. ils pronoms demonstrativs
6. ils pronoms indefinieus (indeterminòs ).
Davart la differenza traunter pronoms ed aggettiva mera § 267, rem. 2.
— 868 —
lls pronoms persunèls.
§ 259.
Ils pronoms persunèls vegnan uschè nomnòs, perchè
in pigliano* la piazza d'un noni, els distinguali nel istess temp
traunter las uschèdittas trais persunas grammaticalas,
nempe:
la pruina persuna, cioè quella chi tschauntscha (eau,
nus. etc),
la seguonda persuna, cioè quella alla quèla vain tschaun-
tschó (tu, vus, etc),
la terza persuna, cioè quella davart la quèla iin tschaun-
tscha (el, ella, els. ellas, etc).
A sun duos fuormas distintas del pronom persunèl, nempe
la fuorma congiunta, la quèla vain druveda in stretta
connexiun cun un verb, e la fuorma absoluta. la quèla
vain druveda u sainza veri), u in tscherts oters cas pii specièl-
maing exposts nel $ 262.
In tscherts cas la fuorma congiunta ais Fistessa scu la
fuorma absoluta.
Il bap ara det un cudesch (fuorma congiunta)
A chi det il bap iin cudesch? — A me (fuorma ab-
soluta, differenta dalla fuorma congiunta)
Eau lavur gugent al liber (fuorma congiunta)
Chi lavura gugent al liber? — Eau (fuorma absoluta.
eguèla alla fuorma congiunta).
§ 260.
Il pronom persunèl congiunt.
Per quaist pronom exista una declinaziun da per sé, inua
ils singuls cas nun vegnan furmòs cui agiid da preposiziuns
(mera § 129), ma sun rappreschentòs tres differents pleds
u tres differentas fuormas del istess pled.
— 369 —
La declinaziun del pronom persane] coagiunt ais incom-
pletta. inanellami il genetiv e l'ablativ.
In piazza <ld genetiv funcziunescha l'aggettiv u il pronom possessiv
(mera $? 251 e l
Smaniar.
Pruina Seg. Terza pere.
pers.
Spir
-
pera.
Noni.
uen.
dat.
acc.
abl.
eau
tu
ma- fem. neutr. reti.
el i "li ella (la, 1') a (ad) —
ani lini at i't i al fi) la (alla) — as ("s)
ani Min at i "t ) il (al, 'li la as fs)
Plural.
nus
VHS
els
Nona
gen.
dat. ansfns) asfsj als i ~ las
aec. ans('ns) as('s) ils (als. 'ls) las
ahi. — ." — — —
ellas (las) a (ad) —
as 's
a* s
Ils nominativs del pronom congiunt sun eguèls als nominativs del
pronom absolut. Be ils nominativs scurznieus sun da considerar scu fuor-
mas exclusivamaing congiunta-.
Davart las fuormas reflexivas della terza persuna mera >i 264.
Davart il neutro della terza persuna mera § 261 h.
Davart il pronom persunèl enclitic mera £ 261 d £ e.
Eau he comprò iiii er e stogi ir our a'1 vair. Menni,
Lue. 14, 18.
Eau vògl dia tii 'm (dat.) dettast il elio da Joannes Bat-
tista. Menni. Marc. 6, 25.
El ara (acc.) recognusehet a temp e shasset l'arma.
TOnd, 353.
T ii min avessast iingiina possaunza sur me. seh'ella nun
at i dat. ) fiiss deda da sur ingiò. Menni, Joan. 19,, 11.
— 370 —
Neir eau min at lacc.j condan. J. B. 118.
El dess avair (ina buna testimoniaunza. Menni, 1 Tini. 3. 7.
Accorda'/ (dat.) fortuna ed algrezcha. Lit. 121.
Sena tii vainst ani benedir cun un figliet, il face.) sr'óg]
eau dedichèr per tuotta sia vita a tieu servezzan. .7. B. 42.
Que'm displescha, cha tschertas persunas as almaintan, da que eh' el
aintra in una cumpagnia sainza saltidòr, da que cha V (= nom. masc.) ais
uschè asker. Bobbi, Tes- 4.
Maschel Giachem am ho dit cha quaista saira gnarò ~'l (nom) quia cun
qualche signuors. Che secretezzas pò 'l (nom) avair con quists signuors ?
Oter cu la monaida nun ho 'J (nom.) me per testa, nun at ho 'Z (nom.) dit
que cha vegnan a fer quia? Ann. X 77.
John al (acc.) taidla un momaint commoss. J. Robbi 8.
Ed el entret in la nevetta e sieus discipuls al (acc.) seguitettan.
Menni, Matt. 8, 23.
Ella als disch : Els haun pigliò davent mieu Segner. Menni, Joan. 20, 13.
La fortuna vo bain tar ils grands signuors, ma me tar fin simpel puret
scotti. — Lascha cha la (nom.) giaia inua cha la (nom.) voul. Chat. 1914, 39.
L'ova ais iin grand dun da Dieu, l'ais (nom.) la pti sauna bavranda.
Pr. Cud. 153.
Elisabeth eira la pii trida; l'eira, (nom.) megra scu un pichalain.
Bundi 38.
Sa piipa verda non manchaiva: da rer però ardaiv'la (nom.) Cheti.
1914, 31.
E. B. Quaista mobiglia avaiv' el iertà da seis bap. L' (fem. nom.)
eira amò mantgntida bain. Chdl. 1915, 39.
Chi ais quel fidel famagl, cha sieu patrun ho miss sur la famaglia, per
la (dat.) der il nudriamaint a sieu temp? Menni, Matt. 24, 45.
Franz alla (dat.) tegna svelt il maun avaunt la buocha. Ann.
XXIX, 92 (Riedi).
Que alla (dat.) reuschit da gnir oura cun alch pleds. Puorger 195.
Eau la (acc.) he spaventeda. J. Bobbi 10.
E. B. Maria am fet còmpassiun, nus havettan da far avuonda per la
(acc.) consolar. Chal. 1823, 23.
X ti s glorifichains tieu sench nom. Lit. 14.
Conceda' n s (dat.) la grazia, cha nus ans (acc.) flissagiains da renun-
ziér a nos pchòs. Lit. 49.
Approssmain ans a quel chi ans (acc.) ho amós. Lit. 50.
— 371 —
Vus non savais inuonder eau sun gnieu ed inua t^au vegn. Menni,
-. 14
Tuottas quaistas chosas a -nan missas tiers. Menni, Lue. 12,31.
In vardet, eau di a vus, ch'età nun as (acc.) cognuosch. J. B 122
Considerò ils corvs, eia nun semnan ne tschunchan. Menni, Lue. 12,24.
Pilato als disch: Vos raig dess eau crucifichtr V Menni, Joan. 19,15.
Mo el als proponi! (ina sumaglia. Menni, Lue. 12,16.
Conforta"! s e fortifìcha*Is nella eretta Lit. 11
A tia amur e grazia ils surdains nu>. Lit. 136.
Elias nun haun spargnó fadia per render lur cheta agreabla. Chaì.
1911,
Vuschs divinas -un intuora ils umauns, eomandand ad immiiu-hiin,
eir scha iingiin nun las (dat.) obedescha. D. S. 1911, 23.
Fluors ailegran nossa vita, perone las (acc.) cultivains cun amur.
§ 261.
Remarchas e o m p 1 e m e n t a r i a s.
(mera eir § 263)
aj Na darér ais il verb accumpagnò da duos objects in
ditferents cas ch'Ho pò in otras linguas romanas substituir
tuots duos fcres pronoms persunèls congiunts. p. ex.
Lingua italiauna:
Chi darà la penna a Maria? La maestra gliela darà.
Lingua francesa:
Qui donnera la piume à Marie? L'institutrice la lui
don nera.
In lingua ladina nu's pò aduna combinèr duos pronoms
persunèls congiunts in quaista maniera. Ils unics cas da
combinazinn possibels sun ils seguaints. inua un dels pronoms
piglia qualchevoutas una fuorma un pò differenta da quella
ehi vaiu otramaing druveda:
am il = m" il (u mi'l)
at il = t'il (ut il)
— 372 —
am la — m'illa fa mi la)
at la = fili a (u ti la)
am ils = am ils fu m' ils)
at ils = at ils (u t'ils)
am las = m'illas fu mi last
at las = t' il las (u ti las)
ans il == ans il
as il = s' il
ansia = 'ns il la (u 'ns ili')
as la = 's ili a fu s' il Ti
ans ils = ans ils ni 'ns ils)
as ils = as ils fu s' il si
ans las = "ns i 1 1 a s
as las = s'illas
p. ex. : Chi f ho do il cudesch ?
11 bap mi '1 ho do im'il ho do)
Il bap t i '1 ho do | f i 1 ho do)
Chi t'ho do la rosa?
La mamma mi l'ho deda (m'ill' ho deda*
La mamma ti l'ho deda (fili' ho deda)
Stessamaing :
Il bap ans il ho do
Il bap 's il ho do
La mamma 'ns ili' ho deda
La mamma 's ili' ho deda
Sch'eau nun retuorn cun Bengiainin, schi straund eau mjeus duos
tìgls. Confida'l in mieu maun ed eau t' il vogl turnentèr. Ili 43.
Duraengia passeda he fat cun mieus geuituors e fradgliunz una zumid
bella spassageda, ed uossa T'illa vogl eau be dalum descriver. Ili 94.
Per me vegliet ais la già be iin inipedimaint. Kau ti la dun per un-
guotta. Chat. 1914, 43 (Gertrud Gilli).
— 373 —
Mo guardt v m uoss - un pò «juistas finora! Il zardinér «lei conte m*il-
las ho dada*. Pali. And. 16.
In que chi reguard' als dovairs dals infaunts invera lur baji e mamma,
nus ils cognoschains zuond bain: noass cours ans ils muo^san uschea bod
co e ha mi- esaaoa in Bfcedi dals ademplir. Robbi, Tes. 7.
;- <) Tu mei fidiel seruaint.
Cho ist sto uschia mei arcunschaint,
A wulair Thunur mia vituperer
Tu nù m' i I g daiast me ferr. Trav. Jos- 257 — 260.
Sch'ean predg l'g euangeli schi es què per che l'g bsùng m i 1 g fo
fèr. Bifrun, I. Cor. 9,16.
Et Pilatus dia ad elfl Vhò cau s'ig uoelg mnèr oura. Bifrun,
Joh. 19,4.
( raiem par mia fé, ch"eau"sil di. Trav. Mus. 864.
Ingiun min ais par chisa, [aque mi'l craia];
Viten huossa, ingiun nun vaia. Trav. Jos- 237 — 238.
Tscherchia qualchttn oter. chi t" i 1 g dia. Trav. Jos- 358.
Par che wuss elg (ilg summi) sapgias interpreter ,
Schi 's i 1 g woelg eau palantèr. Trai: Jos. 320.
Eau t' i 1 g woelg dir . . . Trav. Jos. 298.
Tti nun daest à Dieu l'a prums duns. Dieu t" i 1 s ho do el auaunt.
L. P 332.
Che m'uulais dèr, ch'eau s i l' g uoelg der aint in maun ? Bifrun,
itati. 26. 15.
X Annotaziun 1. Tar ita vegls scriptuors chattains eir otras combiua-
ziuns da pronoms persunèls congiunta, acn p. ex.
Fridolin l'il (= al il) det, e requintet, in che mod ch>l lavaiva
survgnieu. Pì\ Cud. 111.
(Pallioppi metta : Fridolin a 1 det 1' ò v e requintet etc. Ovs 32.)
Fridolin nun vulaiva in se al laschèr l'ov, ma l"hom aruvet taunt. infia
ch'el l'il (= al il) det. Pr. Cud. 112.
(Pallioppi metta : infin ch'el i 1 det. Ùvs 33.)
f L'g hutischem Dieu vain ad arguardaer Pabundaunza da meis duns,
& vain als artschaiuer da me chi glils (== al ils) ufferesch. L. P- 74
Annotaziun 2. Las otras combinaziuus cu quellas supra vegnan evitedas
in laschand davent il pronom pu dispensabel. Ma un drova eir in lur 16 la
combinaziun d"iin pronom congiunt cun un pronom absolut. L'istess fo un
per tuot las otras combinaziuns da pronoms persunèls. Mera § 263, b.
Yelleman Grammatica. Ladina <1"E. 0. ■ 24
— 374 —
b) La piazza del pronom congiunt servine! scu ob-
ject ais adQna avaunt il verb, scu eha muossan ils exaimpels
del § 260. be i'imperativ ho in genere] ils pronoms congiunts
zieva se icunfrunta § 264,1, rem. 3):
Prepara'm qualchosa da mangèr, tschinta't e serva' in. Menni,
Lue. 17,8.
Lasche gnir ils infaunts tiers me, e nun impedi 'Ib. Menni, Marc-
io, 14.
Algordè's, cha vus eiras ptì bod pajauns. Menni, Eph. 2,11.
Crude' ns adòss e cuverni'ns avaunt la fatscha da quel chi se za
siil trun. Menni, Apoc. 6,16.
E x p 1 i e h è ' n s quaist tres una sumaglia. Bobbi, Tes. 4.
Dapertuot inua cha chattais vegls, cedè'ls la piazza la pfl honorifica.
Robbi, Tes. 62.
S e p a r a i n a n s (in un pled !) piittost ! J. B. 8.
f Puzagia'm sii un pò bain. Trav., Chianz. 135.
D'ia aniur do'm una insania. Trav-, Chianz. 111.
Do a mi un biitsch. Trav., Chianz. 172.
Pardunom a mi aquaista ingiiirgia. Bifr. 2. Cor. 12.13.
X Annotaziun. Qualchevoutas chattains però eir ils pronoms congiunts
avaunt I'imperativ, ino quaist adover nun correspuonda hozindì alla lingua
colloquièla in Engiadin" Ota.
E. B. T ' examinescha tai .stess. Predgias 99.
E. B. At sfadaja da gnir in cler. Predgias 99.
E. B. At mett' avant la domanda: A chi he eu fin a qua vivii.
Predgias 99.
f T'alguorda da aguder er mee. Trav., Jos. 284.
T ' m e 1 1 a zieva lg dalett,
Sco oter Juvens cunpaigns. Trav., Chianz. 195.
El ariignó l'ora & dis agli mèr tastha e t'inmuttescha! Bifrun,
Marc. 4,39.
Tuots dimunis l'g arueuà dschat: n's trametta in a«iuels puorcks.
Bifrun, Marc. 5,12.
c) La piazza del pronom servind scu subjecl ais
aduna avaunt il verb, exceptuò ils cas, inua las reglas della
sintassi generèla dumandan u admettan l'in versimi (mera
chap. X).
— 375 —
(,)uai^t- <ms sun :
1. dumanda
Che avais vus da reapoonder sun <piaist' aehiisa? D. S. 1912, 1 Tv.
Dimena da Milaun vainst tii? D. S. 1912, 157.
^ u n eau ardit ? VII ">l s .
2. La fraga cumainza cun un oter pled cu'l subject.
Il di seguaint ' ha n dimettali els la citted. D. S. 1912, 121.
Cun cour affliet tscherchet el Talbierg. D. S. 1911.
E. B. Felice cuorrast tii tras òrs e sendas. VII 480.
3. Ina frasa subordiueda preceda la frasa principèla :
«,)ue ch'eau savaiva he eau confessò D. S. 1912. ITI'
Il vzand irremovibel. nun s'o ]i ponit t an els pii VII 3W.
Laschand L'inr ils Ogta, vzet ella cha la patruna nun eira pii Io.
VII 403.
4. Ina Erasa eondiziunèla ais sainza la conjuncziun scha.
Nun ais que (= scha que nun ais) contrari a tia sapienza, schi
si-hinasda'ns, o I»ieu. cun iruerras, charestia. incendis. ovazuns et oters fla-
irels: chattast tii (= scha tii chattast) però necessari da'ns visitèr eir
nus cun quists tìagels. schi dispuona'ns tii. cha servan tiers t'etern saliìd da
008888 ormas. Lit. 194.
d ) Nels cas suoi e, e scha iingiina dellas condiziuns del
§ 262 nun ais curaplida, vain il pronom-subject sovenz rimpiazzo
tres la silba -a, -e. u -/. cha paun piglièr las seguaintas fuor-
mas del vero:
la priima persuna del singular (mera annotaziun li:
la terza persuna del singular, sch'ella glivra cun i'in coli-
si mant (mera annotaziun 2 & zilìra t'i:
la pruina persuna del plural :
la terza persona del plural.
Quaista fuorma scurznida del pronom as nomna pronom
persane! en e li ti e.
Scha l'after vo baio, suni {== sun eau) containt.
Cur chi ais beli' ora, vegni (= vegn eau ) a spass.
Scha tu fessast que. at f fissi (= fuss eau ) recognoschaint.
Sch'ella fuss pii buna, l'avessi i = avess eau) pii gugent
Velleman, Grammatica Ladina d'E. 0. '21*
— 376 —
Sch'el nun fiiss giist, nu'l rispettessi (== rispettess eauj.
Scha survegn un poni, il parti (= part eau) cun te.
Scha l'ora ais bella, giaronsa (= giarons nus) in god.
Scha vzains Maria, la saliidaronsa (= saliidarons nus).
Que cha'l magister disch, faronsa f= farons nus).
Que cha'l patruu cunmnda als lavuraints, d essane
(=== dessan els) fér.
Sch'ellas avessan pudieu, f Ossane f= lussali ellas ) gnidas.
Sch'iin privess ils uinauns dalla gliisch, morissane
(== morissan els).
Kudelin ho pigliò qualvouta da voass ardòffels. Que am displescha,
uossa nun pò a s sa (= poss eau) ils render. Pr. Cud. 78.
Scha tii spuolvrast, aise bun, uschigliò at magi i a (= magi eau) II 28.
Que bun infaunt ! Uoss inde già (= incleg eau) ch'ella ho discurrieu
osche tristamaing. Eobbi 42.
E. B. Suletta nun ris-cha (= ris-ch eau) dad ir. Puorger 196.
E. B. Scha tii vainst con quaist temp, schi vast darcheu nel food,
allura possa (= poss eau) darcheu star a't vair oura. Puorger 15*7.
Cu maina (=-- main eau) be il discuors siili la maridajrliay Ann. 29,94.
T'oss* a Chamfèr nun uiainsa pu. Robbi 14.
Schi che d i s e h a n e dimena ? Robbi 24.
l'ossa p oda in sa (= podains nus) ans allegrèr. Chal. 1915,32.
Hoz gianteronsa (=gianterons nus) da bellas uras. Chal. 1915, 31.
Ad els vain do tuot in sumaglias: acciò cha culs ogls vezzane, ma
nun cognuoschan, e cun las uraglias odane, ma nun inclegian. Menni,
Marc. 4, 12.
La daniaun stil fer del di laschettane (= laschettan els) ir ils homens
con lur esans. Ili 45.
Cumanzand be con il priim pled, schi sa vai vane (== savaivan els)
quasi immincha vouta da dir sii il versili tres a tres Pallioppi, Óvs 36.
E. B. Pro la consecraziun dels ministers del Segner, vain quel, chi
tschanscha in nom da tuots, domanda: „Quels cha presentais, suni (= sun
els) justsV el responda, schi els sun justs; suni (= sun ols) sapiaint> y
schi, els sun. And. 176.
f L's sudòs hauiand sturtglio aint una curuna d'spinas, sdii la met-
teteli è su sieu cho. Bifrun, Joh. 19, 2.
Favellan è forza tuots launguax'y Bifrun, 1- Cor. 12, 29.
Allò dime mattetten è Jesum. Bifrun, Joh. 19, 42.
— 37? —
Annotaziun 1. Il pronom persone! enclitic vain be reramaing druvó in
sn-it nella prima persona del singular. In Bagna colkXjttiéla ais sieu adover
però fich frequaint.
Annotaziun 2. Il pronom persunèl enclitic vain druvò nella terza persuna
del singular be per rimpiazzar il neutro (a. ad. que, mera ?; 261 h à 271.)
Dimena :
Ad ais auncha temp per fer que =
Per fer que aise auncha temp. D. S. 1911, 17!».
E. B. Esa propi necessari? Lansel, Noss punct 10.
E. B. Ferintant f u s s i ura «ha la stampa svizra rafitdess cun la li ra
da l'ipocrisia bglaiga. Lansel, Noss punct 11.
Ais e (= iifl que) possibel. quaunt a vus, hegias pèftd) CBB tuots ils
«ìastiauiis. J. B. 166.
E. B. In tscherts cas non aise dubi, cha Talcohcl prodiia tschertas
malattia*. Chal 1914, 64.
E. B. Possibel a i s i , cha in tscherts cas (in magol vin o una bierra
promova la digestiun. Chal. 1914, 65.
E. B. Surtuot filssi bain una ridicula illusimi, sclia'l vittoria crajess
d'avair dat forza a seis chavagl con la giaischla. Chal. 1914, 64.
Nun aise da sieus g^nitui-s ch'ùn artschaiva ils pu grands benefici* ?
Robbi, Tes. 6.
t Dmandò schi uain è dò à uus. Battè schi uain è auiert a uus
Bifrun, Matt. 7. 7.
Che hundrénscha ais è als ehiaanott a <àtinzchaer innandret?
L. R. 223
Che es è dime? Bifrun, 1. Cor. 14, 15.
e i In piazza d'un pronom persunèl enclitic della terza per-
suna masculina u feminina del singular drovains las fuormas
scurznidas 7 ( masc. ). la. V ffem. i.
Il sulvedi chattand cha que saja nosch et ingiiist. ch'ùn il s-chiatscha
da si* abitaziun e chi*l vegna pigliò sia praisa, schi"s retegna'l da co-
metter l'istess* ingustia invers sieu concrastiaun. per esser respettò in sia
proprietéd. Robbi, Tes. 3.
Ils incuntraiva el però piir il di zieva. schi non faiva'l pii ùnguotta.
Chal. 1914, 31.
Per fortuna tgnet eau la pupa schlass, uschigliò ani g i a i v' 1 a eir
quella as fer arder. Chal. 1914, 33.
— 378 —
(Impò della frasa precedainta podess stèr: .... uschiglio am già ir' V
eir quella as fer arder).
Nano' Engel eira una duona diligiainta e fideda. Sch'ella nun eira
occupeda da sieu mister, faiv 'la eir il „pott u , que voul dir la giaiva cuu
iin charrin vi Samedan a fer commischiuns per la glieud da Bever. Tur-
nand da Samedan avaiv' la implieu il charrin cun ziicher e caffè
E me nun scrivaiv' la sii una commischiun, tuot tegniv' la ad immaint.
Eir iis quints faiv' la sainza penna u rispli, tuot be a cho scu il pù grand
professur. Bundi 3.
f) Scha linguna dellas condiziuns del § 262 nun ais com-
plida, schi vegnan ils pronoms-subjects eir sovenz laschòs
del tuot davent.
Ais (= aise) stret utuon? am dumandaiva (== dumandaiv' eau).
Udind il vent nel god tschuvler. Caderas, Fluors 25.
In che maniera vulessast survgnir quella monaida? Ann., X 83.
Co at poderost rinforzar. Bobbi 57.
La sted nun piova brich. Ili 98.
Jl pii niizaivel studi cha poassans fer, ais quel da noass dovairs.
Bobbi, Tes. I
In Settember e u m a i n z a darchò a piover incessantamaing. Ili !)8.
Scha'ns instradains da Canaan vers mezdi, arri v a i n s in iin
pajais desert. Ili 98.
Co'lfl var 300 rainschs cha avains guadagnò, daspo ils 6 ans cha
essans quia, podessans comprèr lina buna chesetta. Ann., X 82.
Che f e s s a n s sainza giat ? II 23.
Eau vógl chantèr fin cha pò ss. II 20.
Perche est uschè inguord ? 11^33.
In quel god avains vis bgera bos-cha. II 42.
Annotaziun. Col imperativ ais que la regia, cha'l pronom subject vaio
laschò davent. Mera però las excepziuns nel § 262, 2, 3, 6 ed 8, ultime
exaimpels.
Avri, cliers infaunts. II 28.
Guardò da podair pernotter utrò. II 45.
Imaginè's un bumaun chi driz' our tuot ils dovairs da la morala.
Bobbi, Tes. 4.
Fu già, mieu infaunt! la dissipaziun. Pr. Cud- 286.
Spanda -ur una tieu sptert eir in quaist" nra sencha da devoziuu.
tòt. 95.
Kntrt- per la porta stretta! Menni, Mntt. 7, 13.
_ Ils pronoms persunéla chi as refereschan ad iin nom
coUectiv da persunas i mera £ 3 b), vegnan generélmaiog
miss nel plural masculio. Eir ils relativa pronoms ed ag-
gettiva possessivs pigliali allura la fuurma del plorai.
Guardè da .non iisòr vo--a gusti* davaunt la glieud, per esser vis
dad els Menni, Matt. tì, 1.
lio qnaisf pòvel, chi nun so iinguotta dalla Led-cha : smaledieus
sajan els. Menni, Joh. 7, t9
E. B. Que eira glie ad laboriusa. ma els avaivan una schurma
d'infanta. Puorger, 199.
Rehabeam dumandet als vegls cussglièrs da sieu bap, che cb/el do-
vs- respuonder al pòvel. Ils vegls dschettan : „Scha tu acconsainta-t
a lur dumanda e dest buna rp<[">sta. schi as suottametteron els a te per
saimper. .7. B. 60.
dir la quanti t ed udit que, fiittan e 1 a pundschieus nel cour. J. B. 144.
Però eir :
Glieud chi crida bger, indeblescha sieus ògls. VII 381.
Annotaziun. Xoms collectivs da bestias u chosas, s<u scossa, tròp,
Ilecziun vegnan aduna substituieus tre-^ ils pronoms chi cor-
respuondan a lur gener e numer.
In II freqoaint adòver del pronora neutre! della terza
persona a, ad (in E. B. eir '/. idi. s'explicha probabelmaing
per part tres l'influenza della lingua tudais-eha
E& werde Liciti = A d va iuta gius eh. J. B. 1.
Sco V es nella lingua tudais-eha. pò eir a (ad) gnir
druvò avaunt un subject e verb nel plural:
Es entstanden oft Streitigkeilen unter ihren Hirten ==
A n a schi v a n sorenz d i s p ii t a s traunter lur pastuors.
-7. 11. 8.
Ad eira un hom rich, chi's vestiva da purpura e da linzol fin. Mo
ad eira eir un pover, cun nom Lazaro, chi giaschaiva avaunt la porta del
rich. A dvantet per.., cha*l jKjver morit e gnit portò nel sain d'Abraham
J.B. 114.
— 380 —
A nuii ais tuot or, que chi gliischa. V 181.
A d eira un hom pietus e da temma da Dieu, cun nom Noè. J. B. 5.
A cumanzet a piover fo e zuorpel. J. B. '•'.
Ad ais bunas e noschas scoulas. Pr. Cud. 147.
A gnit un fugitiv cun vestimainta s-charpeda e tschendra siin il cho.
J. B. 44.
Ad eiran las trais e mez. Chal. 1915, 30.
A pò aunch' esser vita in ella. D. S. 1912, 143.
E. B. Id ais contschaint cha Xanssen ha supera las terriblas fradaglias
sfin l'expediziun polara, s'abstgnand tuottafat dal alcohol. Chal. 1914, 64.
E. B. I nun ais giist una grat' incombenza da disfamar iin bun ami.
Chal 1914, 62.
E. B. 2" succeda cha vaschins ans exhortan amiaivelmaing. Lansel,
Noss punct 3.
E. B. / nun es daffatta brich uschè greiv sco chi para. Lansel,
Noss punct 15.
E. B. I d existan amo una immensa quantità da requints. Barblan,
Par. 36.
Annotaziun 1. Pfl reramaing chattains il pronom a, ad druvó avaunt
fuormas verbélas in otras persunas cu la terza; el rimpiazza allura oters
pronoms.
A nun podettans però ir aint a sagèr gramnia, nun siand las alps
auncha chargedas. Ili 94.
Ad avaivans avuonda da fer sùn la piazza. T'ònd. 191.
Il bsògn ais grand a chi hoz crida,
Da chi il fo ho tuot pigliò !
A d essans frers ; al frer ch'iin giida,
Cur el pu tet ne paun nun ho. Caderas, Sorrirs 5.
Annotaziun 2. Impè del pronom neutrél congiunt della terza persuna
vain fich suvenz druvò il pronom demonstrativ neutròl que. (Mera §271, b, 1.)
Que ais aduna il cas in inversiuns.
Que. naiva. Que tuna. Que piova. (} u e boff a.
Que fiit un lung invern. Chal. 1915, 29.
Q uè pò capitér ad imminch' iin, ch'el as indrumainza. Chal. 1915, 31.
Ais quatter musicante plaschaiva que in quella chesa. II :Ì2.
E. B. Gess que uschè inavant, sebi s'indeblissen las forzas. Predgias 87.
Annotaziun 3. Istessamaing drova iin qualchevoutas impè da a, ad il
masculin u il feminin del pronom congiunt della terza persuna, chi piglia
allura la fuorma scurznida (V ). (Cunfrunta § 215.)
— 381 —
7,'aN ili»' tri per te, cha tin da tieu> inenibers peresrha, cu cha tuot
lieti earp vesrna buttò nel infiera. Menni, Mntt. 5,29.
L'ais pu faci! cha un chameil pam tre-; la foura d'un' aguoglia, co
cha un ridi aintra nel reginam da Dieu. Menni, Matt. 19.24
L'ais dimena arriveda Tura solenna, cha vus rotaia publicaniaing
wèr rossa eretta avaunt il eonspect da Dieu. Lit. 1^7.
El v'iaiva s'inschnuglier, ma indeblieu
Crodet a terra stilla fatscha e
Fichand La dainta nel terrain, uret :
„L'ais memma dura da portér! . . . .- Chal. 1911, 25».
t Big es più lèf, che l'g schil & la tetra passai! uia. co che crouda
iiii sul puoinck de la lescha. Bifr., Lue 16. 17.
X •) La fuorma apostrofeda t' per il nominativ tii, la quèla chattains
in cudeschs pii vegls, min vaio pfl (traveda nella lingua colloquiéla d'En-
.ffiaiìin ? Ota.
cher frer. eau stogi t'abranclrr per las bunas chosas cha i'hest dir
Eau vez cha /'est niieu superiur, siand cha tu t'muossast pii sapiaint.
Bobbi, Tts. 8.
X k) Interessant aise. cha'ls accusativs dels pronoms congiunts dellas
duos priimas persunas sun eguèls als dativs e nun haun una fuorma da
per sé. Ils pronoms ani, at, anseas sun cleramaing contracziuns da
a me, a te, a nus, a vus (in latin ad me, ad te, ad nos, ad vos).
Qne muossa la tendenza della lingua ladina da formèr ils accusativs da
persunas cun l'agiid della preposiziun a, scu cha fo eir la lingua spagnola.
Mo in ladin nun ais il fenomèn taunt generel scu in spagnòl. (Cfr. § 263. *)
Per exaimpels our dalla litteratura veglia mera § 266 bis.
^ 262.
Il
p r o n o m p e r s u ii è 1
Singular.
absolttt
Pruina pers
Seguonda pers.
Terza pers.
masc. fem.
Nom.
cau
tu
el ella
Gen.
da me i d
me i da te i d'te )
d'el d'ella
reti.
da se
*) Mera losupra eir Meyer-Lùbke, (irammatik der romanischen
Sprachen, III, pp. 71 — 73: Gartner, Raetnromanische Grammatik. >; 112:
Velleman, Alchunas Kemarchas davart l'ortografia e la Grammatica della
Lingua ladina, pp. 51 — 61.
882 —
Pruma pers. S
eguonda pers.
Terza pers.
masc.
fem.
reti.
Dàt.
a me
(ada me)
a te
(ada te)
ad el
ad ella
a se
Acc.
me
te
el
ella
se
(a me,
(a te.
(ad el)
(ad ella »
(a -e)
ada. me)
ada te)
Abl.
da me
da te
PI
dad el
fd'el)
ural.
dad ella
(d'ella)
da se
Noni.
nus
Vlls
els
ellas
— -
Gen.
d'nus
( da nus )
d'vus
(da vus)
d'els
d'ellas
da se
Dat.
a nus
( ada nus )
a vus
(ada vusj
ad els
ad ellas
a se
Acc.
nus
VHS
els
ellas
se
(a nus,
(a vus.
(ad els)
(ad ellas
i a se)
ada nus)
ada vus)
Abl.
da nus
da vus
dad els
(d'els)
dad ellas
(d'ellas)
da se
Scha congualains las diversas fuormas del pronom absolut cun quella*
del pronom congiunt (S 260), sebi constatains iìna completta divergenza
per tuots ils cas exceptuò i 1 b nominati vs, inua il pronom conuiunt
posseda eir qualche fuormas scurznidas (apostrofedas). Inua las regia*
specièlas seguaintas dumandan l'adover del pronom absolut, schi sun dimena
ias fuormas nominativas scurznidas (§ 260) e las fuormas enditicas (S 261 d)
exclusas.
Davart las fuormas reflexivas della terza persuna mera § 264.
I )avart las fuormas f emininas nussas e vussas mera § 263, e.
La fuorma absoluta del pronom persunèl vaio druveda
nels cas seguaints:
1. Cur cha'l pronom nun ais accompagnò d'Angui) verb.
Exaimjiels mera supra, alla fin del S 259.
— 883 —
(Snuda, lod, ed onur a te. hit. 50.
Gloria a te, Dieu, Bap celest, per il spiert, cha tii h^st Inumai tur
ils discipuls da tieu filg. hit. 97.
2. Sch'ihi vou] fer resortir la persuna u las persunas
designedas tres il pronom (a driver em fati ci.
Chi accoglia un tèi infaunt, in mieu nom, accoglia ni e : e chi accaglia
me, accoglia quel ehi m'ho tramiss. J. B. 116.
A me poch importa, scha Crimhilda vain a savair, ch*eau hegia mord-
ragiò sieu marid. Ili 21.
Il muond nun pò odièr vus, ma me odiescha el. Menni, Joh. 7. 7
Tuot què vus volais cha la glieud fatscha a vus què fé eir Tua a 1
els. Menni, Matt. 7, 12.
Tu avaivast radschun da tscherner a me. Chat. 1914, 43.
tii povra disfortuneda. tii p'ovra disforttineda. a da ti (acc.) nun
vzaronsa pu. Bandi 44.
0, cher bap, lascha'm ir ad a mi (acc.) (cfr. g 863 a.) Bundi 5
Tuorna tii e lascha'm passe r il primi II 32.
Eau cuorr spert a pinèr tieu mangèr, e tii piglia las clevinas dalla
s-chantschia. Ann. X 86.
Scha vus amais be quels chi aman vus, che premi gnis ad arsir?
J. B. 95.
3. Zieva Iin adverb :
Tuot que he d'ingrazchèr sulettamaingate. Ili 84.
Benedescha eir a me, mieu bap ! Ili 33.
Da milli ballas challa be una, e quella nun stoverò ijusta challèr
a me. Tònd. 32.
Scheau he b e te, schi non dumand eau unguotta ne zieva tschèl ne
zieva terra. J. B. 104
Eir ad el avaiva fat il mattin ester una bun' impressiun. Ili 72.
Scha tii nun pigliast eir mias sours, schi nun vògl n e i r eau en-
trer. II 43.
Vzand ils Samaritauns, cun che energia cha ils Gudevs lavuraivan
alla reconstrucziun del taimpel volettan eir els giider. J. B. 70.
.f In che chi saja che alchiun ho ardimaint, schi he er eau anli-
maint. Sun els Hebreers, eau sun eir eau. Sun els Israeliters, eau sun
eir eau. Sun els sem da Abraham, eau sun eir eau. Bifrun,
IL Cor. 11, 22.
— 384 —
L's homens uschigloe dessen eir e 1 s imgiuraer la vita. L. P. 230.
Tuot que vus volais, cha la glieud fatscha a vus, que fé eir vus
ad els. Menni, Matt. 7, 12.
Soriva'm eir Tu, che cha Tu fest. Ili 95.
4. Cur cha al pronom segua iin substantiv scu ap-
po si zi un. (mera remarcha 1 suot 5.)
A te, o Salveder, saja lod et onur. Lit. 53.
A te, funtauna da tuotta charlted, elevains nus nos cors. Lit. 54.
NiM t'ingrazchains cha tii a nus povers pchaduors hest dunó
tieu sulgenuieu filg. Lit. 55.
Bichamaing ans ho Dieu recompensòs per nossa hospitalited, e tscher-
nieu te, tii bun hom nair, per nos aungel protettur. Pr. Cud. 49.
5. In connexiun cun tiri aggetti v. (mera rem. 2.)
Ingrazchaniaint per tuotta la misericordia e fidelted, cha tu hest usò
vi a nus debbels ed indegna. Lit. 6.
A nus tuots hest fat bger del bain. Lit. 62.
E. B. Perchiira nus tuots da guerras, ramina, epidemias e dad una
mala, subita mort. Vraziuns 46.
E. B. A vus tuots aise contschaint etc. Predgias 87.
Remarcha 1 . In exclamaziuns piglia il pronom persunèl, cur ch'el ais
seguieu u precedieu d'un substantiv u d'un aggettiv, sovenz la fuorma del
accusativ, intaunt ch'iin spettess puttost, suainter la construcziun in otras
linguas, il nominativ.
Povra me! eir a me restan quels anguoschagius sbriigs eternamaing
imiiress. T'ònd. 316.
Povra t e , Chorazin ! povra te Betsaida ! Menni, Lue. 10, 13.
pover ignorauntme, chi ho l'ardimaint da vulair critichór
que cha Dieu fo. Pr. Cud. 7.
Me miser crastiaun! chi vain am spendrór dal corp da quaista
mort? Menni, Eom. 7, 24.
f we, me trist pouer et dwantiiro !
ls chiauw.els am stou eau trer hur dalg chic
Travers, Filg 1342—134.!.
Remarcha 2. Cui aggettiv tuot vain qualchevoutas druvó eir la fuorma
congiunta del pronom.
— 385 —
Do'ns a tunts que ch'ais saliidaivel per l'orma e pel corp. Lit. l s .
Conserva' a s tuots in tia grada. Lit 22.
6. Avaunt un prono ni relati? chi as referescha al
prooom persone!.
Aungels e crastiaiins stòglian glorifichèr te, chi est plain d'ainur.
Lit. 51.
A te, chi est il fair Bap, saja lod et ingrazchamaint. Lit. 55.
Els ans haun publicamaing battieus. nus chi essans cittadina romauns.
e"ns haun miss in preschun. J. B. 154.
Di'm que t ii . chi est seis serviaint ! Puorger 206.
7. Zieva pre posiziun -.
Tscbaintat daspèr me. Ili 86.
Perque nun gnivan tar me be ils vschins, ma perfiu persunas da
contredae lontaunas. D. S. 1911, 166.
Clarited celesta splendurit intuorn els. J. B. 85.
In tuoni els eiran bgers spectatuors. Ili 16.
Aintra t iers nus, salva la tschaina e un nus, e nus e un te. Lit.òO.
FA viva in nus e nus in el. Lit 49.
La punt levatoria fiit tratta sii dajvous els. Chal. 1914, 42.
Podais vus gnir a predgiar in mez nus il pled da Dieu. And. 159.
La maledicziun da Dieu sarò per saimper sur da nus. Ann. -X. 86.
Ella ho be uossa pigliò cumió d ' n u s . Pr. Cud. 78.
E. B. Vaschins ans exhortan da nun accentuar massa, in noss senti-
maints, ils cuntìns chi'ns dividan d a d els. Lansel, Noss punct 3.
E. B. Per nus ils Serbs nun sun una banda, ma iin pòvel. Lansel,
Noss punct 11.
Cornelio vzet cleramaing in una visiun iin aungel da Dieu ad
entrèr tiers el. Menni, Ad. 10,3.
f Tuotta sabgienscha vain da Dieu, à ais stada tiers e 1 saimperme,
À: ais saimper cunei. L. P. 24.
8. Cur dia duos u piiss pronorns nel istess cas sun
colliòs traunter els cun una conjuneziun. a cur ch'un prò-;
noni ais collie cun iin substantiv nel istess cas.
— 386 —
Conserva els e nus ferms nella eretta., Lit. 12.
Dieu voglia benedir tee tieus genituors. Pr. Cud. 39.
Quel chi cognuoscha seedoters, e chi ais liber d"ogni superbia,
quel ais bun. Pr. Cud. 276.
In diligiaint tischler, chi guadagnami fich bain, .... vestiva se ed
ils s i e u s simplamaing. Pr. Cud. 47.
In sieu passagio fiit il cardinal Cinzius assaglieu dal cavallier brigant
Andrea de Marmels, il quel fet el e sieus cumpagns preschunèrs.
Pr. Cud. 196.
Il pajais, in uà tu dormasi, vògl eau der a te ed a tieus de6cen-
dente. Ili 34.
Trametta, o Segner, giò da tschél a nus ed a noss successuors
tia divina vardet e tia pesch. Lit. 16.
Malattias u prievel d'vita ans imnatschan, a nus, ed auncha pu
a noss chers. Tond. 26.
E. B. Quels valurus guerriers han spans lur sang et sacrifichà lui-
vita, per liberar se et lur descendents del giuf tyrannic della sclavaria.
And. V.
Eau ed un per carne rad s ans sgobettans sur ils crudòs per
ais portèr agiid, scha me possibel. Tond. 71.
Friedrich ed eau vi v ai v ans passabelmaing isolòs dals oters.
Tiìnd. 205.
A intra nell" archa, tu e tia famiglia. J. B. 5
9. Cur cha'l pronorn ais complemaint d"iin aggettiv u
d'Un particip.
Dieu penetra e purificha ti' orma cun sieu sench Spiert, acciò cha tii
possast viver in mod ad el plaschaivel. Lit. 119.
Conserva la liberted a nus graziusamaing compartida. Lit. 10.
T'regorda da tia impromissiun fatta a nus. Lit. 24.
Commoss ingrazehettan ils giuvens Helveziers a lur devot compatriot
]>er il requint ad els fat. Pr. Cud. 62.
E. B. El operescha in un pajais a nus cognit. And. IX.
Populè la terra e fé quella a vus soggetta. J. B. 2.
Po cha nos magistrat porta cun sapienza, gustia ed equited la speda
ad pi affideda. Lit. 22.
E. B. Complescha ils dovairs a t a i imposts. Predgias 99.
— 387 —
§ 263.
Ftemarchas eomplementarias generélas per ils
proDoms persunéls (absoluts e congiunts).
ai Sovenz un verb aia coUiócun duo8 pronoms per-
sunéls, l'fin nella faorraa congiunta, Poter nella fuor-
ma a li sol ut a.
Que succeda nels cas seguaints:
1. dir clia'l pronom absolut stu gnir druvò tenor ima
qualunque dellas condiziuns del § 262, allura drova iin sovenz
daspér il pronom absolut eir il relativ pronom congiunt. da
maniera dia Pobject In il subjecti ais express doblamainu.
per exaimpel:
Dieu ans In» creds eir nus. hit. 128. (object dobel.)
Sdii, ean chat eir eau. dia la scrittura correspuonda
in tuot a nos accord. Ami. X 80. isubject dobel.)
Object dobel:
Lascha : m ster co a m e impè del giuven e lascha'l ir cun mieus frers
a chega. Ili 4(5.
Tii hest schmauchò il sei, o am pera que be a me? Chaì 15. SI.
Nuo at péra eir a t e da vair nos cher infaunt? Ann. X 85.
Dieu. misericordiaivel bap in tschél — lasehaZ returnèr ltainbod —
ad el e tuots. Tond. 30.
Conrad il guardet il prum ad el, allura a me. Tond. 133.
Sieu patrun al surdaiva ad el, la chiira d'artschaiver ils fulastérs.
IV. Cud. 68.
Mias sours podettan restèr auncha allò suot la protecziun da tanta
Maria ed a me unguotta non am retgniva. Tónd. 69.
Els ans haun publicamaing battieus, nus chi essans eittadins romauns.
J B. 154.
Piglièr quaista munaida df.d (in rich arar per me nun a m pera
niauucha mei fat. Ann. X 85.
Subject dobel :
Tii hest bain udieu, cha Annigna nun vo alla nozza, ma cha tuottiina
giare' la eir ella vi damaun be a vair a spusèr. Ann. X 83.
— 388 —
L'honi rich dumandet sch" e 1 nun sus-chess eir el as giavfischér trais
chosas. II 48.
E. B. Ella tmaiva iin momaint davo Poter da survgnir eir ella un
cuolp. Puorger 194.
Ch'el smunta e'm detta que cha'/ ho e 1 : ed eau al darò que cha d'he
eau. Pr. Cud. 56.
E. B. Aviand els bler fond, non podaivan els far aint quel tuot be
els. Puorger 199.
E. B. Quaista saira podessa dir eir eu Beo chi dschet il vegl Simeon.
Puorger 209.
Her alla nozza ho7, per uschè dir, fat el la cuort a (iiunfra Barbla.
Ann. X 93.
f E. B. Sco'l publichiaun mortifichià
T'voelg o meis Deis rovar:
In cor contrit humilià
A mai am voeglias dar. M. L. XXII.
Sun els Hebreers, eau sun or eau. Sun els Israeliters, eau sun
er eau. Sun els sem da Abraham, eau sun er eau. Bifrun, 2. Cor. 11. 22.
Annotaziun. Eir scha'l subject ais express tres un substanti v,
schi po"l, pustùt in connexiun cun iin adverb. gnir express iina seguonda
v o u t a tres un p r o n o m p e r s u n è 1 a b s o 1 u t.
L'inviern stovet fer eir el sieu fagot e partir. Chat. 15, 2!*.
Quel melpriivò mat scriva eir el cun quistas pennas d'atschél.
Ann., UI 258.
Eau craj quasi, cha quella leivrina ils hegia fats ella. Pr. Cuci. 101.
1 1 s infaunts clegettan il prum iin puschel dellas pu bellas frejas
per lur mamma e zieva and mangiettan e i r e 1 s. II 50.
E. B. Il chaplan fut eir el stut. Puorger 205.
f Vus isches l'g sèi della terra, mu cura che l'g sèi nun es el
forzus, schi cun che s'daiva el isalér? Bìfr., Matt. 5, 13.
E. B. 'L praedgiader pò suvent el esser la causa da quel mai da
dormii - in Chiasa da Dieu. Troni. I 59.
2. Cui* cha un veri) ais colliò cun duos objects pro-
nominèls, sainza cha saja possihla lina dellas combinazimis
expostas nel § 261, schi vain 1 * li n dels pronoms miss
nella fu orma congiunta, Poter nella fu or ma ab so-
luta. La fuorma congiunta piglian generèlmaing ils pronoms
della terza persuna ed ils pronoms reflexivs (mera § 264).
fur r Ua'l vero aie eollifi con daos pronoms nella terza
persona, sdii piglia in genere! l'accusati? la fuorma congiunta,
il dativ la fuorma absoluta: Eao il ?6gl dei" ad el.
Il bun raa-rist'r ais ftcfa ammalò ed am det l'incombenza, da la
(la già) regalèr a te. IH 60.
A te ans nu-comandains nus. Lit "207.
ma chera EngiadiDa,
Mieu amò, prùvò pajais,
Sun dalontsch e pur aduna
Plain da brani' a te m'impais. V 97.
Nus podains ans approsmèr a te. Lit. 203.
Qaaifrt pòvel s'approssma a me cun sia boodlft, ma sieu cour ais
dalòntsch da me. Lit. 6.
Giuda Iscariot get tiers ils principt'-ls sacerdots, per il tradir ad els.
Menni, Marc. 14, 10.
El pigliet il calisch, rendet trrazias ed il det ad els. Menni, Marc.
14. 23.
Piglia tieu unic figl, cha tu amast, ed offerescha'l a me siin un munt,
ch'eau at musserò. Ili 28.
Da realiser quaistas modesta» pretensiuns vi alla vita nun as presentet a
me iingiin' occasiun. Tona". 2.
I»i Pronoms nella fuorma da politezza. In tsehan-
tschand cun persunas ch'un nun cognuoseha bain u cun las
<|uèlas iìn nun ho relaziuns dintimited s'inserv* Qn, impè dels
pronoms della seguonda persuna. da quels della terza per-
suna. chi vegnan allura scrits grand.
.. sins:. El i"L).
persuna maseulina: , c „, L -
plur. Els ("Lb .
siiig. Ella (La, I.
persuna femmina: , „„ - ' '
plur. Elias (Las).
Ils differente cas da quaists pronoms vegnan furmòs
se u per el, % eh, *fe etc. (§§ 260 ed •>■
„Ch*Ella am confida Sieu impissamaint. Eau Z/he tuot
(juaist temp scovert mieu cour uschè aviertamaing — ch'Ella
am demuossa eir confidenza".
Volleman. «Trammatica Ladina ■l'K. 0.
— 390 —
„Que m'ais del tuot im possi bei, da'L eomunichér, a che
ch'eau pensaiva qui avaunt".
„Impossibel? suos-ch eau ingiovinèr ? . . . Reguarda que
ad Ella?"
,,ClrEl nuii as rumpa il elio; eau stogi refiidér ogni
ulteriura explicaziun". Tònd. 92 — 93.
Eau he pigliò la liberted da 'Ls giaviìscher da gnir quia.
Ann. X, 79.
In che poss Als servir? Ann. X 80.
Uossa Las stogi eau quintèr lina bella. Citai. 1914. 37.
0, ginnfra Tina, eau La rov. Chal. 1914, 38.
E. B. Che fan Els cur chi passa un funeral? Els piglian
jo lur chapè. Che resaintan Els al teater, cur chi vain dat
una tragedia? E co's contegnan Els lapro? In un silenzi
iimel e serius. Nun esa ch'Els nun han mangia imprender
quai ouravant? Lansel, Noss puncl 15.
E. B. Da che n'Olia vart cha Lur cor s' vulva, saja a
dretta, saja a tschanca. Els odan plonts e disperaziun. Lansel,
Noss punct 15.
Annotaziun. In lo dels pronoms persunèls nella f norma
da politezza drova iin eir qualchevoutas, ma quasi exclusiva-
maing be in scrivand, il substantiv \ r ussignoria u Vossa
Signuria; il singular rimpiazza El u Ella, il plural rim-
piazza Els u Elias.
Vussig noria vain generélmaing scurznieu V. S.
Vussignorias vain generélmaing scurznieu VV. SS.
Stimò Signur ! Dals fògls publics relevet, cha V. S. tschercha per Sieu
negozi iin giuven abil per la contabilited. V 397.
Stimò Signur Presidenti.... Eau am permei conciò da suottametter
a V. S. l'instanza per la permissiun da pudair construir in qualche lo si)er
l'ova della Ritscha iin edifizi adattò al scopo indichò. V 405.
f ils laudabels e fick celebrata Noms da vossas Sgrias.
Ulustrissimas, Strenuissimas, Amplissimas, Nobilissimas .... Abyss, pref.
Da lur Sg rias Illustr.mas ... Hiimils e devotissems servitors & cliente.
Abyss, pref.
— 391 —
Da Toassa Mnguria Illustra affectionatissem S'-ruiaiut. Schuehiaun,
pref.
Ultra nellas fuormas da politezza (§ 263b, § 252, l>
sci- iva EU) auncha grand ils pronome personéls [ed eir
ils correspondents aggettive e pronoms possessiva nels
seguaints:
1. in chartas ils pronoms della seguonda persona,
Scha Tu hest il presentimaint, cha nuii saja sgur na tuot in uonlen,
sdii A t di ouravaunt, cha T ii ingiuvina-t >_ r ii-t. Citai. 1915, 36.
Mù'us hupissaniaim- einui tar Te, Marta. Kau At vzaiva -tendida sun
Tieu let da mort. Tond. 191.
Pésch e beò pos a Tieu cher infauntet trapasso, bcÓ eir divin confort
a Te ed a tu<>t< DsTieua in V'osa' aftìicziun tuavusclia da tuot courTia
affecziuneda Maria. V 394.
2. sovenz il> pronoms chi as refereschan a Dieu.
Dieu do la ritta, tuot vain dad El, e tuot stu eir turner tiers E 1.
Cha voass cours ch'El ho animò, s'alvaintan da contili sii in ver? EL Rabbi,
Tes. 6.
^einer Dieu! Na, na, me pii min podere am volver ad El con l'ora-
aun. Ann. X, 92.
il i Sovenz in lingua colloquièla, pù réramaing in scrit.
s*inserv' Un da specièlas fuormas femininas per il
plural della pruina e seguonda persuna del pronom persunèl
absolut: nussas e vussas.
L*abitaziun ais pitschna, ma vo giist bain per nu-
tra i s.
Intuorn qnaista maisa avains giìst lo nussas tscbincb.
Nussas duos giains nellas plazzas davaunt e vih
q u a 1 1 e r pudais ir nel intera della charozza.
Buna not eir a vussas! A. Ili 262 (Caderas).
Que chi poi do sun la gnierva, quists invids, quists complimaints :
E poi dit be traunter nussas: propi fin, ma niaunch' iin trat
Sco chi*s mangia tar tschertiinas, prop" unguotta d'delicat.
M. L. 39 (Gian Mathis).
Velleman, Grammatica Ladina ■! E. < t. 2".*
— 392 —
e) Scha'l subject d'ima frasa as compuona da duos
pronoms da differentas persunas (u d'un substantiv
e d'un pronom), schi vain il verb miss nella pruina per-
suna, scha un da quels pronoms ais nella pruina persona.
Benedescha tuot il bòa cha nus e nos infausta ftvains pensò,
vulieu e operò. Lit. 206.
Ne eau, ne mieu fi gì min signurerons sur vus. J. li. 40.
Scha'l subject contegna un pronom della seguo mia
persuna ed Un della terza (u un substantiv i. mo na un
della prlima, schi vain il verb miss nella seguonda persuna.
Tu e tieu cumpagn fiissas bod stos clappòs.
Que fest tii ed un por oters. Tònd. 209.
% 264.
I ls pronoms reflexivs.
1. Pronoms reflexivs nomna un tuots pronoms per-
sunèls chi as refereschan al subject della frasa (mera
rem. 2).
Uschè nella conjugaziun dels verbs as sdru vaglie r e
s'indrumanzèr ils pronoms ani. at, as. ans. as. as le
las fuormas scurznidas tu', t\ s\ ans, as, s') as nomnan
reflexivs. perchè els as refereschan tuots siils relativs sub-
jects eau, tii, el, nus. vus, els.
eau ani sdru vagì eau //rindrumainz
tii at sdruvagliast tii riiidrumainzast
el as sdruvaglia el .s"indrumainza
nus ans sdruvagliains nus ans indrumanzain-
vus as sdruvagliais vus as indrumanzais
els as sdruvaglian els s'indruinainzaii
Siand però cha per las duos priimas persunas, taunt del
singular cu del plural, nun exista una specièla fuorma reflexiva
del pronom persunél, schi vain il term pronom reflex iv
— 393 —
_ limitò al pronom reflexiv il e Ila terza per-
S u 11 a.
fuormas da quaist pronom reflex iv Specie] san:
Fuorma congiunta ($ 260) Fuorma absoluta (i 2t;2>
>ingular e plural Singular e plural
noni. — —
— ila
dat. as (s') a se
acc. as (s') se (a se)
abl. — da se
Exaimpels per il pronom reflexiv specie] nella fuorma
congiunta:
In chadaff» as n-ehatta una stria. II 22
In Canaan crescha granezza, frutta e verdura, ed as reehattan ace<»'
bels godo, pros, ers ed uerts. Ili 97.
Il Xil as sparta in divers rams, chi s'imbuochan separedamaing.
III
Da que s'approfittettan ils pòvels vicins. J. B. 65.
lls infaunts s' allegrettan, dad esser deliberós da quella noscha crea-
tura. II 39.
Ils pros s"inverdeschan. V 166.
L'esan as giaschentet sul patiitsch. Il 21.
Il luf get suot iin bbs-ch e «"indrumanzet. II 29.
Il luf as najentet. II 30.
Exaimpels per il pronom reflexiv speciél nella fuorma,
absoluta.
Tenor § 262, 7:
t"n hom avaiva set fijrls, chi suenz eiran melperuna traunter se.
Pr. Cud. 19.
E. B. Cur ch'el gnit darcbeu in sai, as rechattaiva"l sfin un pa
d'stram. Puorger, 203.
Dieu pigliet sifu profet Elias siin un char da fò nel orizi t i e r s se
in t-chél! J. B. 65.
Nebneadnesar pitrliet cud se tuots ils vas d : or. J. B. 68.
11 magistrat fo condiir il praschunèr avaunt se. Bobbi, Tes- 11.
ogni cited dels Tusciers formaiva per se una republica. Pr. Cud. 165.
— 394 —
Nos spiert s-chatscha da so sainza lungias reflecziuns quellas ideas
chi nun al pleschan. Tond. 146.
Tenor § 262, 8:
Quel chi cognuoscha se ed o ter s, e chi ais liber d'ogni superbia,
quel ais bun. Pr. Cud. 276.
Un diligiaint tischler, chi guadagnaiva fich bain, . . . vestiva se ed.
ils si e us simplamaing. Pr. Cud. 47.
Tenor § 262, 2.
Una buna mamma nun s'impaissa a se aunz dia sieus infaunts sajan
pisseròs. Clio-
Tenor § 262, 3.
La morèla cristiauna ans impuona da'ns impissèr ais oters, que nun
voul dir cha imminchùn nun hegia il dret da s'impissèr e i r a se. Clio.
Exaimpels per pronoms della pruina e seguonda persuna
druvós scu reflexivs.-
Eau nun poass m'imaginer, cha tu vogliast abandunér Dieu. Pr. Cud. 70.
Lascha'ns, buntadaivel Dieu, usche sovenz cha'ns radunains quia,
esser penetrós da sencha devoziun. Lit. 66.
Tu at sbagliast, nos raig ais mort. Chal. 1914, 42.
Nun at trupagièr, mieu figl, d'esser vandschieu. Pr. Cud. 70.
Xun as giaviischessas impè da vossa chesetta veglia (ina bella chesa
nova'? Il 46.
Indiare 's dal luf. II 27.
Remarcha 1 . Tschertas fixas combinaziuns del pro-
nom reflexiv specièl cun preposiziuns haun la valur da
locuziuns adverbièlas. Quaistas sun :
in se = propriamaing, vairamaing feigentlich.)
per se \ natiirèlmaing, que s'inclegia
persestess | " (selbstverstàndlich.)
da per se \
± ( ]i mD ersè i su ^5 separedamaing fallein.)
Davart dimpersè scu conjuncziun mera chap. Vili.
In se ais que un pò disturbant d'avair cun se pitschens infaunts
siin viedig. Tond. 454.
Che sen ho que in se, ch'eau resta co ? Chal. 191 4, 43.
Al latmielch ed alias chastagnas, ils trats favurieus dels contadina,
vain por se fat la più grand' onur. V 332.
— 395 —
Ils chantuns alpina baun per se si^- in rapport alla ptoduètmted
del temuta las relaziona las pfl disfaYorablas. VII 141.
A Roma flit permiss a Paulo da -ter da per se cui sudò chi'l per-
chiiraiva. J B. 168.
f Mu udiant aquè, inmiinchiun dimpersè liiin dsieua lioter tin'-uan
Ola. Bifrun, Joh. 8, 9.
\ Remarcha 2. Tar vegls scriptuors chattaina il pronom reflexiv
qu&lchevontaa eir druvò, cur cha'l pronom della frasa subordineda as mfe-
rescha al subject della frasa principe la. Que s'explicha sainza
dubi tres l'influenza della lingua latina, our della quéta l)geras delta* pruina-
publicaziuns ladinas eiran traduttas.
f L"g filg delg huui min es gnieu ? per clie uigna seruieu à si. dim-
persè par eh>l pernia, & des sia uitta in spendrischun par bgiers. Bifrun,
Marc. 10, 4;">
\ Remarcha 3. In connexiun cui imperativ plural, seguonda per-
sona, chattaina qnalchevontaa il pronom reflexiv miss duos voutas
S'im p i s s è 'a = I m p i s s è 's.
S'impisse 8 8 bain, aunz co's approsmcr alla maisa del Begner. Lit. 45.
X Remarcha 4. Fundamentélmaing different dalla lingua ladina ais il
sursilvan nel pronom reflexiv. Il pronom reflexiv sursilvan ais
aduna se, sainza distincziun da persunas.
Ss. Ridicul eis e, de voler decimar quei pronom „se" a la moda
taliana e franzosa, sco p. ex. jeu mi f idei, ti te fidas etc , sco ins
anfla beinduras en scartiras romonschas, scrittas da Romonschs, ils quals
han forsa bein empriu auters lungatgs, mo buca il matern. Buhler 64.
Ss. Sendisa ded obedir! Ti «engonas, sche ti creis, che il solegl
semuenti entuorn la tiara. Jeu sundel seproximaus al profumi preciped.
Sche ti selegras giud la ventira de tiu proxim, lu eis ei in 1 enzenna, che
ti has in bien cor. Simeon 76 — 77.
2. Cur cha"l subject ais nel plural, allura haun ils pro-
iloms reflexivs sovenz un sen reciproc, que voul dir cha'ls
singuls individuos chi constitueschan il subject, nun effettue-
schan l'acziun del verb scodiin siin se stess, ma 1' un si'm
l'oter.
Xus stuvains ans separé r.
Giachem ed Andreia as braunclan e s biitschan. Bobbi ó7.
Gian e Lena s'abbinaivan fich bain. II 37.
— 396 —
Uossa dschettan els traunter se etc. J. B. 141.
Perchè dispiitaivas traunter vus sun la via? J. B. 116.
Duos chevras s'incuntrettan sun un piaunch. II 32.
Scha vus s*abbinais, schi saros ferms scu quaist fasch. II 2i.
Las e h u r a 1 1 a s eiran uschò bunas sruors e 's v o 1 a i v a n taunt
bain. II 43.
(iuardè bain cha'l bap nun as inacorscha cha 's vulais bain. Ann.
X 93.
La societed ais il stedi, nel quel ils humauns sun rcuuieus per as
succuorrer et a s giudèi-. Robbi, Tes. 2.
Els sun sco chaun e giat, as disch dad umauns chi nun s'a libi-
li a n. II 24.
Remarcha 1. In connexiun culla preposiziun traunter
vain il pronom reflexiv reciproc sovenz substituieu tres per
(invariabel). Cunfrunta supra, terz e quart exaimpel.
Il pronom reflexiv congiunt e traunter per
paun eir gnir druvòs in se m bel (mera seguond ed ultim
exaimpel e cunfrunta § 263, 1).
Uossa vivan els in pèsch e bun' armonia traunter per. Pr. Cud. 160.
Codia nos cors cha nus ans servans traunter peer. Lit. 49.
Hegias sei in vus, e vive in pèsch traunter per. Menni, Marc. 9, 50.
f Et els fafleuan traunter per, che dessen fèr a Jesu. Bifrun,
Lue. 6, 11.
Trais chioses m'allegran, numnaedamaing l'g marid e la muglier chi
s'abaenan bain in traunter paer etc. L. P. 222.
Remarcha 2. Per render pu cler il sen reciproc d'un
pronom reflexiv, vain sovenz Tadverb vicende voi ma io u:
(eir dellas voutas reciprocamaing) miss tiers. Ils pronoms
indefinieus l'iin l'oter paun servir a l'istess scopo; quaists
paun perfiu simplamaing substituir il ])ronom rellexiv reciproc:
Nus ans vulains giìdèr vicende volmaing (u l'un
l'oter). Cunfrunta i> 272.
Cun sias manzinas ho il manch da sporger piazza suffiziainta alias
fòglias ed alias fluors, acciò ch'ellas nun as tatschan vicende vol-
maing sumbriva. VII 250.
Codia nos cours in netta, fraterna charited, cha nus ans amans et
ans perflunans vicende voi ma in g. Lit- »49.
— 397 —
Vulais as eomportér e's perduner reciprocamaing? Lit.H.
Qaalst cuniand eau a vus, cha v n s s'amas l'ttn l'oter. J. B 131.
Kir sainza battagliai as roTinessao las naziuus l'ima l'otri
tres armarnaints mibtère. Tond. 434.
Vns Btnais as succaorrer e's russglièr l'un l'oter. Lit 163.
Tri' l'un per l'oter. L/7. 12.
Ils pii regia abitants da tuots duos pajaia eran suvenz in guerra ils
il n s e as ter ils o t e r s. Pr. Cud. 160.
E. B. Xus toccatali insembel e dependain-* un da t se bel. Lan.-el,
N08» punct 1 •
Sajas ooluntoB da s'uulair baio li un lioter, Bpanehand hunur
liiin lioter. Bifrun, Rom. Vi, 10.
8. La tuonila congiunta del pronom rellexiv specie!
vain eir druveda in piazza del pronom indeliuieu un (in tu-
dais-cb man . Originariamaing as trattaiva que sainza dubi
d'un simpel adòver rellexiv da quaist pronom:
Quaista roba as venda facilmaing = Diese Ware ver-
k li uft sic li leicht. Tossa però stu iin considerèr as scu
subject. e quaista roba scu object. perchè il verb vain
aduna miss nel singular. dimena: Daspo qualche ans s'im-
plaunta ina: s'implauntan) an per an plauntinas
giuvnas traunter las veglias. (Ili 94-.)
Passami tres il desert, as chatta sovenz skelets. Ili 98.
Sapchast ma chera, la monaida, surtuot l'or, me min as stu la tdchér.
sch'ella min ais vossa ègna. Ann. X 88.
<)ur dalla scota as pò fer tschigrun. Ili 100.
Dal friit dels olivérs as squitscha l'oli. Ili 98.
• Jualvoutas as Tessa bouvs u vachas cun commet seu'ls chavals
III 101.
Aunz cu arrivar in Canaan, as stu il prùm traversér un desert.
J. B. 32.
Pertuot as vzaiva tscheras serainas ed allegras. Ili 15.
Ogni bòs-ch as cognuoscha vi da sieu friit. Menni, Lue. 6,44.
f Scodun boestbe s ' e ugnious-cha onr da sieu friit Bifr., Lue 6,44.
4:. Bgers verbs vegnan he druvòs in connexiun cui pro-
nom rellexiv. scu s'abbiner, s' ini pad runir, s* i n se li nu-
398 —
gliér etc. Quaìsts as nomnan verbs reflexivs propris.
Oters paun esser corniti nòs taunt cun iin pronom reflexiv,
scu cun qualunque oter object, scu cognuoscher, as co-
gli uoscher, cognuoscher bgera glieud. Quaists as
nomnan verbs reflexivs e a s u è 1 s.
a) Verbs r e f 1 e x
s'abbinér
s'abbunèr
s'absentér
s'abstgnair
s'accomodér
s'achampér
s'achasèr
s'addegnér
s'adirér
s'adiisèr
s'afiecziunér
s'allegrèr
s'allièr
s'almentèr
s'alventér
s"ammalatèr
s'ammuntèr
s'appropriér
s'approssmer
s'ardir
s'arfradèr
s'arritsebèr
s'arroger
s'ariivlèr
s'associar
s'avvicinèr
as basèr
as caputtér
as concertar
as complaschair
as cutschér
as deportar
i v b p ni pris san
as desperèr
as disfidar
as disimpegni"' r
s'exercitèr
as fastidièr
as fidér
as flissagér
as fruntér
as gloriér
s'iraaginèr
s'im batter
s'imbuchèr
s'immiitir
s'irapachèr
s'impaliidèr
s'impatrunir
s'impazientèr
s'impossessar
s'impegni" 1 r
s'impipér
s'impodair
s'inacordscher
s'inamurér
s'inchambiierlcr
s'inchaminèr
s'inchiirèr
s'inclinér
s'incriplér
s'indegnrr
s'indrumenzèr
s'indschignrr
s'inesser
s'inrittèr
s'ingerir
B'inguardér
s'iulatichèr
s'inqaagliér
s'inrischèr
s'inschn uglc r
s'insnuir
s'insòmgèr
s'instradèr
s'instnpir
s'intoppi'- r
s'insuperbir
s'intratgnair
s'inverdir
as magunè r
as malattèr
as mascrèr
as mi'iravglièr
g'obstìnér
s'orientèr
as pazchentrr
as pentir
as perchatschèr
as plachér
as pozzcr
as premunir
as prosternar
as quadrér
as quietèr
as rabgienttr
as radunér
as raffreder
as rampcbèr
as rampini-i-
U raplèr
M rassegnar
as refiigièr
as regordèr
as repatriér
as resignèr
as revoltèr
sa ró-ebér
as rùvlèr
as gbnwflr
as s-chandalizzèr
M - ■chalmanèr
as sdovh r
as sfoghrr
as spievlcr
as stallagèr
M -tramentèr
as struzchèr
a* svindichèr
as transferir
as trupagèr
M vantar
a^ varzagèr
as vergugnèr
as vindicht'r
etc.
Anna e Rico s'abbinai va n uschè bain. Ili
Potifar s'adiret grandamaing. Ili 38.
ì'n s'adusa taunt facilmaing. Pr. Cud. 277.
E Petro s'algordet. Menni, Marc. 11 21.
Allegri' s cun me, perchè eau he chattò mia nuorsa persa. J. B. 109".
Alvainta't e biittat nel mer. Menni, Marc. 11,23.
Scba vus nun s'ammegldrais. schi gnis vus tuots a perir. J. B. 115.
E vzand Gesù un bos-ch da tìxs s'approsmet el. Menni, Marc. 11, lo.
La tristezza baiuplaschaivla a Dieu produa (ina conversimi tiers il
saliid, della qoèla iingiin nun s'aruvla. J. B. 106.
Herodes as cqntristet. J.B. 112
Il pajaiset s'estenda dallas muntagnas ilei Libanon tìn al Mer Mort
dilate scha d'ambas varts del Giordan. J. B. 37.
La forella, aviand miss ils ovins. nun as fastidiescha per sieus
pitschens minimamaing. VII 264.
Nun ler nell' intenziun da "t glorièr da tia lectura. Pr. Cud. 290
Kut simbattet un di siiu las possessiuns d'iin hom rich. J. B. 41.
Tascha, immutescha't! J. B. 106.
Eau nun am sun inachuerta d'ùnguotta. Tond. 98.
Durante cha nus da not ans incham bue r lai n s siin via planiva.
svoula l'utschè-mez-miir traunter our las manzinas d'iin bos-ch. V 222.
Nus ans inchaminettans per l'Egipto. Ili 4(5.
Inguardè's, vaglie ed urè. Menni, Marc. 13, 33.
Anna eira una matta scorta e savaiva s' in esser. Ili 52.
Scu cha'l frut madiir vain sech e crouda dal bòs-ch, uschè s'indii-
reschan e ; s distachan eir las cornas del tschierv. IV 75.
>taungel da sieu viedi, pozzet Jacob una saira sieu cho siin (ina peidra
e s'indrumenzet. Accò s'insomget el cha una lungia s-chela mnaiva
dalla terra fin siin tschèl. Ili 34.
— 400 —
Dandettamaing il tschél s'ins-chiirit. Ili 27.
Zieva quella tribulaziun, vain il solagl a s'ins-churir. Menni,
Mare. 13, 24.
Els as muravgliettan d'el. Menni, Marc. 12, 17.
Avaunt ta fatsch' ans prosterna in s. J. B. 130.
Ils ehamuotschs as rampe li an cun granda agilited sii per las pti
stippas paraids. Ili 107.
Tuots ils aviòls as revoltan scha sun in iin vasche duos reginas.
VII 269.
Gugent m'a'vess eau sbundragiò iin pò in quaista vschinauncha
eun sias tuors anticas. IV 45.
(In lingua colloquiala vain quaist verb druvò eir na reflexiv).
Beò ais quel chi nun as s-chandeliza in me. J. B. 111.
L'ustèr as smuravglet da chattèr ils duos mats nel sòn. Pr. Cud.2S.
Rico as strame ntai va da dumander al magister. Ili 55.
Ils main blessòs discendettan svessa e's straschinettan inavaunt.
Tond. 308.
f E. B. L'soen a blers ais mortai, chi s'dormainzen via e nun sa
s d r o v a g 1 e n più. Trom. 27.
E. B. Cura ls oelgs non su drizats siin '1 praedicatur in Chionzla, mo
guarden intuorn, non esda s'far bonder schal Crastian in tali stadi
s*dormainza via. Trom. 40.
Mo qui non sa smiravailg ingiiin, scha no dschain cun Simonide;
chia sufficionta resposta non possa qui dar ingiiin dals mortals Crastians.
Ahi/ ss 4.
b) Ils verbs reflexivs casuèls sun fich numerus. Co seguan
be pochs exaimpels:
s'acquistcr as distinguer as s-chiisér
s'allontanar as fallér as separi r
s'attristèr as lavèr as suottametter
s'avvicincr as partir as stiizzèr
as contgnair as perchiircr etc. etc.
Ils numerus pas-cheders s'acquistan durante la sted culla pas-cha
iin bel guadagn V 100.
Hanna nun avaiva ungiins infaunts e s'attristai va perquè fich.
./. B. 42.
Gunter e sieus compagns s' av vicine ttan al chaatè. Ili 12.
Anna tscherchfiiva da's contgnair seguond las bunas admoniziuns
della chera trapasseda. Ili 81.
4ni —
Trami, perchiira't da motta ipocrisia. Pr.Cud.289.
Eau ni " a v a i v a stOTÌda separér da mieu pitschen Rudolf.
Tlhid. 147.
Kau a m he sto vida s no 1 1 ara e 1 1 e r. Tond. 148.
Ean as he infingiti dit cha's fai lai a — Na, eau nu'm ingian.
Robbi, Tes. 52.
l'mauns e bestia* tscherchaivan da'.-* sal\vr. ./ E. 6.
Xossas lampas as stiizzan. ./. B. 121.
f El es boen à nu mangiar chiarn, ne baiuer uin, ne alehiiina chiosa,
tivs aquaela tes frèr s ? picchia, u s" uff end a, u s'inf lai f lese ha
Bit r un, Rom. 14, 21.
S'alia grò cun aquels chi s'ali egran, à crido cun aquels chi
cridan & saias duna fagliela uoluntaed liiin cun lioter s'accumodant
uus als hiiinils. Bifrun, Rom. 12, 15.
Xu s'ingianna un se sues. Bifrun, 1. Cor. 3, 18.
§ *;:,.
Il pronom and.
Il pronom and (scurznieu *nd ì *d) pò eir gnir classifichó
culs pronoms persunèls. El sto in generèl in piazza di'm
genetiv singalar u plural ed ais invariabel.
Una vouta tramettet Jacob sieu tìgl Josef a Sicliem.
inua sieus frers pasculaivan lur scossas, per vair cu cha que
als giaja, e per and portér novas i= per portèr novas
d'els). Ili 37.
Kau vògl trametter ad els profets ed apostels. ed els
a ri d mazzeron e perseguiteron divers (=>== els mazzeron divers
dels profets ed apostels). Menni, Lue. 11, 49.
Per l'admissiun necessaria da cas d'urgenza ais la dia-
conissa oblieda d' and avertir (= d'avertir d a q u e) il meidi.
Stat. Osp. 17.
Als ais severamaing proibieu d'acceptèr da qualunque vart vivandas
u mangerias e d'and compartir ad oters ammalos. Stat. Osp. 20.
Il pti al gnittan incunter quels continuants diyertimaints. Il priim
and avaiv' el agieu dalet. Chal 1914, 41.
— 402 —
Il sulvedi spoarscha agitici a sieu proassem, per havair il dret d'and
dumandér nel momaint ch'el and havarò da bsong. Bobbi, Tes. 3.
Quauntas pezzas d'or! Scha fiissan mias, seni savess bain che and
fer. Ann. X 88.
Lascha"m pigliar be duos u trais grauns. tu and hest auncha tschients
e tschients. II 40.
Eau sun voass bap, ma vus and avais un oter, chi ais quel da tuot
las creaturas. Bobbi, Tes. 6.
He preparò tinta e penna, scha me ch"Els and druvessan. Ann. X 79.
f Quael chi ha duos arassas, cumparta cun aquels chi nun d' h o.
Bifrun, Lue 3, 11.
§ 266.
Ils pronoms persunèls emfatics stese e svess.
lls pronoms stess (stessa) e svess (vess, vessa)
vegnan druvòs u in eonnexiun cun oters pronoms persunèls
per ils rinforzèr u emfatisèr u da per sé e significhan allora
sovenz taunt scu persunèlmaing.
Stess (dal latin iste ipsura) as referescha a masculins
u feminins, dellas voutas drova iin però eir la fuorma femi-
nina stessa. Quaist pronom accumpagna pustut il pronom
reflexiv specièl se.
Dasper svess (dal latin se ipsum) vegnan eir druvedas
las fuormas vess u vessa, Tuottas trais as refereschan
indifferentamaing a masculins u feminins.
Taunt stess scu svess haun l'istessa fuorma pel sin-
gular e pel plural.
In lingua cnlloquiéla conjughescha iin nella maniera seguainta iin verb
cui subject emfatisò (das madie ich selbst etc):
. que fatsch eau svess (svessa) u : que fatschi am vessa (vess)
que fest tti svess que fest at vessa (vess)
que fo'l (el) svess que fo*l as vessa
que fo' la (ella) svess que fo' la as vessa
que fains nus svess que faina ans vessa
— 403 —
qoe fais vus - que fais M «I
ijue faun que faun
que faun ellas que faune as vessa
L'usch s'avrit da se ste<j. Chal. 1914, 4U.
Ogni reginam, chi ais «Jivis in partieus cunter se ndieu
«le^ert. ed ogni citted ti ehesa, chi ais in discordia cu- ;n pò
iter- J. B. 66.
"impissaivan in se stess: Menni, Marc- 11, 31.
H>irias chftra da vus stess! Menni, Marc. 13, 9.
Amor il prossem sco se stess. Menni, Marc. 12. 33.
t Lòv del cucù miss in irnieus vegls e vòds nun pò per se ste -
a madùraunza. VII "261.
Kau nun am coguuosch pfi ani vessa. Tond. 134.
Kau craj am vessa cha Vossa felicited sarò diirabla Tond. 147.
Lusaunza da piglièr vendetta as vessa in chosas d'onur gnarò our
d'fl», sci cha in societed civiliseda ais eir già sparida quella d'as fer gustia
da se stess in otras chosas. Tond. 158.
E. B. Eu svess, vezzast, avess dabsogn da redublar mia lavur. V. 351.
E B Ulrich s vessa cambiet cun grand displaschair *eis soggiorno
tranquil cun una vita agitada. And 160.
YAr il raig udit da quaist capabel gìuvnet el fet gnir in sieu palazzi,
- persvader s v e - s da que. IV 90.
Nus e ss ivains udieu e savains, cha quist ais vairamaing Cristo,
il >alveder del muond. ./. B. 101.
Noe stovaius amèr noass frers e noassas sours beco a ini- -
Bobbi, Tes. 13
Tina avaiva udieu ed eir chantò svessa quaista chanzun. Chal. 15,30.
E. B. Ma la vita nun ha facìla gloria ! Be quel, chi tras cumhatta-
saiuza fin, sur da sai svess savet obtgnair Victoria s-charp* o^ da man il
«ranz a seis destili. M. L. 144.
t Eau hae fat me m "ues famagl da tuots. Bifrun, I. Cor. 9. 18.
Eau nu sun gnieu da me m' ues sa. Bijrun, Job. 8.42
Ama tes prossem inguael sco te d ues sa. Bifrun, Matt. 22.39.
(te dues: Bifrun, Marc 12,31.)
Amuossa te dues agli sacerdot. Bifrun, Lue. 5,14.
Et es gnieu una temma sur tuots, à: fafleuan trauiiter se sues,
d>chand: Che pled es aquaist ? Bifrun, Lue. 4,36.
Et aduntrat hauiand Jesus sauieu aque cun sieu spiert, chels in aquella
guisa pisassen in se suessa, sebi dis el ad els: Che pisès uus aquaistas
chioses in uos cmir< ? Bifrun, Marc. 2,8.
— 404 —
Schi aita 08 "hauessen giiidichiòs nus ns' suessa, schi mi fusseus
par ungiuna uia stos giudichos. Bifrun, I. Cor. 11, 31.
>>us ns suessa hauains udieu & sauain che aquaist saia uairamantr
l'g salueder delg muond Christus. Bifrun, Joh. 4, 42.
Izen tiers aquels chi uendan oeii, & cumprù à uus suessa. Bìfrun r
Matt. 25,9.
Uus faschais uus suessa giusts auaùt la lieud; niu deus cugniuoseha
uos cours. Bifrun, Lue. 16, 15.
Remarcha 1. Svess vain eir druvò scu adverb nel Beo da per fin
Svess mia vita nun m"ais chera. J. B 158.
X Remarcha 2. Bifrun rinforza il pronom persunèl eir cun pròepi
(confronta § 252,2.)
t Et el mettaiua oura ad els in tuottas las scrittiiras, aquellas chiose»
chi eran dittas da del proepi. Bifrun, Lue. 24,27.
§ 266 bis
A.
Exaimpels mixts. lls parainta pigliettan cumió da Rebecca, la giavu-
schand bgera benedicziun ,/. B. 11.
Inua ch'el eira, il tormentaiva sia noscha conscienza e nun al la-
schaiva iingùn pos. J. B. 5.
In duos ans ans volains chattér co tuots trais in persuna. D. S-
1911, 55.
Sublim momaint da revair mieus chers ed als saliider zieva lungia
separaziun. Ang. J. Bobbi 8.
Nus at lodains et ingrazehains. Lit. 3.
Els s'inacordschettan clia il vegl da spass ils minchunaiva biv
Pallioppi, Ovs 10.
On esan avaiva servieu a sieu patrun bgers ans, ma uossa eira" 1
vegl. II 18.
Gallicius spuset Ursula Champell da Siiseli chi' 1 flit lina tidella com-
pagna da sia vita e sort. Menni, Saluz 14.
A d eira una vouta trais cburallas. II 43.
E. B. Sch'ùn l'avess sepulli davo la roda, lussa" I gnii sepulli giist
davant Piisch d'baselgia. Puorger 191.
Vuolp, do'm da maglièr, u ch"at magi a te. II 32.
E. B. El gnit prò ella ed alla quintet la dolorosa istoria.
Puorger 204.
Però a v u s il vogl dir. Robbi 16.
40."» —
Laban invidet Elieser da unir in chesa sia, siami tuot preparo per
el e sieus e h a ni e i 1 s .7 B. 11.
Kau sun cun t p e nun a t bandunerò. .7. B. 13.
Ed ella alvet ed als servit. Menni. Moti. - s , 15.
Chi acquista sia vita, vaia a la perder. Menni, Matt. 10, 39.
A nun saja contaisa trannter te e me. J. B. 8.
E 1 ais allontanò da n u s. Robbi, Tes. 50.
Vus dessaa viver cun me ed iinjniotta nun ans doss pò sepaivr.
D. S. 1911. 75.
La veglia pruveda stiivetta ! Scn m'he laschò increscher d'ella.
Robbi 42.
Julius Cavar, battei il- Helv»'tiers e mazzet bgera miliera d
l'r. Cud. 169.
Dalum votrl imssa e ir eau regah-r al rigirar inastivi mieu vdè irrand.
II 51.
B.
Difu ans vezza eir a nus tuots. Il 53.
Gnì do tiers me vus tuots. chi essas travagliòs ed aggrava. »'au's
vóltI ristorér. ./. B. 91.
He. tii chi demoleschast il taimpel ed in trais dis /vditìchast, salva
ti- s r e - s .• ve L'iù dalla crusch. J. B 137.
Tii chi Lriidichast, fest las medemas chosas. Menni, Rom. 2. 1.
Co pudains nus degnaniaintr exaltcr ils beneficis spiritiu-ls, a nu- da
t'' rompartieus. Lit. 190.
Malgiaretta cumainza a erider. Duonna Maria ed ella cumpairnan
Gian fin tar ini s-chabè. Robbi 57.
Chera mamma, vo tii pur sainza ptssér. 11 27.
I ò capitet eir el la saira seucha. D- S. 1911, 166.
II guardiaun ... als lavet gfò lur plejas e's fet battagér insembel cun
tuot< ils sieus. J. B. 154.
IN sieus stettan iin momaint tuot instupieus. Chat. 1914, 45.
Du ad ogni un il sieu. Pr. Cud. 275.
E. B. La Germania ha tut sii noss artists a bratsch" averta e perfin
piazza l'iin e l'oter dels noss. più ót co artists seis. Lansel, Noss pu net 4.
Quaist pòvel m'onora culs leivs, ma lur cour ais dalòntsch da me.
J. B. 105.
E. B. La tilieud eira ida a (basa a quintar als lur il terribel ca?.
Puorger 193.
Qtodata pnss<-<>iun appartegna in se ad oters. Ili 87.
man. Grammatica Ladina d'E. 0.
— 4()() —
Ila pastuors dschettan traunter se: „Giain infin a Betlehem". J. B- < s 5.
Abraham pigliet sieu neiv Lot curi se. Ili 24.
Cur ch'ella gnit darchò in se, cumanzet ella a plaundscher e
cridèr. Ili 21.
Schi, e a u se ; trais vegls generéls con lur duonnas. E duos ministero
con 1 as lur. Tund. 76.
Dals fruts del bos-ch in mez il zardin ho Dieu dit : Nun and mangè.
La serp dschet: In quel di ch'and mangeros, voss ògls s'avriron. J. B.'ò.
Della sted profittali millieras d'esters, per fer una visita a nossa vai:
ma eir l'invieni and sun quia bain bgers. Ili 92.
Eva manget dal friit ed and det eir a sieu marid. J. B. 3.
In chadafò ais un buchcl plain d*meil. Xus and volains Btrichér siili
flettas d'paun. II 52.
C.
A comparittan siin terra bestias d'ogni qualited. J. B. 2.
A Baròn auncha tschinch ans da fam. Ili 46.
Xel quart di dschet Dieu: A dvaintan corps vi al tschél, e que
dvantet. J. B. I.
A gnittan Giidevs dad otras citteds, agitettan il pòvel ed accrappettan
Paulo. J. B. 152.
A nun podettans ir aint a sagér la gramma. Ili 94.
E. B. Id eiran quella vouta temps fich burrascus. Puorger 198
Dalum as radunet bger pòvel alla riva per Tartschaiver, perche
els l'avaivan spettò cun brama. J. B. 106.
Cur Gesù gnit nella chesa da Jairo e vzet la quantited da glieud
chi cridaiva e plandschaiva, als dschet el: „Nun cridè. ella nun ais morta,
ma dorma.' - Ed els riaivan d'el, saviand ch'ella fuss morta .7. B. 107.
Tiers el get our Gerusalem e tuotta la Giudea; ed els con-
fessaivan lur pchòs e gnivan battagiòs dad el nel Giordan. J. B. 88.
El as faiva pcho del pòvel. perchè e 1 s eiran tormentós e dispers
scu nuorsas sainza pastur. J. B. 91.
Tuot las chosas cha vus volais cha la glieud as fatschan. dessas
fer eir vus ad e 1 s . Pr. Cud. 8.
Chi ais quel fidel e prudaint factur, ch'ai patrun metta sur sia
servi tud, per als der a dret temp lur porziun da spaisa. Menni,
Lue 12, 42.
D.
Lot a s stabilit a Sodoma. J. B- 8.
La mamma s'immaginet chi fiiss sieu figl chi haves fat tuot que co.
Robbi, Tes. 51.
— 407 —
Il vetri Elieser s'inselmujrliet. J. B- 11
E. B. Scha ls grande e prepotente vnlaivan far una della* lur, Jan
Cari faiv' ir ad aua lur nosohs proponimaints. Puorger liKJ.
Salve** in presella. J B. 8.
Lot s'instradet cun sia famiglia per la citted Zoar. ./. B. 8.
Il teche! s'in^-chiirit e gmssas nuvlas d'nrizi as rammassettan J. 5.8.
Udind la dnonna da Lot a rantunèr davous se, guardet ella inavous.
J. B
Elieser e Rebecca a» partittan. J. B. 11.
Dieu clamet sicu fidel famagl tiers se. J. B. 1*2.
E. li. Veziand Michel, cha Letta cridaiva darchou, s'awicinet el ad
ella e domandet: E tu, am post t ti perdunar? Puorger 207.
Ina saura la pigliet la nona cun se sun sia chambra. Ili 65.
Cor Gesù avaiva dudesch ans, il pigliettan sieus genituors per la
pruina vouta cun se a Gerusalem. J. B. 88.
A Paulo gnit do il permiss da ster da per se col sudò chi'/ perchù-
raiva. Menni, Ad. 28, 16.
Nella vicinanza del trun s'avaiv" il resentimaint, cha quaist nun stetta
pu ferni in pè. Tond. 465.
Nella seguonda caduta am rumpet iin bratsch ed eira per conseguenza
bger pii debel. per contribuir d'ine m'vessa il necessari tiers mia salvezza.
Pr. Cud. 62.
Ogni cited badaiva pu sùn se svessa, co sul bain generèl. Pr.
Cud. 165.
La laina charget el addòss al figl, el svess pigliet il fo ed il
cinte. ./. B. 9.
E.
t E a u hae cuprò lina maria, e 1 g es bsiing ami eh' e a u giaia oura
a vair aquella. Bifrun, Lue 14, 18.
Eau uoelg che tu dettas à mi l'g chio da Johànis Baptiste. Bifrun,
Marc. 6, 25.
Auns co che l'g gial chiaunta duos uuotes, schi uainst am sthnaier
trai? uuotes. Bifrun, Marc. 14. 72.
Tu nun haues ungiùna pusaunza incùter me, upoeia chella nu
ffttfl déda zura ingiù. Bifrun, Joan. 19, 11.
E. B. Sun tots queists puoncs, f vulaina responder. Troni. 117.
Nu fèr a ti duessa iinguotta d'mél. Bifrun, Act 16, 28.
Ad (ini chi f' batta in l'uni masella sporscha agli er l'otra. Bifrun,
Lue. 6, 29.
YeUeman. Grammatica Ladina d'E. 0. tKi
— 408 —
E. B. El ha subit perderti seis lom plumatsch. Tromm. 38.
Et l'g aungel dis agli (mera § 131): Nn tmair Zacharia. Bifrtth,
Lue. 1, 13.
E. B. Gni88 (in subgiet à dormir cur sei8 Princip gniss prò el per
al far qualchia impromissiun. Trom. 57.
Segner Dieu tii parchùrast tieu poeuel, Z'goasta e defenda da tuot
mael. L. P. 440.
Mu ella l"g hauiand uis. es cùturblèda. Bifrun, Lue. 1, 29.
Bieda es aquella chi ho craieu, per che che uain ad duantér tuot
acque chi es agli (mera § 131) dit dalg signer. Bifrun, Lue. 1, 45
Per che chel nun acchiatto loe à l'arutìynscha, cumbain chel la
scherchio cun las larmas. Bifrun, Hebr. 12, 17.
Nus nun hauain più co schinc pauas & duos pesths. Bifrun, Lue. 9, 13.
Miro, cho Dieu a n n s do là paialgia
A n n s chiastia noas pchios cu fam, guerra é murtalgia,
A n n s tramotta iminchia dy mallatias,
Anns chiastia eir cun oattras fadias. Dysch aeteds 28, 31.
E. B. Qui ns surmaina '1 uiond, mo in cel vain l'mòd ad esser da vent
da no. Abyss 3, 153.
E a u arou u u s f rars très l'g num da nos signer, che u u s tuotts
fauellas fina proeppia chiosa. Bifrun, 1. Cor. 1, 10.
Eau nun hae scrit a uus, sco als ignorauns della uardot. Bifrun,
Joh. 2, 21.
Quel chi oda uus, oda m e & chi sthbitta uus srhhitta me. Bifrun,
Lue. 10, 15.
E. B. lls Infants tla Dieu stoven murir gio iminchady eir als plii
pitschens vicis & pnehiats, sch' e 1 s non vòglan far rottadùra da Barchia.
Tromm. 99.
p]t cura ch'els l's hauetten fat bgierras plejas schi ls chiatschaun
è in praschun, cuniandant alg guardiaunt da la prasohun chel 1 *s p ar-
chi fl ras cun diligijntia. Bifrun, Act. 16, 22.
Lg Castelaun da Miis cun granda pompa ls arfschót,
Cun bella Tscheira et grand baunchict. Travers, Miis 395 — 396.
Parche l's discipuls da Johannis giiinen suens A: fami uraciuns. mu
l's t è s mangien & baiuen. Bijrun, Lue. 5,33.
El vo in terras eistras & las chiamina tres. L. P. 334.
Lur painas vegnen anumnaedas giiistas, brichia per chia els las hae-
gian gugend, ma per che Dieu voul ch'els las induran per chiastiamaints
da lur pchiòs. L. P. 93.
— 409 —
Et eau urdain a uus l'g ariginaui SCO méfl bap l'g h<> ardano a mi.
Bifrun, Lue. 22, 29.
Muossa Ut tia eretta sainza tias ouvm-. ed i>au 't vògl musser mìa eretta
tri 1 - mias ouvras. Menni, Jac. 2,18.
Amuossa à mi la tia fé our da tès fats, à eau ooelg amussèr à ti
olir da mes fats la mia fé. Bifrun, Jac. 2,18.
Qnawtafl chosas as he eau M.-rit ilavart quels chi's surmainan. Menni,
./uh. 2.2( i
Aquaistas chioses he eau scrit à uus da quels chi surinainaii uus.
Bifrun, Joh. 2,26.
Tumuic. sur noi, & acuppo uus da la fatscha da quel chi seza sur
l"g thrun. Bifrun, Apoc. fi. Iti.
.* 267.
Ils pronoms possessivs.
Ils aggettivs possessivs druvòs sainza substantiv vegnan sovenz classi-
fichós cids pronoms ed as nomnan allura pronoms possessi v>.
Eau giarù a ster con ils mieus Ann. X 86.
Ais forsa quista tia lmorsa? na! respondet Daniel, la mia nun
eira lische bella e nun avaiva aint uschè bels danèrs. Pr. Cud. 22.
La mamma ho una vusch amabla, tia al incunter ais cruja. II 27.
La pruma visita cha farò damami ais destineda a te ed ils tieus.
Robbi 53.
Vò uossa our dall' archa cols tieus e con las bestias. J. B. 6.
Il bap da famiglia fabrichaiva per se e per ils sieus fina chesa.
Pr. Cud. 16.!.
E B. Ognuna volaiva dir la sia. Puorger 194.
E. B. El avaiva fin per voutas gnii occasiun da trametter novas dad
el ais s e i s. Puorger 201.
E. B. Ella nun avaiva temma sulamaiug per il salvamaint dell' orma
da seis marid, ma eir per quel da sia propria. Puorger 197.
E. B. Blers dels nos giaivan al servezzan militar dad eistras potenzas.
Puorger 1!»'.».
Eau aruvarò a Dieu. clrel voglia benedir il rest cha possedan. Eir els
haun da bsbng del lur. Pr. Cud. 77.
Nua havains arfsehieu da noass genituors tuot que cha havains, per
conseguenza nun ans ais que permis d*havair otra volunted co la lur.
Bobbi, Tes. 62.
— 410 —
E zieva esser miss in liberted gnittan els tiers ils lur. Menni, Ad. i, 23.
Ils oters utschels cuvan con ils lur eh* l'òv del cucii. VII 260.
X Remarcha 1. Scu l'aggettiv possessiv lur, vain eir il pronom
possessiv lur trattò scu invariabel. Nella Musa Ladina (cuorta survista da
litteratura poetica ladina) chattains però ils 1 u r s.
E. B. Cura cha ... il mond germanais . . . travachet noss cuolmeus a
la conquista da l'imperi, laschet el lung la via chastès e colonias d e 1 s
lurs, sco cuogns aint il territori romansch. M. L. XII (Lansel).
Remarcha 2. (Differenza traunter aggettivs e prono ras).
Siand cha'ls istess pleds servan scu aggettivs e scu pronoms possessivs, schi
pera quaist lo adattò per expuoner las reglas suainter las quèlas las parta
del discuors (mera chap. X) vegnan classifichedas.
Bgers pleds appartegnan sainz' oter ed indubitabelmaing ad (ina suletta
part del discuors, uschè p. ex. :
stanglentuna j
cudeschs / min paun esser oter cu substantivs.
Maria I
gniva
impromettet > „ „ „ „ verbs.
imnatschaivan j
eau J
tii } ■" «'■'»■»' ■ pronoms.
adverbs
conjuncziuns.
preposiziuns.
aggettivs numerèls (mèra poro rem.)
interjecziuns.
— 411 —
Per un grandischein nunier d"oters pleds variescha però la classitkaziun,
-uainter la ] piazza e la funcziun cha*l pl«>d ho nella frasa, Buainter la
speeiéla significaziun ch'ai do il context. Qsehè tschertas fuormas verbalas
paun dvantt r -ubstantivs u aggettiva (mera i 126), aggettivs paini dvantcr
substantivs e viceversa (§§ 211 ,\: 21io, adverbs paun dvautt'-r aggettivi u
viceversa, adverbs dvaintan sovenz conjuncziuus u preposiziuns (mera
ehap. VI. VII e Vili) etc.
Che determinescha dimena la classitìcaziun dels pleds? In mincha
t speeiéla funcziun nella frasa. Our dalla frasa nu's pò in bgei-
del tuot dir a che part del discuors ch'ùu pled appartegna.
Uschè p. ex. nellas frasas seguaintas ils pleds massima, la, gii^t,
sebi, durante, oter, un, ils, appartegnan bod ad (ina, bod ad iin
etani part del discuors.
Segner, nun ils laschèr gnir infettòs da massimas (substantiv)
perversai Lit.
Cun massima stima as segna Sieu dispostissem P'adri Funi. T. 396.
Elisabeth det iina sguerschageda da rabgia siili la povra Maria, uschè
cha quella nun sus-chet uzer ils ogls e la (pronom persunèl). vaiva temma.
cha 1 a tremblaiva Bandi 37.
La (artichel determinò) devoziun e la veneraziun dajan saimper im-
plir tieu cour, cur tu urast. Pr. Cud. 292.
Ell'arrivet giist (adverb) cha tuot la famiglia tschnaiva. Ili 64.
Surtuot sajast fidel e gùst (aggettiv). Pr. Cud. 275.
Savess qualchiin legittims impedimaints in quaist matrimuni. se hi
(conjuncziun) ais el intimò da Bapehentér quetaunt a dret lo e temp. Lit. 13.
T ? ho ella pardunó? — Schi (adverb da consentimaint), mammaduonna.
Pr. Cud. 79.
Mieu bap e«l il dottur as approfondittan in una partida da piquet,
durante cha'l (conjuncziun) barun as tschantet spera me. Tond.Sl.
Durante (preposiziun) Pinviern dorman ils uors pu cu la sted. IV 68.
Ella nun abbundunaiva me la diesa oter (adverb) cu per ir ogni
Dumengia nel dom. Tòmi. 415.
Gudiehand Poter (pronom indefìnieu), condannast tute stess. Menni,
Rom. 2, 1.
Sch' iin (pronom indefìnieu) s'impaissa sul luf, schi ais que tuot naturél.
Fogl 58, 7.
1 u (artichel indeterminò) chaun Pavaiva miiers. II 41.
Ils (artichel determinò) vegls Schvizers vivaivan gugent sper leihs e
fliims. Pr. Cud. 163.
— 412 —
E. B. Del solit ils (pronom demonstrativ) da Seuol s-ohargiaivan las
al]is intuorn San Michel. Puorger 187.
Dimena scha eir aggettiva paun gnir druvòs scu pronoms, schi
nun stu iin perquè smanchèr la differenza traunter quaistas duos parta del
discuors: ils prums qualificheschan u determineschan un substantiv, ils
seguonds piglian la piazza d'un substantiv. Imitand in què la gram-
matica tudais-cha, smanchains nus BOvenz quella differenza; ils grammatists
tudais-chs nun faun p. ex. in generèl (laguna differenza per la classinYaziun •
lexicologica traunter mein, dein, sein, unser, euer, ihr e der,
die, das meinige (mein e), der, die, das deinige (dei ne) etc.
mo nomnan tuots quaists pleds p r o n o m s possessivs *). La lingua francesa
al incunter stabilescha cléramaing la differenza: mon,.ma, mes, ton,
ta, tes, son, sa, ses, nos, vos, leur sun aggettive, perchè els deter-
mineschan be un substantiv, indichand sieu possessur, mo le mien, la mienne,
les miens, les miennes; le tien, la tienne, les tiens, les tien-
nes; le sien, la sienne, les siens, les siennes; le nò tre, la
nótre, les nòtres; le vòtre, la vótre, les vòtres; le leur, la
leur, les leurs sun pronoms, perchè els piglian effectivamaing la piazza
d'un substantiv.
Siand cha la lingua ladina, scu la francesa, ais una lingua romana,
fuss que in ogni cas meglder da's tgnair vi alias classificaziuns della lingua
francesa, cu dad imitèr quellas della lingua tudais-cha, pustiit inua quaist*
ultima pera manglusa.
Ma sch'un attribuescha pu gugent ils aggettivs e pronoms possessivs
ad una stiletta part del discuors, schi fuss que forsa perfin pu giist da'lfi
attribuir intèramaing als aggettivs. **)
Cunfrunta eir §§ 270, 271, 272.
*) Mera p. ex. Blatz, Neuhochdeutsche Grammatik, II, pp. 274 e
seguaintas.
**) Ils signuors L. Morandi e G. Cappucini, in lur Gram-
matica italiana (91° migliaio, Torino 1914) classifichan ils aggettivs-
pronoms-possessivs tuots sco aggettivs (aggettivi determinativi di posa
§§ 277—283). Els dian meglinavaunt :
Tutti gli aggettivi possono essere sostantivati. Non c'è quindi alcuna
ragiono di escludere dagli aggettivi, e metter tra i pronomi, come fanno
molti grammatici, quelli ili quantità, i possessivi e gì' indicativi, soltanto
perchè possono usarsi in modo sostantivato: proprietà, come s'è visto, co-
mune ai qualificativi ($ 307).
— 413 —
§ 2<
Exercizi.
1. Copcha Una dellas leetiiras del paragrai 27.") e suotta-
stricha in blov tuots pronoms persunéls congiunts, in cotschen
ils pronoms persunéls absoluts. Indicha per minehi'in da
quaists nltims. perchè cha'l pronom congiunt nun ais sto
druvó in sieu pè.
2. Our dels exaimpels del £ 266 bis tschercha ses f rasas
inua il pronom congiont vain druvò daspera la fuorma cor-
respondenta del pronom absolut (suainter § 268, a. li.
:'.. In tnot las frasas chi contegnan il pronom and. rim-
piazza quel tres un substantiv u iin oter pronom.
4. Copcha trais frasas chi contegnan il pronom rellexiv
specie] in ini sen reciproc, trais ehi contegnan quaist pronom
in u n sen rellexiv.
5. Indicha per minelum dels verhs rellexivs del S 266 bis,
l>. sch'el ais verh rellexiv casnèl u sto per iìn.
6. Fo i'ina tabella e metta in quella insembel tuot las
comhinaziuns da pronoms persunéls congiunts chi vegnan
druvedas in nossa lingua. Quèls da quaists pronoms haun
nella combinaziun una l'uorma difterenta ch'els haun. scha
vegnan druvós da per sé?
7. Scriva ses frasas, inua fin pronom sto gnir scrit grand.
§ 269.
Ils pronoms relativs.
1. Ils pronoms relativs u congiuntivs servan in
genere! a collier una frasa subordineda cun un nom u un
pronom d'una frasa superordineda (mera chap. X), siìn il
quél els as refereschan e ch'els substitueschan.
Usche nella frasa:
— 414 —
.,Hdan, cha là chevra causescha alias culturas.
ais in calcala bel. u VII 213.
la frasa subordineda cha la chevra causescha alias
culturas ais collieda cui substantiv dan cun agild del pro-
nom relativ cha, il quél as referescha a dan e substituescha
quaist pled. Sainza il pronom relativ stuvessans dir:
Il dan causò alias culturas ais incalculabel ; quaist dan
vain fat dallas chevras.
A quaista categoria appartegnan duos pronoms relativs:
a) Il pronom relati v chi, cha.
Chi serva scu nom. sing. e plur. da tuots geners.
Cha serva scu acc. sing. e plur. da tuots geners.
Quaist pronom nun pò me gnir druvò in connexiun
cun una preposiziun e nun ho dimena ne genitiv, ne dati v.
ne ablativ.
Il substantiv u il pronom, siili il quél un pronom relativ as referescha,
as nomna sieu antecedaint. Nel exalmpel supra l'an te e e dai n t
del pronom relativ cha ais il substantiv dan.
Perquè, o romauntschs, nun lasche dal romauntsch !
Kemettè'l stin la via e h i ' 1 tuocha,
Dè'l il tun chi convain e dè'l pu slauntsch,
El ais pled chi uondra la buocha.
E'is terms chi as maunchan vi e nò
Pigliè'ls d'iin u'nguach e h i ais parente. Conradin de Fingi, M. L. 4.
In quels dis sarò una tribolaziun, chi nun ais me steda dal principi
della creaziun inno. Menni, Marc. 13, 19.
Lot abitaiva traunter crastiauns empia chi pchaivan cunter il Segner.
J. B. 8.
L'industria dels esters, chi dad an in an vo s'augmentand, furnescha
lavar e bun guadagn. V 101.
E. B. L'unica chosa, chi fo da bsògn. Uraziuns 208.
Piglia tieu unic figl, cha tii amast, ed offerescha*l a me siili iin munt
e h " eau at musserò. ,7. B. 9.
Abraham pigliet cun se sieu figl Jsac e's mettet in viedi vers il lo,
cha Dieu Tavaiva denotò. J. B. 9.
Per la misericordia, cha tu vers nus hest usò, j>er la fidelted, cha
— 415 —
tii hest manifestò a nos povera, vaidguas ed orfana, per Taglici, eha tii hest
prestò a nos amalós, ]>er quaist tuot s'eleivan nos cors a te con iugrazcha-
maint. Lit. <>2.
L'hom ch'etra amaiva pigliet mieu infaunt siili bratsch. Tund. 141.
K. B. Il Segnor fa que cha'ls pietas desiderali. Craziuns 14.
s<>t otras spias waunas.
Chi wulaiwan skusumer las saunas. Tra e Jos. 333 — 4.
t Ad iin chi cuntinuescha in l's viris nun vain à gnir iingiin baia.
L. P. 114.
Kt uen lina pouura uaidgua, A mettet aint duo» pitathenfl danérs,
chi es iin quatrin. Bifr., Marc 12, 42.
• pliant fadiusamaing uignen ad ir ilg aritrinam da dien aquels chi
ha un danérs. Bifr., Marc 10, 23.
Nun manchiàtaer da cuffurter aqaels chi plaunschen, e vaidgua cun
quels chi vaidguen. L. P. 79.
Lg Cunt da d'Arie aque bòt incligèt,
La streda noma, ch'el rumpet,
Per pudair la Vutlina attanter. Travers, Mus 194 — 6.
Ais aquaist quel giuuen uoas frer
Cina uus ulauas mner a m'masser? Trav., Jos. 646— 7.
Remarcha 1. Nellas frasas seguaintas pò iin dir cha ils pronoins chi
e e li a as refereschan ad iin neutro. Cunfrunta §271, b, 6,
Nus s'annunziains l'evangeli, cha vus as converteschas da quaists
vauns idols al vivaint Dieu, il quél ho creò il tschèl e la terra e"l mer e
tuot que chi ais loaint, ed il quél as fo taunt del baili. J. B- 152.
Els dschettan al factur, que chi ais eira arrivò. Ili 44.
Il factur ais dschet, que cha Josef l'avaiva dimandò. Ili 45.
Ad ais megl nun imprometter unjiuotta, cu nun tender què cha tii
impromettast. J. B. 81.
S'araspet una 1 iella Grischunia,
Per fer vendetta da Lur dan arfschieu
Et congiister que, ch'els havaiven perdieu. Tracers, Mus 158 — 160.
Remarcha 2. Chi vain sovenz drnvò sainza antecedaint e
signitìcha allora taunt scu quel chi: Chi dorma nun clappa pesehs
= Quel chi dorma nun clappa peschs. In quaist sen pò chi eir
gnir combinò cun preposiziuns.
Chi s'adosa, sarò abbassò, echi s'abbassa, sarò adozò. ./. B. 106.
— 416
Chi ais siil tet, nun veglia giù in diesa e chi ais sun la cattura,
min tuorna inavous. Menni, Marc. 13, 16.
Chi non lavora, nun merita nudritura. VII 267.
Assista'ns cun la forza da tieu spiert, cha perdunans gugent a chi'ns
lio offais. Lit. 86.
Tu cumpartast sapienza a e li i cun cor sincér t'arava per quella.
Lit. 125.
dain da cour a chi languescha,
A chi disjrrazcha ferm colpiti
dain da cour a chi soffrescha
A chi in larmas ais afrlict ! Caderas, Sorrirs 5.
f Vn fideil amich ais iin ferm agtid; chi ho surffgnieu iin tael, ho
achiattò un thesori. L. P. 66.
f A chi falla vaia parduno,
Et l'innor-aint vain inculpò. Travers, Miis 343—344.
Remarcha 3. < ur ch"iin voul collier la frasa subordineda na cun un
singul substantiv u pronom, ne cui contenuto d' un' intera frasa
altura stóglian ils pronoms relativs chi u cha esser precedieus da
que: que chi, (nom.), que cha (acc.) Cunfrunta §269, 2 & § 271, b, 6.
A fiiss giaviischabel, scha noss scriptuors savessan s'unir ad un' orto-
grafia unif uorma, que chi per iina lingua chi as rechatta in defaisa ais
da somma importanza. F'ógl 58. 7.
Quaistas lingias as stovessan incruschcr; que chi nun ais il càa. V 225.
Las muntagnas nel nord della valleda ans iireservan dals vents crujs
•-ettentrionèls, que chi fo, cha la vegetaziun ais pii richa. Ili 93.
La confederaziun germanica dumanda uossa dals rebels, ch'els desistali
dalla guerra, que cha faun eir. Tond. 172.
In II pronom relativ il quel, la quèla. Quaist ho
l'ina completta declinaziun e piglia las medemmas desinenzas
per il feminin ed il plural scu ils aggettivs variahels.
S i n g u 1 a r Plural
masculin feminin masculin feminin
Nom. il quél la quèla ils quèls las quèlas
Gen. del quél della quèla dels quèls dellas quèlas
Dat. al (juèl alla quèla ais quèls alias quèlas
Acc il quel la quèla ils quèls las quèlas
Abl. dal quél dalla quèla dals quèls dallas quèlas
— 417 —
Ils eravtincrs requintettan cha sajan comparieus servitimi-* 'lei cont
da Schroffeneck, il quél saja arrivi"» nella muntagua cun bgera sudeda.
Il mulinar currit dalum cun quista novired tar la duonna, la quél a pira
gusta techanteda sper il let da Knno. Pallìoppì, Ovs 36.
E. B. Chattand la vai abitada, fondet Cari tjui un monasteri da
muonchas, e'1 commi, chi as svilu]>pet intuorn quel, survgnit il noni Mo-
nasteri o MOstair, il qual poi de* il nom alla vallada intéra. V 234.
Ean la volaiva rentier attenta, ch'ella ho (in ininiih, tres il quél
ella vegna missa in gitiseli sospettosa. Tond. 230.
Abraham min volaiva cha Isac spusess ima giuvna da quel ]tajaisnel
quel el vivaiva. J. B. 10.
Kl comandet ad Eliezer dati ir in sia patria, dalla quel a Die»
l'arava eondot in Canaan.
Nossas mas furiosas, las quélaa tuottas causettan pìi u main dan
in temps da Btrasoras, ans Baron cui awegnir da grand" litilited. and podiand
acqoistér la forza elettrica. V 101.
Friedrich am stovaiva reqointér detagliedamaing tuots ils prievels e las
•enzas, ils qnéls el avaiva subieu. T"md. 206.
Mangia be da quella frutta e da quellas ervas. dallas quélas tii <est
«un tschertezza. ch'ellas sun nwigiablas e min faun mei. V 199.
E. B. Scili piglia dimena sii eir nus in grazia, ils quals eolliats
comparili avant tai. Vraziuns 207,
v Las arichezzas in las qua e las min ais iingiin pchio sun bunas.
L. P. 126.
Saduceers era duna sort lieut, quaela chi craiaiua in la lescha da
Moise, mu è min craiaiuen che fiis Paresustaunza. Bifr., Matt. 3, ami.
Scodiin quael chi arfuda sia mugliér, tt prain lina otra aquel di-
metta adulteri incuntei» aquela. Bifr., Marc. 10, 11.
Scodun quael chi nun arschaiua l'g ariginam da Dieu sco iin ifaunt,
aquel nu uain mia ad ir aint in aquel. Bifr., Marc. 10. 15.
Sèr a mi dalg dret maun, ù dalg snister, nu sto à mi à dér, mu el
uain à tuchièr ad aquels, aquaels ch'lg es addato. Bifr., Marc. 10. 40.
2. Ad ais iin terz pronom persunèl. chi nun as refe-
rescha me ad iin singul substantiv u pronom, mo vain ex-
clusivamaing druvò per substituir il contenuto
d'Una frasa. Quaist pronom, chi exista be nel singular ed
ais aduna combinò cui artichel determinò, pò gnir considerò
— 418 —
scu neutro. El vain eir combinò cun preposiziuns ed ho
dimena una completta declinaziun.
Nora, il che
gen. del che
dat. al che
acc. il che
abl. dal che.
Izan as quietér un pò, il che am pera begias da bsògn. Robbi,
Tes. 52.
E. B. Sanctifichar la domengia voul dir, la consecrar a Dieu, il che
vetschercha cha nus ans artegnan da tuottas lavurs. Uraziuns 90.
Els requintettan al bap tuot quo chi als eira arrivò, supra il che
naschit grand cordoli. Ili 43.
La calumnia, o quella inconscienziusa ingustia, da dir qualchosa d'mel
d'un crastiaun, saviand cha que non ais vair, o dal che un nun ais sgiir,
ais un nociv e vergognius vizi. Pr. Cud. 273.
Ch : eau eira eir bella, del che uossa mieu spievel nun voul pii savair
nouvas, am dischan fotografias veglias. Tond. 1.
Ils signuors proteggiaivan lur sudits cunter violenza estra, per il
che els survgnivan d : ogni sort d'servezzans. Pr. Cud. 180.
Rodolf da Rothenbrunn s'proiionit da dvantér niizzaivel eir a sieus
conumauns, fand penitenza in que, nel e li e viavaunt avaiva fat pchó.
Pr. Cud. 193.
3. Zie va tin pronom u aggetti v demonstrativ pò in tscherts
cas. exemplifichòs nels exaimpels seguaints. gnir il pronom
relativ lasche del tuot davent. Cfr.^271, b, 6. rem. 1.
Cun quel gudizi vus gudichais, saros vus gudichòs; e
cun quella imsura vus imsiirais. sarò imsiirò a vus. ./. B. 97.
= Curi quel gudizi cun il quél vus gudichais, saros
vus gudichòs, e cun quella imsura. cun la quel a vus
imsurais, sarò imsiirò a vus.
Nus ans suottamettains a te cun rassegnaziun e completta
pazienza in tuot q uè tti dispuonast a nos reguard. Lit. 178.
= Nus ans suottamettains a te cun rassegnaziun e com-
pletta pazienza in tuot que cha tu dispuonast a nos reguard.
— 41!» —
Tuoi que hoz eau he fallo.
Segner, nun tgnsir inquintò. ./. B. 17^
.t cumanzet il marchese a L r nir our cun què el avaiva in Ben.
IV. Cud. 68.
r Nun faer (inguotta sainza cussalg, caia tii nù tariifflas da que t ii
haest fatt. L. P 283.
E. B. Tii non poscb far più hain, ne ina plii recuperar quai tii hascli
mancanti. Troni. 115.
\ Remarcha. Nella litteratura veglia «hattains quak-hevoutas, eha'l
pronom relativ ais laschi davent, eir sainza cha preceda un aggettiv u
pronom demonstrativ
f La guerra vus havais fat a nus.
Dess eir aossa dvanter cun Vus. Travers, Mils 471 — 472
Nnn trnir dschigluB d'una muglier tii ammast. L. P 88.
§ 270.
lls pronoms interrogativs.
A sun duos pronoms interrogativs, dels quéls l'un. chi.
dumanda zieva persanas, L'oter, che. zieva chosas (u besti -
Chi ho scopert l'America? — Columbus.
Per chi fest tii quaista lavur? — Per mia mamma.
Che t'maina tar me? — Un affèr important
Che vest-tù hoz a cumprér? — Un vdè e duos pu-
le d e r s.
A che serva quaist indriz? — A brassèr cafè.
Tuots duos pronoms haun una completta declinaziun nel
singular e paun esser druvòs cun qualunque preposiziun.
Noni.
chi
che
gen.
da chi
da che
acc.
chi, a chi
a che
dat.
a chi
che
abl.
da chi
da che
ichèr las q
ualiteds d'un
bun scolar? Pi: Cud. 151.
— 420 —
Chi so nomnér (ina i'untauna d'ova mineréla? Chi so nomnér una
funtauna d'ova choda? IV. Cud. 153.
A chi clamasi? Bobbi 41.
Clii voul esser sii da cho, cur ch'el ris-clia la pel? II li).
Che at mauncha? il 20.
Che pò un spettér d'Iran d'una persuna chi nun as tenama da parair
risibU? Robbi, Tes- 61.
E. B. Che giida a cristians chi ant mezdi udittan l'evangeli, schels
la saira s'abbandunan ad ogni sort divertiniaint ? Uraziuns 91.
C h e t'maina tar me ? Robbi 18.
Tiers che as drova auncha pQ l'ova ? Pr. Cud. 158.
X Remarcha 1. Eir quél, quél a, quél 8, quèlas (S 255 b),
qua un t, qua unta, quaunts, quanntas, (4? 255 e), che D'un,
che n"iina (§ 255 a. rem.) paun gnir classifichós scu pronoms cuf ch'els
vegnan druvòs da per sé, scu cha que ais il cas nels exaimpels seguaints:
Els as dispiittaivan quél chi pigliess il pruni in sia diesa Partisi.
Chal. 1914, 44.
Ma in els naschit l'impissamaint : quél dad els fiiss il pil grand.
Mentii, Lue 9, 46.
Un di avaivan ils discipuls, giand vera Capernaum, disputò, quél
dad els chi fusa il pu grand. ,/. B. 116.
Cur els sun resiistos, da quél d'els sarò ella muglièr? Mettiti,
Marc 12, 23.
Quaunts as haun rovinò il stomi tres intemperanza! VII 291.
Ils quaunts avains hoz? (§ 255, e, rem).
Las quanntas aise ? (§ 255, e, rem.).
Cur eau vegn battieu, che sentimaint as manifestare allura tar me?
(' li en il n cur eau he fam o said? Pr. Cud. 144.
E. B. Il chamin ruot mosset l'oter di a tuot, che n'ùna cha la bella
matta eira ed ingiù eh" ella avaiva seis plazs. Barblan, Par. 32.
X Remarcha 2. Cur cha'l numer dellas chosas, traunter las quèlaa
iina ais piiinavaunt da determinar, ais limitò, schi s'inserviva (in pfl bod
impè da che gugent del pronom interrogativ quael (cunfrunta § 255 b e
§ 270, rem. 1). Fossa ais l'adóver da quael scu pronom interrogativ
in generèl limitò a persunas (exaimpels mera supra, suot rem. 1).
f Quael es plii léf da dir, tes pchios uignan a ti pardunAs. ù <lir
sto sii & chamina? Bifrun, Lue 5. 23.
E. B. Qual ais plii chiònsch, dir: Teis puchiads t'sun perdunads: o
vero dir; Leiva sii, è chamina? Vulpius & Dorta, Lue. 5, 23.
— 421 —
( Menni metta: Che ais pii faci! V da dir etr.i
v Kau aoelg dumander uus quael «la duo- p< licit sùls ubatili
<lalg bain, ù fér dalg mèi, -aluer la uitta, ù la perder. Bijr.. Lue. 6, 9.
tni metta: Kau ?6gl domandèr a ras: Che ai< permiss nel <li
del ssbbat ?.. etc).
Remarcha 3. Iiitfre>-am sia l*adnver ila che in connexiun cui intinitiv
fer ncllas fra»a> sciruaintas, las quèla* min contegnan in se ttagona du-
manda :
I ls Helvctiers nun vulaivan pii avair da che fer cun ils Romauns.
IV Cud. 168.
Ad ais prudaint, da l'accoglier cun amiaivlezza : uschigliò podessans
aunch' avair da che fer cun el III 8.
Già quaistas dimensione ans <lian, cha noe avains da che fer cun
un L'igant traunter ils utschds. VII 257.
In tuot l'administraziun del pajais il pnvel nun avaiva da che dir
mignotta. IV 4.
E. B. L'aia diffidi, aviaad da che far con fcrmas inclinaziuns umana-,
Chal. 1914, 63.
Ina dumanda (iudirecta) al incantar ais cont?nida nella fra>a
segoainta:
Maschel Giachem nun so pii che fer dalla monaida. Ann. X 83.
Remarcha 4. Davart l'adover dels pronoms interrogativs in dumandas
indirectas mera chap. Vili e X.
Remarcha 5. Pronoms generalisants. La combinaziun chi chi
ho -nvenz iin sen tuot generèl e signiflcha taunt scu tuots quels chi.
Kir che chi vain druvò per tuot que chi.
II mèi inscuntra a chi chi fo il mei (Pr. Cud. 26) = Il mèi inscuntra
a tuot- quels chi faun il mèi.
Tieu cour, che chi arriva, nun as raffraiderò me vers me (Tond.
229) = Tieu cour, ad onta da tuot que chi possa arrivèr, nun as raf-
fraiden'» me vers me.
E. B. Chi chi fa nel mais Lugl (ina spassegiada nella champagna,
resta commoss al aspet della richa benedicziun. cha Dieu ha spars sur
la terra. V 201.
Chi chi aintra co ais fortunò. Chal. 1914, 40.
Chi chi voul esser raig sto sacrifichèr la pèsch da sias nots al bain
da sieus suddits. Chal. 1914, 42.
Velleman. Grammatica Ladina 'IT.. ".
— 422 —
Chi ehi voul sfògliér inavous nellas annalas dels los e chastels cir-
convicins, podess chattér allò bgers simils cas da disgrazcha generèla.
Timd. 402.
f (hi chi fo la uolnnted da mes bab, quel chi es in schil, es mes
frèr e sour e mamma. Bifrun, Matt. 12, 50.
E. B. Cert esa chial plaed da Dieu indret leet oder praedgià; ope-
rescha 1 1 Ltx boen co che chi s'po leèr oder udir. Trom. 151.
Ls Sudós da Mus que di s'alvaun
Et fen praschun, chi chia chiataun. Travers, Mùs 501 — 502.
Remarcha 6. (Chi — chi scupronom distributi v). Chi —
<• h i vain eir sovenz druvò in iin sen distributiv, nel istess mod bcu 1 ' ii n
— Poter (ils uns — ils oters) (cfr. § 272, 1).
A s oda da tuottas sorte linguas, as vezza da tuottas sorts fisìonomias
e toalettas; chi vo a pè, chi cun velociped, chi in chairozza a tir dad un.
duos, trais, quatter, tschinch fin ses chavals, insomma un movimaint stra-
ordinari. V 107.
La fortuna sto per via, chi la piglia e chi passa speravia.
Il chapitauni, voliand salvèr Paulo, cumandet, cha quels chi savaivan
nudèr, as buttessan ils prunis nell' ova, e tscherchessan da gnir a terra,
e'is oters, chi siin assas, chi sun tochs della nev. Menni, Ad. 27, 43-44.
Chi fo la guargia, chi pevla las larvas, chi nettagia las cellas,
chi fo da pizzamort, chi cunagia la masaina e chi porta nudritura per
ils impiegòs nella masaina. VII 270.
C h i dschaiva, ch'el la tegna be per nar.
Ils oters, elvella sapcha coquettèr,
Ed auncha oters, ch'els non sapchan pii,
Schas vòglian maridrr u as laschèr. Chal. 1911, 25.
§ 271.
Ils pronoms demonstrativs.
Ils principéls pronoms demonstrativs sun quaist. quel,
tèi. medem e que. Us quatter priims sun variabels e servan
in generèl a substituir noms, il quart ais invariabel e vain
druvò in un sen neutrèl.
a) Ils pronoms demonstrativs variabels sun:
— 428 —
Si n gu la r Plorai
masc. fem. aasc. fem.
Xom. quaist quaista quaists qnais
gen. <la quaist da quaista da quaists da qoais
<lat. a qaaisl a quaista a quaists a quaista»
acc. l'ai quaist (a) quaista fai quaists quaistas
ahi. da quaist da quaista da quaists da qaaisl a
Dasper quaista fuorma vain eir Bomu ilruvó quist, <iuista. qtriits,
qnist -
Noni, quel quella quels quellas
da quel da quella da quels da quellas
• iat. a quel a quella a quels a quellas
acc. a quel (a) quella fa i quels (a) quellas
ahi. da quel da quella da quels da quellas
Nom. medem medemma medems medemmas
gen. da medem da medemma da medems da medemmas
dat. a medem a medemma a medems a medemmas
acc. fa) medem fa i medemma fa) medems fa i medemmas
ahi. da medem da medemma da medems da medemmas
Nom. tèi téla téla téla-
- ti. da tèi da téla da tèls da tèlas
dat. a tèi a téla a tèls a télas
acc. fa» tèi (a) téla (a) téls (a) tèlas
ahi. da tèi da téla da tèls da tèlas
Segner. qoauntas voutas dess eau perdunèr a mieu
t'rer. sena quaist (= mieu frer) am fo tiiert?
Un coutadiu avaiva set figls. quaists f= ils figls i eiran
sovenz mei perlina. II 24.
Zieva gnit un terratrembel. ma il Segner nun eira
in quel f= nel terratrembel). J. B. 64.
Velleman. Grammatica ladina d'E. 0.
— 424 —
In cas da divergenza traunter un text e l'oter darò
nonna (juel (=il text) romauntsch. Stai. Osp. 1.
Un fidel amili ais una ferma protecziun; chi posseda
Un tèi (= un fidel amili), posseda un grand tesor. -/. B. 82.
Lasche gnir ils infaunts tiers me, e nun impedì 'ls,
perchè da tcls (=dels infaunts) ais il reginam da Dieu.
J. B. 116.
La duonna fet ir inavous sieu zindèl, e tuots duos as
miiravgliettan del nòbel, bel e modest aspet da medemma
(= della duonna). Palìioppi, Òvs 5.
Gust aise da vair a stechir duos buochs. Quels (=ils
buochs) sun qualvoutas prievlus. Infaunts fa un bain da s'in-
chiirer da medems ( = dals buochs). II 31.
Ils Cimbers e Teutons socumbettan, ed ils Hel ve tiers turnettan
in lur patria. Q u a i s t s restettan uossa circa 50 ans tranquils. Pr. Cud. 168.
Inchiirè 'a dalla s up erstiziun, perchè quaista piglia al spiert
la faculted da perscruter la vardet. D. S. 1912, 24.
Ils chantuns interns domandettan Pan 1526 una disputaziun, e
quaista gnit salvada a Baden. VII 20.
La ferrovia del Gotthard collia las ferrovias svizzras e tudais-chas
con quel las dell'Italia. IV. 38.
L'En fuorma auncha trais bels lejs, cioè quel da Silvaplauna, (j u e 1
da Champfer e quel da St. Murezzan. Ili 96.
Intuorn quaist spelm aise tuot plain d'frejas, clegè e mangi' da
q u e 1 1 a s avuonda. II 50.
Una s -e he la mnaiva dalla terra fin sun tschèl e'ig aungels da Dieu
giaivan sii e giù per quella. J. B. 13.
Il tschèl s'ins-churit da grossas nuvlas nairas, e quellas as svii-
dettan in torrents da plòvgia. J. B. 6.
E. B. Gnand il muonch Bernardin Samsou con sias indulge nzas
eir vers Ziirig, effettuet Zwingli, cha'l cussagl della città proibit la ven-
dita da quellas. VII 19.
E. B. Avaunt var 20 ans gnittan duos Inglaisas tar un predichant in
Engiadina con l'insinuaziun, da combatter l'adòver del vinars tras absoluta
abstinenza da tal. Chal 1914, 63.
Un fidel ami eh ais (in condimaint della vita; chi temma il Segner,
averò un t è 1 . J. B. 82.
— 42f» —
ii fideil amili ais iin fera agud, ehi ho surffsrnieu ini tael ho
aihiattn iin thesori. L. /'. 67
L'adrainistratnr partecipescha alias sedutta> della commiasinn da
>urvaglianza con vusch consultativa, t'unezinnand scu armar da medemma.
Stai. 0»p. 16
Siin quaist vadret ed aint in quella ri min a a\.— ; era chattd mia
scha il potent lnatsch da Dieu min m'avess tre8 quasi iin miracul
trat our da mede ma. Pr. Cud. <>"
v La sanctitaed vain à faer l'g cour saun e triiist, à ad a quel me-
de ni vainla a purtaer dalett. L. P. 88.
Yus chi arguardais l'g Segner s*cuffide in quel mede ni. /.. P 34
Remarcha. In connexiun cui pronom relativ chi, e ha vaia il pronom
demonstratrv quel eir druvò sainza referenza ad ita suhstantiv precedaint.
Quél chi (u quels chi) significha altura sovenz taunt scu s codini, chi.
(Cunfrunta b, Xr. 6.)
Quel chi ai> bun da romper quaist fasch dbastuiis. survain da me
t^cbient talers. Il 24.
Beò* quels, chi baun fam e said zieva la giistia. Menni, Muti. 5,6.
Beòs quels, chi vegnan perseguitós per amur della giistia Menni,
Matth. 5. 10.
Tuots «iiiels chi l'udivan. s'instupivan da sieu intellet e da sia-
respostas. J. B. 88.
E. H. Quels chi fan grandas reverenzas avant quels chi stan sur
i'ls. traplan aduna simt quels chi stan suot els Chal. 1913, 61.
E I! (.'risto ais promt per spendrar tuots quels chi porta) seis
noni Predgias 94.
t Aquels chi sun sauns. min haun bsiing d'afidi, ^hnperse
aquels chi baun méL Bifrun, Lue 5, 31.
E. B. Da tals chi dormen intant cbia'l plaeil da Deis vain praedgia,
pò gnir ditt quai chi sta da Saul à sia compagnia. Trom. 36.
Iti 11 pronom demon strati v neutre] que ais in-
\ "a ria bel. El vain druvò:
1. Nel istess sen scu"l pronom persunèl ne ut rèi
della terza persona singoiar a, ad e substituescha quel aduna
in in versi ons i^261,c). scha nun vain druvò il pronom per-
sunèl enclitk (§ 261, di.
— 426 —
Que diiret diversas uras, intìn cha Gian arrivet lo. Chat- 1914, 41
Que paralva cha la guerra nun pigliess pii fin. Chal. 1914, 42.
Que fut iin long inviern. L'ultiin di d'an naivet que deruottamain».
Chal 1915, 29.
Bainbod cuiiiaiizct que a naiver, e trais dis e trais nots naivet que
da tschél aruot. Que eira la mitted Marx e'1 prievel da lavinas grand.
Chal 1915, 29.
Quaraunta <lis e quaraunta nots plovet que da contili. J. B. 6.
2. Que antecipescha iin i ufi ni ti v (u una prepusi-
ziun subordineda), chi fuorma logicamaing il subject della frasa.
<i> u f am vain propi greiv da continuar mia via uschè quietainaing
sper Ella. Tond. 135.
Que eira commovent da va ir l'affeeziun dia la mamma e"l figl
avaivan Yiìn per Toter. T'ónd. 145. '
Que eira vairamaing iin plaschaivel aspect, da vair que bel circuì
con testinas aritschodas. Pr. Cud. 99.
Que displascliaiva a tuots ils cristiauns da stovair laschèr pro-
fanar ils senchs lòs. Pr. Cud- 192.
Que ani pera, eh" eli" eira secha scu un piischel pissun. D. S. 1(55
In ogni mod ais que iin defet in vus, e li a vus a v a i s 1 i t a s
traunter per. Menni, 1. Cor- 6, 7.
E. B. Que nun ais iin bun sega per rinstrueziun del romantsch in
nossas scoulas, scha quasi la quarta partdels infante native
romantsch s, scrivali nel VI an da scolila plii gugent in
tudais-ch co in romantsch. Chal. 1913, 53.
Que sarò bun cha pedagoga e genituors as oc e u pese li a n
della fatschenda. Chal. 1913, 57.
Q u e ais cler e li a quaists rimprovers faivan mei alla povra tanta.
Tond. 1!M).
3. Que (scu subject) as referescha ad unu piiss
substanti vs già nomnòs e substituescha quels nel istess
mdd scu quaist u quel. Que succeda però be, cur cha'ì
predicat della frasa consista nel verb esser (u un dels
oters verbs nomnòs nel § 183, Rem. 1) e un iin sub stanti v.
Zieva bain lung viedi arrivettan els nel pajais Im promiss, cun
nom Canaan. Que (nempe il itajais iinpromiss) eira iin zuond liei
pajais, ridi da paseuls e lmnas fontaunas. J. B
— 427 —
.. Kau he niis< tiers a mieli pais una certa e r vetta!"
_Ah! Que (nempe la <ert" erdetta) sta esser una ervctta pre-
lusa !- Pr. Cud. 9
_Inua resta 1* ent u sias ni o per il combtt, il fò L'uerrier?-
-Que (nempe l'entusiasmo ed il f<"> guerrier) non sun s e ntim a i ut s a
me ìncontscbaints. Tdnd 122.
„Tfl stese hest battieu sìin Italiauns e Danai**. Que eiran
i n i in i h s. " Tónd. 212.
Co he eau auncha òvs. Que ais una s paisà sauna r nudritiva.
Pali, 0V8 31.
Ma poch dalontsch eira una gin metta. Que eira la -our del
infaunt. J. B. 28.
Ogni damami crudaivan dal tschèl pitschens granili ns arduonds,
dntschfl scu il meil, chi cuvernivau il terrain. Que eira la manna etc.
./. B. 32.
E. B. Nel tcinp della flur spuntan dals buttuns (del coller) plus
filin > cotschens. Que sun ile pistils con lur stigma*. V 203.
Sentimaint, intellet, radschun, eretta, conscienzia,
libra voi u ut ed - sun que foarzas corporelas V Pr. Orni. 150.
Cunfrunta las frasas seguaintas :
In Canaan abitaivan perù oters
pòvels in citteds fermas e bain
fortifichedas. Que eiran pòvels
p a j a un s , chi nun volaivan ad-
metter. cha'ls descendents d'Abra-
ham entressan e"s stabilissan allò.
In Canaan abitaivan però oters
pòvels in citteds fermas e bain
fortifichedas. Quel* nun volaivan
ad metter, cha'ls descendents
d'Abraham entressan e's stabilissan
allò.
4. Cini que un designescha iina u pi'issas qualunque
persunas (bestias u chosasj na auncha nomnedas u fin allura
ineontschaintas. in mussami vi siili ellas. Que pò in quaist
sen servir scu subject be cur cha*l predicai consista nel
verb esser fu un dels oters verbs noranòs nel § 183. reni. 1»
e un un sub stanti v.
Q u e ais nossa parainta.
Que ais mieu cusdrin.
Que ais il chavagl da sella da Sar Giachem.
Que sun las clu'vi-as del chantunais.
— 428 —
Que sun ils stizzis d'un chamuotscli.
Que sarò il cudesch da Carlina.
Eau he Chattò que nel god. (Mera remarcha suot 5)
„Dieu*m stetta tiers — che trida visi un cha que ais ! Que ais
sgiir e tschert iin re voluzionari da quander giù. Che me voul quel
(perchè na darchò que?) da nus? Quel ans maina possibelmainu auncha
p Ti sulla via della perdiziun." Bobbi 23.
5. Que as referescha al contenuto della fra sa
precedaìnta.
E Dieu dschet: „cha la terra dvainta siitta e prodiia plaun-
ta-, chi portan se od (ina sieu seni", e que dvantet.
Nel quart di dschet Dieu: A dvaintan corpsvì altschél," e que
(nom.) dvantet. J. B. 1.
In tèi mod gnit Giacob cui temp fich rich. Ils figls ila Laban
nun vzaivan que (acc.) però gugent. J. B. 14.
Nus nun sus-chains la disturbar, per vai r ils ovins, u piglili-
quaists aftat in maun; perchè da que (gen. u. abl.) as permaless la rando-
lina zuond e gess l*an chi vain in un'otra chesa a fer sieu gnieu. V 212.
Co cha Tintern della Schvizera s*hegia popolò, da que
ans requinta una veglia tradiziun. Pr. Cud. 164.
Dieu ho exodieu mieu arov. Lodeda saja per que sia granfia
bunted. Pali, Òvs 33.
Zacheo gnit giù spert ed arvschet Gesù cun algrezcha.
E tuots quels, chi vzettan que, murmuraivan. Menni, Lue. 19,7.
Pur cur il god da larschs tir'aint sieu bel vstieu veni,
ais no ss' Engiadina vairamaing bella. E que dvainta pur iotuorn
St. Gian. V 208.
Remarcha 1. Nels cas 4 e 5 vain que sovenz rinforzò
tres l'aggiunta da -co ( qualchevoutas da -lo), nel cas 5 eir
tres l'aggiunta da -taunt: Quecò, quelò (quello). <|iic-
taunt. Quaistas fuormas rinforzedas nun as re terese Ivan però
me a persunas; in lur pè drova un per persunas aduna <| uaist.
Quecò sun las chevras da nos chantunais
Quecò sun stizzis d'un chainuotscli, quelò da leivras.
La radunanza generèla vain convocheda extraordinaria-
maing, cur cha la commissiun del ospidèl. ils revisuors da
— 429
quìnt ou dog vschinaunchas domandali quetaunt i<j.a. «lu-
raanda, e li a la radunali/ na convo-
cheda. | Stat. Osp.
(^uaist ais mieli figl.
Qnaist 1 ais mia soùr.
Qua Ì8ta8 BOB mia8 lit'/.za-.
Tu hest said, tii beat fam. e nun plaonds e co ani vo a <our.
l'r. Cud. 73.
Eau m'interessarci vi della politica !>»• taont inavaunt, cu cha que a-
trattaiva da guerra u pèsch. perchè queco m'eira una 'dimanda da cour.
816.
■ ha'l telegraf ]>ossa influir sun l'ora?- „Sguramanig, priima
chi fiiss que co las -«tigiuns eiran regoli-ras." Ann.. Ili 2ì
„Maister Batrnmia ho vis a s'avrir la terra, riera (in grand fùm e
odur da zuorpel. zieva tuot ai-, svanien." r Iu>u ans perchura, ma q u
rribel." Ann., Ili 257.
Tii m'arrivasi ùnpromiss, da"m volair der ti a sour per mugliér. scha que
ano reuschiss da vaindseber a Brunhilda. Quetaunt ais (franto. III 15
The diavel ais que co? Chal. 1915, 32
Na, na. quelò me pfi! Chal. 1915, 32
_At inscuntrettan aunch' oters co eau?" .Quello na, però mieu
servitili- ave— podiea esser co." Rabbi 45.
Scha que ais possibel da"t deffender cun maio violenza, schi fo que
taunt, per quaunt legittima chi saja tia deffaisa. Rabbi, Tes. 22
Il luf tscherchet da's procurér eir l'oter agnè. Quetaunt al reti-
li 33.
M'adverta la modesta violina,
Cha prumavaira eir tar oos rivet :
Ed eir quetaunt ara disch la randolina,
Chi <un amor a sieu vegl gnieu turnet. Caderas, Sorrirs 35.
Grfida'ns accio cha tieu pled operescha que taunt. per il che ttt'ns
il best do hit. 54.
avuraints dschettan traunter se: Q uNt ais l'ertevel. Menni,
12.7.
Perche quist ais quel, dal quél il profet Esaia disch: Menni 4.
Quist ais mieti cher Figi, vi al quél eau he bainplascbair. Menni 5.
;- Et uain ad <*-<er chialastrias & schguardins. A que sun l's cuman-
zamains da las dolnors. Hifr., Marc 13, 8 — 9.
— 480 —
Remarcha 2. Per quaunt sovenz cha las fuormas rinfor-
zedas da que vegnan druvedas nella lingua colloquiala, sdii
stu iln tuottiina evitèr quaists pleds in un stil pii elevò e*ls
rimplazzèr tres quaist (u quel).
Ed intaunt ch'els mangiaivan, pigliet Gesù il paun, rendet grazias, il
rumpet e det ad els, dschand : Pigliò! quist ais mieu corp. Ed el pigliet
il caliseli, rendet grazias, ed il det ad els, e tuots bavettan our da quel.
Ed el als dschet: Quaist ais mieu saung, quel della nouva Lia, chi vaia
spaiis per bgers. Menni, Marc. 14. 22—24.
E. B. Scha tuot quaist sia nel interess dels gods surlasch al teinp
da responder. D. S. 1911, 126.
Que reuschit a Florinus da convertir quaist depravò cavalier. E
quaist fiit vairamaing il pii grand miracul. Pr. Cud. 191.
6. Que funcziunescha scu antecedaint neutrèl d'una frasa
relativa: Que chi, que cha = dasjenige, was.
Na què chi aintra nella buocha, renda melnet il crastiaun: ma quo
chi sorta dalla buocha, renda melnet il crastiaun. J. ]}. 105.
Que chi sto sdii quaist ov, ais bain vairamaing vardaivel. l'ali.,
Ors 32.
Que chi"s vaio a gnir do in queir ura, que favi è ! Me imi,
Marc. 13, 11.
El smanchet tuot que chi eira intuorn. Chal. 1914, 43.
Quaista povra vaidgua ho miss aint da sia poverted tuot que,
e li ' ella avaiva. Menni, Marc 12, 44.
Il passler nun smanchet pii que cha"l pulschainin l'avaiva fat. II 41.
Il pulschainin tgnet saimper ad immaint, que cha*l passler l'avaiva
fat. II 41.
Que cha nus a pnìma vista pigliaìns per la flur stess, ais be sieu
caliseli. V 198.
Remarcha 1. In lo della combinaziun que cha drova ini
sovenz simplamaing que fefr. £ 269). In quaist cas vani
q u e generèlmaing scrit cun tin accent : q u è.
Tuot quo vus volais, dia la glieud fatscha a vus, quo fò cir vus ail
els. J. B. 98.
Bgers profets e gùsts haun desiderò da vair què vus vzais, e nun
haun vis: e d'udir (juò vus udis, e nun haun udieu. Menni, Matt. 13, 17.
Eau nun il cotrnuosch, ne inclcg quo tu dist. Menni, Marc. 14, 68.
— 431 —
Remarcha 2. Tanni ter la combinaziun <j u e chi scu tar
([li e cha. scu eir nel ras trattò nella remarcha 1. pò il {mi-
lioni demonstrativ gnir miss duos vuutas. scu cha muossan
ils exaimpels seguaints:
Que min ais tuot or i|iie chi gliischa.
(,>uè tii impromettast. quo tenda. Ad ais megl nuli impromcttiT
iinguotta, co nun tender què cha tii impromettast. .]. B 81.
e) Ladóver del artichel determinò scu pronom denmnstrativ
vaili exemplichò nellas fra^as Begoailltafl (cfr. losupra § 159, inua as chattan
eir oters exaimpels).
< v >ua as risolvali ils 'IKiigiadin* «ita ad un mez extrem. V ( .»4
In general eiran ils da Scuoi containts con el. Puorger 204.
d) Iste ss, scu druvò nels exaimpels seiruaints, p<> eir gnir »*las<i-
fieho cola pronoms demonstrativs (cfr. Sì; 966 e 250).
Il di zieva fettan ils melscorts infaunts l'istess. Pr. Cud. 17.
Qne m'ais 1 " i s t e s s. D. S. 1912, 88.
„Sajas per que sainza pissér, nòhla ugnarmi" L*istes^ dschettan
Qfi craTunérs. Pali, Óvt
§ 212.
Pronoms indefinieus.
Us pronoms indefinieus paun gnir scompartieus in
trais classas.
1. Alla pruina appartegna un tschert numer da pleds chi
paun eir gnir druvòs scu aggetti vs e rar ils quèls he
Tadòver sainza substantiv determinescha la cla>>i-
ficaziun scu pronoms: tèls sun:
Alchùn, bgers, ils bgers, divers, oters. oters
taunts, iìii per. la pii part. pochs. pass, ils pftss-
quaunts. taunts, tuots. iingiins. varquannts. varsa.
q uaunts.
Nun Osò violenza cunter alchùn. min fé titert ad QngQn. ./
Ai< »d bun be vers alchiins? Pr. Cud. 150
A nus non ais lecit da giistizièr alchùn. Menni, Joh. 18, 31.
— 432 —
Sch'alohun as disch : Mora, quia il (risto! schi min crajè. Menni,
Marc. 13, 20.
E. B. Indombrablas relaziuns havaivan squasi fat invlGdar cha tanter
la Germania e la Svizra existis- alci bco fln cunfin Lansel, Noss punct 4.
La populaziun s'augmentet e'I spazzi dvantet memma ristret, co
passcttan bgers d'elfi sur vi il leili e fabrichettan lo vschinaunehas, otera
zieva sii il leih in una vai 8-chiira. Pr. Cud. 164.
Bgers haun tscherchó tres una vita vairamaing cristianità dad ir
ouravaunt cui exaimpel da tìdels pastuors e vairs scolars da (risto. Pr.
Cud. 188.
E. B. Amo plus havran resainti otertant. Lansel, Xoss punct 4
Il chantun peja per ogni uors Qn premi da 100 frs. e diversas vschi-
naiiDchas ot e rt a u n t. IV iu .
Elfi eiran auneha pajauns e savaivan podi da Dieu e da sieus
cummandamaints. Pr. Cud. 1(53.
Ils nome dels amhizius possessuorfi sun per la pii part schmanchòs
Pr. Cud. 184.
Quia vain ltattieu inavaunt, hom cunter hom. Sch'eau ho challó tin
u pii ss, eau nun se Tònd. 300.
Da (pie s'allegrcttan tuots. J. B. 6
Ùngun nun avess cret, cha sieu lia|i e frers fiissan he pnrs. Clini.
1914, 42.
Eau nun posa lascher aint ad iingiin. Chal. 1914, 40.
A maisa ungiin non sus-chaiva fer mucs. Chal. 1915, 32.
Els eiran tmicus dals Galliers, et ungiin nini pudaiva ils priver da
lur liberted e da lur possefisiuns. Pr. Cud. 164.
Obssa dvantettan (ds sudits dels Romauns et ungiin nun tmaiva
pii il pitschen piivel helvetic. Pr. Cud. 16i>.
Remarcha 1. Spezìélmaing da manzunèr ais iJ pronora
indefìnieu Un, il qurl vain druvò in trais sens differente. El
as referescha cioè u ad una persuna de termi neda fai.
ii (lesio-nesclia Lina persuna qualunque e correspuonda
allura al tudais-eh man (In. u serva seti pronom distri-
butiv (e).
a) Mo iin da iiuels, chi eiran lo, tret la speda. Menni, Marc. 14,47.
In vardet, in vardet as di eau: t'n da vus vain ani tradir. J. B. 12!>.
b) Cut eh' iin me nu's hagnia, schi las siijuors svaporeschan iina nosch'
odur. Bobbi, Te». 60.
433 —
Cur eh" iì n ais irnieu pfl vegl ed investieu d'uftizis e digniteds, Bchì
retegna Qd dad esser terrìbeimaing scori Tòmi. 454.
In nun pò nomnèr <on rad-chun iingtin crastiaun -abi, il quél perda
-ien temp cun ligerezza. Pr. Gmd. 284.
Nella «olerà pò un rermaing reste* radschunabel et operèr cun go-
disi Pr. Oud. 281.
K. B. Sch" un non avecn -avu. dia qui' eira propi quella, non l'avess
ii n podii crajer. Pitorger 199.
;- Chi piglia ima niaela duonna (è sco ii 11 chi piglia fin Bcorpiun.
L. P. 232.
e) Davart iin scu prò noni distributiv mera reniarcha 2.
Davart un scu [irò no in reciproc nella combinaziun l'un Inter
mera >; 264,2, rem, 2.
Remarcha 2. Las conihinaziuns l'iin. l'oter; ile iin>.
ils oters etc. eir tschertiins, oters druvedas nel sen
twemplifichò nellas frasas seguaintas vegnan nomnedas pro-
no m s distributiv s.
Els nun avaivan auneba chantò avuonda, e bod lun, bod l'oter
dschaiva: .Auncha pii!" Ili 62.
Arrivòs a Golgota, il crucitìebettan els, e cun el insembel eir dui^
melf attuors, 1 ' ii n alla dretta e l'oter alla schnestra. J. B. 137.
Ils Qns clamaivan una chosa, ils oters un" otra. J. B. 159.
Quists linffuachs nads d'una mamma, tot in conservond sumglientselia
chi exista tranter fradgliuns, seguan minchun un' otra via. Tschertiins
davo as esser miss cun rapid slantsch a la testa da la civilisaziun crodan
in invliidanza sco il provenzal antic. Oters as svilupond continuaiitamain^
seguan plii pian, mo plii sgiir. l'ascensiun vers piti òts destins, sen l'italian
et il franzes. Oters darchè scoi spagnòl e"l rumen, per tschientineras dad
ans sot dominaziun estra, portarau per aduna las nattas ila lur dipendenza.
t e r s finalmaing sco noss romansch isola in alch spersas valladas as mau-
tegnan impè squasi inalterads tras ils seculs. Latisel, 31. L. XL
2. Alla seguonda classa appartegnan varquaunts pleds
chi vegnan bainschì eir druvòs scu aggettivs. ma pigliali
scu pronoms una fuorma iin pò differenta in ag-
giundschand -Un e qualchevouta in subind eir otras p i t s e li-
na s miidedas.
— 434 —
In quaista maniera:
immincha dvainta im min cium
mine ha .. mi neh Un
ogni „ ogni un
o g n i ii n, (o g n u n)
qualche .. . qualun
"qualchiin
il n q u a 1 e h ii n
qualchediin
qualunque „ qualunqued ini
tscherts „ tschertuns
Xus volains tscherchér. da la descriver pii bain possibel, per dia im-
minchiin sapcha da disferenzier la vipra dad trtras serps chi non sun da
tossi. V 224.
Vossa mamma ho mno per i min in eh iin qualchosa dbegl. II 28.
Ils infaunts as biittettan sur la chavagna e cumanzettan as disputér
per il paun, voliand ini mi neh iin il pii grand ed il pii bel. Pr. Cud. 16.
E. B. Cha mincliiin as detta svess la rasposta. Lansel, Noss punct, 13.
La brama da podair tscherner un dels bels premis ineitaiva m inchini
d'impuonder tuot sias forzas. Fogl 58,7.
Eau respuond per tuots ils cravunèrs, ogni (in desfl sia vita per me.
Pali, Óvs 38.
L'archa avaiva trais piatimi ed in ogni iin bgeras staunzas. ./. B. 5.
Las schlattas vivaivan ogni iin a per se e sovenz in discordia traun-
ter per. ./. B. 38.
Riguardo ils oters artichels della diaputazinn e della eretta, deliberet-
tan ils giidischs, cha ognun possa crair libramaing . . . . que clrel . . . .
sconfida da podair respuonder davaunt Dieu. Menni, Saluz 23.
Tels sun stos ils motivs chi'm haun animò a contribuir al reviver e
conserver del romaunsch, et uschea da reprodiir qua luna da mias rimas.
dedas our in favur da Felsbenr l"an 1845. ìlugi 3.
E. R. Qualchediins tanter il nobels avaivan diversa tschient, schi,
diversa milli servs per far lavurar lur fuond. V 11.
In giand tuots alla nozza nun restess iingiin in chesa. e qualchiin
stu ster per metter in stalla las chevras. Ann., X 81.
Scha per cas eh' iinqualchiin as ingiuriescha, respondè cun curaschi.
Robbi, Tei. 65.
4:;:. —
Leo X impromettet ahsoluziun a qualuuqueduu. chi contribuiva
qualchosa per la fabrica della baselgia. VII i v .
Trauuter il pòvel eiran eir tschertttns «hi spredschaivan
J. lì. 45.
E «hìiii dschaiva a tschertfins la pr&ma mitted. scià la seguonda
savaivane ilei SLTiir. Ballioppi. 0*9 26.
Que ce ais ona metamorfosi, sen ch'ella tar tBchertftns vain araunt
in chosa8 della eretta. Tòni. 302.
Remarcha. Irapè da ini mi neh un u ogni Un drova un eir scodili).
Quaist pled ais uos>a quasi aduna prono ni, mo gniva pii bod eir druvò
bcu aggettiv. Mera ultima exaimpels.
• d u ii iless plaundscher supra sieus pcbos! J. B. 67.
t'n hnni bandunet sia chesa e det a -ùeus famasls l'administraziun ed
diin sia lavur. Menni, Marc. 13,34.
Scodiin artschaiverò sieu premi suainter sia lavur. Marni, 1. Co
Iminincha hom da baio avess gugent liberò ils costuorna da quist eroi'
della rapina, seba iin e scodiin min avess tmieu sia foarza. Pr. CuaX
Dieu ho tauiit amo il muond. ch'el ho do sieu sulgenuieu Figi, cha
-e "diin chi craja in el, min giaja a perder, mo hegia la vita eterna
J B. 86.
Ma Dieu al do un corp, scu ch'el voul, ed a scodiin s>>in sieu egen
eorp. Memù, l. Cor. 15, 8.
f Oda gugend s e o d ii n a r a d s e li u n a m ai n t da Dieu. L. P. 71 .
Mu deus do agli l"g chioerp sco el ho uulieu & à seoduni dals sems
sieu chioerp. Brichia scodiin a chiarii, es tuot iina proepia chiarii
Bifrim. 1. Cor. 15, 38.
3. Alla terza classa appartegnan tluos pleds. chi sun
exclusivamaing prODoms inde fin ieus. nenipe:
<1 d al e h o s a i i'm< | naie bosa i
iinguotta (E. B. noglia i
El nun avaiva me vis <[ u a Ichos' uschè bel. Chal. 1914,41.
Gian dumandet al cramer sch'el nun al pudess vender un qual-
ehosa da manger. Chal. 1914.4:;.
Kau at vogl der qualchos'oter per ils òvs. Pali., Ovs 33.
Be un qua Ichos a in el il faiv r ir inavaunt. Chal. 1914,44.
Scba tii nun haest araspò unguotta in tia giuventiina, che voust
acchiattaer in la vilgduna? L. P. 222.
— iW —
l'nguotta nun fiiss pii ingrat co da giudair benefizis, sainz' ar-
cognuoscher il benefattur. Bobbi, Tea. 6.
ì" nguotta nun prodtìa taunta ruglentscha, co il temp pers iniitil-
maìng. Pr. Oud. 284.
u nguotta nun ais pii displaschaivel co quels infaunts, chi me nun
faun qualchosa sainza murmurèr. Bobbi, Tes. 63.
E. B. I nun pò dar nò glia la pés. Lansel, Noss pnnct, 14.
Remarcha 1. Unguotta ais aduna accumpagnó dalla ne gazi un. be
in respostas chi nun contegnan lin.iruii verb nun vain neir miss la negaziun.
Eir cullas locuziuns ir ad unguotta (gnir redut ad unguotta) = ver-
eitelt werden e per unguotta = umsonst metta fui la negaziun be cor
cha'l sen della frasa la dumanda uschiglio.
„Che fest tu?" — "Unguotta".
„Che?" — _Ùnguotta, unguotta, pur ch'El continua ! T'ónd. 433.
<,>ue vo sgur ad unguotta. Pallioppi.
Na sapienza da «juaist muond, ne dels superiurs da quaist maond,
ils quèls saron rediits ad unguotta; dimpersè nus favlains la sapienza
da Dieu. Menni, lfor. 2. 6.
Tuots set figls provettan cun tuot lur forzas, da rumper ils bastona,
ma per iinguotta. II 24.
El nun porta la speda per iinguotta, siand un serviaint da Dieu.
Menni, Rom. 13, 4.
Remarcha 2. Qualchosa ed unguotta sun sovenz seiruicus d'un
aggetti v nel genitiv.
Il bap celest ans ho darcho concess iin di, acciò poassans imprender
linqualchosa d'bon. Pr. Cud. 148.
Natanaéi al dscbet: Po gnir da Nazaret qualchosa Pbòn? Menni,
Joh. 1, 47.
Qualchosa d*simil nun avains me vis. J. B. 94.
Ils Ateniais nun eiran tiers iinguotta pu disposta, cu d'udir qual-
chosa d'nòv. J. B. 155.
Durante la priimavaira e la sted non accadit nella vai unguotta
d'particolér. Pr. Cud. 113.
§ 273.
Plural collectiv dels pronoms.
Ils pronoms, chi varieschan suainter il numer ed il gener, pigliali eir
la desinenza -a del plural collectiv, cur ch'els substitueschan un substantiv
nel plural collectiv. Quaista desinenza del pronom nun ais me steda trat
teda da per so, siami ch'oli" aia eguéla a quella del feminin Bingul&r (cun-
franta §§ 188—207 e 210).
Ils exaimpels segoainta muossan pronoma culla desinenza -a, pigliand
la piazza d'un substanti'? nel plorai colleetiv.
E cur els l'avettan crncifichò, partìttan els sia vestimainta, trami
la BOrt sur quella, chi e che BCodQn survgniss. Marni, Marc. 15,24,
Il larsch chatscha -ia fruonzla bainschi già in Meg: ma tìn cha
quell'aia creschida, .vo que aint pel Gita. V 208.
Ils Snrsilvans as buttati con terribla rabgia siils povera preachunèra
i-'ls mazzacran aainza remisrhiun. ils spogliali dalla vestimainta e trans-
portan quaista in un vout del coment. VII 93
Gre per crapetta! < ini quella volains implir il stomi del luf. Q30.
§ 274.
A
Exaimpels mixts. 11 Segner exodit sieu aròv e la det (in tini, il quél
ella nomnet Samuel •/. IL 42
In tuot eiran preschaintaa 25 persunas, traunter las quélaa eir daos
dama-. Fógl 58, 7.
El avess do tuot per un amili, al < i u •"• l el stesa pudieu svòder our
sieu coni-, ('hai. 1914. 44
Perchurè's dals dottnora della Ledscha, ils quèls aman d"ir intuorn
in chappas, ils quèls maglian our las ehesas della- raidguas. Menni,
Man. 12, 38.
E. B. Durante ils quatter seculs, il- qnala ils Israelita dtaurettan
in Egipto etc. Predgias 86.
Ed un dels dottuors della Ledscha. chi'ls avalvi udieu a disputer,
a'approsmet ad el. Menni, Mare. 12. 28
Tuot quels <■ h i s'avaivan refflgieua allò, -tovettan perir. J. B. 6
Noè fabrichet un" archa, chi podaiva nudér siin l'ova. /. B. ò.
Lascha'm vair cun pu attenziun que ov chi ais auncha intèr, e cha
tu he-t mis- aint in tiaa sacozas. Paìlioppi. Ovs 32.
E. B 1 gnit institui (in tribunal criminal a Zuoz, chi avaiva l'in-
combenza da chastiar quels, chi avaivan Burvgni pensiuns o regals dalla
Prantseha, que chi eira scumandà in Grischun. Fitti 9.
A mezdi la posta vaio distribuida. que chi ais un dels pfl beis mo-
uiaiiu-. ('hai 15, 33.
Chi chi observa cun attenziun quaist tìdel abitant da noss gods,
quel pò imprender landrour qualehosa. V. 218.
Velleman. (jranimatica Ladina d'E. 0. 23
— 4:is —
E chi ho do l'autorited a te, da fer «in.-iistas chosas? Min ni.
Marc 11, 28.
Che 'm giida la primogenitura! -/. P>. 12.
Che dimena farò il patron della vigna? Menni. Man-. 12,9.
Ma dandettaraaing stet la sii e get in stuva per guardèr, las quauntas
«•hi d'eira. Bundi, 42.
Las randulinas giuvaae as artigliai) fer iin nouv gnieu da fuonz in sii.
il che min ais per ellas una bagatella. V 211.
B.
A mieu parair min paini las nuora della pianura competer con lur
sours nellas alps. Quaistas las sopravaunzan taunt in grande/za cu in
bellezza ed odur. VII 216.
E. B. Perche quist 5 es la patria. Citai. 1911, 17. (Lansel.)
Bap e figlia saliidettan ila giasts amiaivelmaing, ij u a is t s nun savaivan
iima ch'els fiissan. J). S. 1911, 70.
l'ossa perii stust gnir cun me nell' usteria dels trais Raigs a baiver
iina siin qui sta. Pali.. And. 14.
E la fantschella, il vzand darchò, cumanzet a dir: Quist ais fin da
quels. Menni, Marc. 14, 69.
Davant nus eira il Rosatsch cui Piz del Corvatscli e traunter quisì
e'Is oters il vadret da Roseg. Ili 94.
Be tìda't saimp'r in Dieu ; — el "r guda nel bsOgn tieu! (^uaist
he ean uossa experinientò. l'ali., <")rs 32.
Quaista miidet colur e s'avvicinet piami plaun al usch. 1>. S.
1911. 188.
La bos-cha da fòglia eira pu rera. co ((nella da fruonzla II 42.
Alias rivas del Nil san bgeras grandas citteds, pu grandas cu quelias
in Canaan. Ili 99.
Las cornas del chaniuotsch sun differentas da quelias della chevra.
Ili ioti.
Che! Da quelias he eau d'udir da te V J). S. 1911, 163.
Que ais bain singulèr, cha be il pigìi vaili de elianto sco l'unic
bòs-ch saimper verd. V 207.
Pronunziand il mulinér il noni Schrof f eneck, exelamet ella: ..<)
Dieu, que ais mieu il ptì terribel inimih." Pali., Ovs 36.
Q u e sun mieus affèrs, tii guarda [ter te! Bandi 31.
Que ani faiva hain d'udir defender cun taunta sgiirezza la causa
d'una morèla pfi eleveda. Tònd. 159.
Uscheia haume dimena do uorden al paster. da fer ir la bes-cha vi
del piaunch vi alla dretta. Cjue co uossa nun plaschet daffatta brich al
uors. Bundi 30.
— 489 —
Entrami nel ospidél, vain ogni ammalò suottammiss ad fin bagn da
uettaschia, scha sieu -tedi permetta qnetaant. Stat. Osp. 19.
11> Arabs pigliettan ils bonvs e mazzettan ila famagls. Kan fui l'unic,
chi podet ffigir e't relatèr quetannt. •/. /;.
C.
Scha'l frer d'alchun moina, e lascha inarous una duonna «-il nu-
gflns infaunts, schi desa sieu frer piglier la duonna da quel. M
Marc. 12, 19.
TU arriveroet bain a qualchosa inandret. III 56
Jhimanda al pruni qualunque cha t ti incontrasi Àng. J. Eobbi 8.
I)ien nun vain neir servigli da manna <la crastianns, scu sch'el
bsògn da qualchosa, siand ch'el do a tuots la vita e'1 fled ed ogni cbosa.
El nun ais dalontseh da scodiìn da nus, perche in el maina, ans moviMi-
tains ed essans nus, scu eir alchuns da vosi poeta haun dit : „Nns essane
sia generaziun." -/ />'. 155.
K B. Tur cha l'un triunfescha e Poter s'atrista, tura quaist nl-
lim vain a resaintir un òdi violent cunter tsrhei LaHfd, Non punct 14.
Pfisa baps da famiglia fabrichaivan iur ehesas l'una ardaint all'
otra. Pr. Cud. ih:;.
Un cunigL, eh" u n avaiva parlo cun ranunculs frais-chs, perii in cuori
temp. V 181.
Orini as rappreschainta il chamin frane, olegant e drei su d'un
giuven nella flur dels ans. 1). S. 1912, 26.
Self li n stu saglir tuot il santunò di sii e giò per s-chela. schi nun
rosta temp «la fer sundscha. D. S. l'.M2. 7'.».
El dumandaiva ad imminchiin ch'el incuntraiva, sch'el nun avess
vis la fortuna. Chat. UU4. 40
Cura cha tu sunast. imminchiin sto gfivlér o cridèr con te. Chat.
1914, 44.
A sun in trais frers, chi exercjteschan Llstess mister, però ogniun
per se in sieu egen revier. V 215.
Eau illuminesch tuotts aqnels chi mettan spraonza in l'gSegner,
i. r. 22ii.
Ungtìn nun ais pia grand co quel chi temuta 1*£ Segner. L. V. 224.
X D
v L'g vin à la musica allegran l'g cour, ma piti co l'g un & l'g
• iter Pg studi da la sabgienscha /.. P. ."548.
Et ti n qualchinns aluann su, & dschaiuan fuossa parduta incunter
el. Iiifr. Man. U, 57.
Vt'lleraan. «ìiammatica Ladina <t'E. U.
— 440 —
Et iinqualchiùns cumenzaun à spudcr in el. Bifr. Marc. 14, Ho.
Et Pilatus l'g dumando darchió, dschant : mini arespuondes tii ùn-
qualchiosa? Bifr. Marc. 15.4.
tingiti ti profet nun es bain arfschieu in già patria. Bifr. Lue. 4,24.
Scodai! quel chi duo! d"uus duàter grand traùter uus, aquel daia
esser uos seruiaint. Et scodiin quel chi uuol d'una esser l'g prum, daia
esser da tuots famalg. Bifr. Marc. 10, 43-44.
Un grand maz s'suas cun els purtaun.
A chi davaunt a chi davous la bratschia liaiì:
Chi plandscheiva, chi fick s'almantaiva,
Ne l'iin ne l'oter a quaels agiidaiva.
Travers, Mas, 443-440.
Et els prandettan Jesum & l'g mtiaun dauend, £ el purtaunt sia
crustb, giet oura in aquel loe, quael chi ho noni Caluaria, inua che l'g
crucifichiaun. & duos oters cun el, litìn da liun maun, & lioter da
lioter, & Jesum i miz. Bifr. Joh. 19, 18.
Schi t'impaisa in aquaista hura
Aque chia dals sabis naia dit alura. Travers, Figi perte 162, Hi:;.
Bio chi ho iina duoùa gabgìa chi nun ho sernieu ad iin chi ais mael
deng. L. P. 224.
§ 275.
Lectiiras.
A. S enchì ted dell ' impr orni schi ti ri.
Tu cavalier spaglio!, aviand mordragiò iin signur Maur.
podet as sottrèr alla glistia tres la fugia. El fut energica-
maing perseguitò, ma. profittand d'una dandetta stùerta dell;!
ria, podei el saglir sur our la saiv d'Un liert. Il proprietari,
chi eira eir iin Mani-, spassagiaiva gust allò ed il Spagliò!,
as biittand in schnuoglias davaunt el. al eonfesset (|ue chi s*eira
|ia>sò e'I supplichel da vulair il zoppèr. Il Maur avel coiii-
paschiun d'el e l'impromefctet generusamaing sia protecziun.
Kl il mnel in una chamanna del iiert ed il serrét ainl. l'as-
gQrand da proveder per sa fugia, appaina cha saja s-chiir.
(gualche uras zieva al flit porteda in diesa la bela da sieu
fig] e la descripziun del assassin correspondaiva perfettamaing
al aspet del Spagnol clrel avaiva in custodia, VA stovel as
441 —
pigliér insemhel per min demassèr il suspet e l'orrur rh'el
sentiva, as retret in <ia chambra e restet lo fin a mezzano!
Ailura net e] precautamaìng in iiert. avrit l'fisch della cha-
manna e dschet al cavalier:
..('hristiaun. il giuven eoa tii hest mordragiò eira mien
unic lìgi. Tieu delict meritess il pfi sevér diastili. Ma eau
he solennamaing impegnò mieu pled ita non at tradir, ed
ean detest la violaziun d'iin impegn, eir sena qaaist t'iit pigliò
inconsideredamaing invers Un erndel ininiih. VA conduci
allora il SpagnoJ in stalla ni al dand ini da sieus pfl svelte
mllls ilschet el: FQgia intaunt cha la s-churdiiiii at proto
Tiens mauns sun maclós da saung, ma Dien ai- Liiì-t. ed eau
l'ingrazch iimilmaing dia mia eretta ais sainza macia e cha
lic remiss ad ci il gudizi.
B. La e a Ima da N ewl mi.
ak Newton i 1H42 — 1727 1 eira da caracter ourdvart
benign e da temperamaint cairn. Quaist grand hom, in una
BpeciéT uccasiun. flit clamò our da sieu studi in iiu apparta-
maint daspèra. Un chaunet. nomnò Diamant. il fidèl e passiv
compagni nellas retscherchas da sieu patrun, restet casuèl-
maing inavous traunter ils scrits, el stret gio iìna chandaila
invideda. Quaista sdruet una lavur dad ans. chi eira quasi
a li n. Newton turnet bain bod e fiit zuond mortifichò. con-
statand la perdita irreparabla. Ma cun sieu solit imperi sur
se stess exclamet el he: ..Oh Diamant. Diamant. ti'i non -
che dan cha tii hest t'at!
e. Ut se h ii \ larot.
Tur ch'eau avaiva set ans. m*implittan mieus amihs las
giloffa8 cun munaidas d'aram, eau gei dalum in una buttia
iniia vendaivan gfis d'infaunts. e siand inchantò del sun d'iin
tschùvlarot ch'eau vzet. in passand. nels mauns d'un oter
mat. offrii eau voluntariamainu tuot imi munaida per un da
— 442 —
quels. Eau gnit a chesa tuoi containl da mieti tschtivlaroi
ed and fet us schlassamaing, disturband tuot la famiglia. Ctìr
dia mieus frers, sours e cusdrins udittan d;i mieu contract,
am dschettane clfeau avaiva pajó* quatter voutas dapii da que
eha'l tschllvlarot valaiva. Que volvet mieus imjpissàmaints
a tuot las belias choèas ch'eau avess pudieu cumprèr cui
rest della munaida. Els riettan da ma nardet ed eau eridet
da fadia. uschè cha la reflecziun am procuret pi) paina cu
il tschiivlarot plaschair.
Però la lezcha am gnit buna per pii tard. Sovenz cut
am gniva cuvaida da cumprér qualchosa d'iniitil. dschaiv'eau
a me stess: „Nun dei- òur memma bger pel tschiivlarot", ed
uschè spargnaiva ma munaida. Cut ch'eau l'ut creschieu e
get our nel muond, ubservand l'agir dels umauiis. incuntret
bgers, fich bgers. chi spendaivau memma pel tschiivlarot.
Vzand un hom avid da favuors da cuort, chi sacrilichaiva
sieu temp, sieu pos. sa liberted. sa virtiid e forsa sieus amihs
per las obtegner. eau am dschaiva: Quaist hom do our memma
bger per sieu tschiivlarot.
Vzand un oter ambir a popularited, continuedamaing
impegnò in agitaziuns politicas, negligind sieus egens aft'èrs
e cotres as ruinand. m'impissaiva. El peja memma bger per
sieu tschiivlarot.
lncuntrand un avar. chi renunziaiva ad immincha agrea-
maint della vita, ad immincha plaschair del ter del baili ad
oters. a tuotta stima da sieus concittadins ed al tesor da vaira
amicizia, [ter ramassèr richezzas: Pover hom. m'impissaiva,
tu dest our bger memma per tieu tschiivlarot. M'imbattami
in iin hom sensuél, chi sacrilichaiva la cultivaziun da sieu
intellet u l'administraziun da sieus bains per as der ad ima
vita voluptuusa: ..Existeuza l'alleila", m'impissaiva, ..tii pejasl
memma cher tieu tschiivlarot-.
E vzand iin oter a viver all' ingranda ed as drizzèr bella
44:;
vestimainta, bella mobiglia <• bels equipaggis, tuót surour
sieus iiHvs. fand debits e glivrand in presentili, m'impissaiva:
..(» tì'i povret, tiì pejast baili cher tìeu fcschuylarot".
Insomma, eau parvgnit a chapir dia la granda part della
miseria umauna deriva dal l'at eha'ls pQss nun eognuoschan
la gflsta valur dellas chosas e spendan memma bger per lur
tschiivlarots.
§ 276.
Ils pronoms nella lingua latina.
1. Il latin classic non cognuscfaahra Qngflna differenza traunter pro-
uoma persunéls congiunts ed absolots. Ad eira dimena un sulet prononi
persunél chi gniva declinò bcu segue :
S i n g u 1 a r
pruni a ] • seguonda pers. terza pers. (be reti.)
tu —
tui sui
tilii sibi
te
talis) te (ai se
Plural
rofl —
veltri -ui
volli- sibi
vos se
(a) vobis (a) -
l'er la terza pereuna, exceptuò nellas relaziuns retiexivas, nun existiva
iin pronom specie! : Xels eas, inua la lingua ladina dunianda l'adòver del
pronom absolut (§ 262), ed eir nels cas obliqoù (tuots c-as nurdvart il nom.),
gniva in >ieu pò druvò in latin iin pronom demonstrativ, nempe is (va.),
■.>, id, u ìli e (in). illa (f), illiul (n.), eir qualchevoutas iste (m.),
itiul.
2 Quaists gnivan declinós scu segue :
nom.
ego
•-"■n.
mei
d:tt
mini
.-in-
me
ai.!.
(a) me
nom.
ìms
geo.
nostri
dat.
nobis
a«c.
nos
ahi.
(a) nobis
•a, id
eina
ei
S in gu 1 a r
ille, illa, illud
illius
Un-
iste, ista, istud
istius
isti
— 444
istam, istain, istud
isto, ista, isto
a. eum eam, id illum, illam. illud
a. i'o, ea, eo ilio, illa, ilio
PI ara 1
n. ii. eae, ea ì Ili, illae, illa isti, istae, ista
g. eoram,earum,eorum illorum. illarnm, illorum [storum, istaruin, istorum
(1 iis (eis) illis istis
a. eos. eas. ea ill<>s, illas, illa istos, ifttaa, ista
a. iis illis i^tis
Da quaists pronoms-aggétrra ho survivieu in aossa 1 inuma : dal pram
he il neutro nom. id (= a, ad, i, id); il seguond ho do andit a nos ar-
tiche! determinò (mera £ 182) ed a ditferentas fuormas del pronom
persunèl della terza persuna; el snrviva eir in ([uel (= latin vulgar:
eccu 4- Uh) e nel pronom-aggettiv possessiv lur (= illorum): il ter/ sur-
viva in quotai e quist (= latin vulgar: eccu |- iste).
La pupart dels oters pronoms gnivan eir druvòs scu aggetti
avaivan scu quaists una declinaziun eompletta (cfr. ii 257 bis).
Per la desinenza del ilat. -i cfr. § L81.
ERRUORS DA STAMPA.
Pag. 12 lingia 5:
12
„ 6:
18
, 13:
19
. 17:
35
. 15 :
55
, 9:
55
„ 10:
55
, 12 :
78 ,
, 33 :
80
, 1?
93
„ 33 :
97
.. 13 :
108
„ 16:
134
H l3:
176
. 9:
185
, 17:
224
.. 29 :
del inipè da dell'
(della pniniavaira) impè da della prumavaira (dell' alva)
138 impè da 133
femna impè da forma
un impè da sun
n impè da f.
inf. impè da m.
in inf.
tu ., .. tu
nun as iuipè dad as
civils .. civica
voutas .. ,. roota
d'almain „ „ ad almain
scopi i „ _ scopa
l'odierna Svizzra impè da rodimi Savi/.zr;i
exaimpels impè dad exaimpel
cun impè da sun
UNIVERSITY OF TORONTO
LIBRARY
Acme Library Card Pocket
Under Pat. " Ref. Index File."
Made by LLBRAEY BUREAU